Р. Халимметова илмий тадқИҚот методологияси

 
Глоссарий 
1.  Концепция – бирон нимага нисбатан қарашлар тизими, асосий 
фикрлар йиғиндиси, бунда тадқиқот мақсад, вазифалари 
аниқланиб, унинг олиб бориш йўллари кўрсатилади. 
2. Кузатув – предметни уни миқдор жиҳатидан ҳамда сифат 
тавсифини ўлчаш орқали ўрганиш. Кузатув – бу фаолият 
вазифасидан келиб чиқадиган, умуман ва хусусан мақсадга 
мувофиқ идрок этиш бўлиб, илм-фанда – асбоб-ускуналардаги 
маълумотни идрок этиш услуби бўлиб, у такрорий кузатиш ёки 
тадқиқотнинг бошқа услубларини (масалан, эксперимент) қўллаш 
ҳисобига объективлик ва назорат қилинувчанлик белгиларига эга. 
3. Мавзунинг долзарблиги – мазкур муаммо (масала, савол)ни ҳал 
қилиш учун унинг ушбу вақт ва мазкур вазиятда муҳимлик 
даражаси. 
4. Мавҳумлаш – (лот. – чалғитмоқ, четлашмоқ) – муайян, аниқ 
нарсалардан умумий тушунчалар ва ривожланиш қонунларига 
ўтиш имконини берадиган чалғиш (четлашиш). 
5. Моделлаш – ўрганилаётган предмет, ҳодисани асл нусха 
тавсифлари белгиларига эга бўлган унга ўҳшаган (аналог) шакли, 
қурилмаси, формал кўриниш (масалан, формулалар) билан 
алмаштириш.
6. Мантиқий ёндашув – хаёл (тасаввур)да тарихий назария 
шаклидаги мураккаб динамик ҳодисани тасодифлар ва алоҳида 
муҳим бўлмаган фактлардан четлашган ҳолда тиклаш. 
7. Модель 
– реал воқеаликка идеаллаштирилган (схематик) 
яқинлаштириш ёки реал воқеалик ҳақида соддалаштирилган 
тасаввур. 
8. Мониторинг – юз бераётган жараёнлар динамикасини ўрганиш, у 
ёки бу ҳодисаларни (шунингдек, нохуш ҳодисаларнинг олдини 
олиш учун) объект ҳолати, унинг алоҳида параметрларини доимий, 
мунтазам кузатув, назорат қилиб бориш.
9. Методология – назарий ва амалий фаолиятни ташкил қилиш ва 
қуриш принциплари ва усуллари тизими, шунингдек шу тизим 
тўғрисидаги таълимот. Методология («метод» (услуб) ва «логия» 
сўзларидан) – фаолиятнинг тузилмаси, мантиқий ташкил қилиш, 
услублари ва воситалари тўғрисидаги таълимот. Замонавий 
тушунчаси фаолиятни ташкил қилиш демакдир. 
10. Муаммо (проблема) (юнон. problema – қийинчилик, тўсиқ) – 
билиш (идрок этиш)даги зиддият, қарама-қаршилик, янги пайдо 
бўлган 
фактлар, 
маълумотлар 
ҳамда 
уларни 
изоҳлаш, 
тушунтиришнинг эски усуллари ўртасидаги номувофиқлик билан
таърифланади; бўлғуси тадқиқот соҳасини қамраб олган кўплаб 
шакллантирилган илмий саволларни йирик умумлаштириш. 
Бугунги кунда муаммоларнинг қуйидаги турлари фарқланади: 

---

125 
 
тадқиқотчилик муаммоси – бу бир илмий фан доирасидаги ва бир 
қўлланиш соҳасидаги бир-бирига яқин тадқиқот мавзулари 
мажмуидир; 
Илмий 
маънодаги 
муаммо 
-бу 
билишни
ривожлантириш жараёнида объектив тарзда вужудга келадиган 
масала ёки ечими амалий ёки назарий манфаат касб этадиган 
масалалар мажмуидир. 
11. Интуиция - ҳақиқатни мантиқий далиллар ёрдамисиз бевосита
англаб олиш қобилияти. 
12. Комплекс таҳлил – объект, ҳодисани ҳар томонлама, турли фан ва фан 
йўналишлари нуқтаи назаридан, вакиллари билан бирга ўрганиш. 
13. Қонун – оламдаги нарса ва ҳодисаларни муҳим, зарурий, умумий 
ва такрорланиб турувчи боғланишлар, ўзаро алоқадорлик ва 
муносабатларнинг намоён бўлишидир.
14. Мутлоқ ҳақиқат - предметнинг келажакда тўлдирилиши ёки унга 
аниқлик киритилиши мумкин бўлган тарзда тўла мукаммал 
бўлиши.
15.  Мушоҳада - муаммо устидаги мушоҳада натижалари, иш 
муаллифи чиқарган хулосалар, шунингдек бундай хулосаларнинг 
амалиёт учун ёки муаммонинг кейинги ўрганилиши учун 
аҳамиятининг баҳоланишини ўз ичига олади. 
16. Неопозивитизм (юн. янги, ижобий) – позитивизмнинг янги шакли 
бўлиб, ХХ асрда илмий билим ва фалсафий-методологик 
муаммолар таҳлили ва ечимини топишга қаратилган таълимот. 
17. Нисбий ҳақиқат – борлиқ асосантўғри акс эттирлиалиган, образ 
объектга унга мос эмаслиги билан ажралиб туриладиган билим.
18. Объектив ҳақиқат - билимларимизнинг инсон инсониятга боғлиқ 
бўлмаган мазмуни тушунилади. 
19. Парадигма – (юнон. – paradeigma – мисол, намуна) – асосий, бош 
назария, илмий жамоатчилик томонидан фаннинг у ёки бу соҳасида 
унинг муайян тараққиёт даврида ундан фойдаланишнинг қабул 
қилинган усуллари билан бирга.
20. Тизимлийлик - ўзаро манфаат, ва алоқада бўлувчи ва муайян 
яхлитликни бирликни ташкил этувчи элементлар тўплами.