Р. Халимметова илмий тадқИҚот методологияси

Илмий мактаб деб йирик олим раҳбарлигида ягона бир илмий ғоя бўйича 
ягона дунёқараш асосида узлуксиз тадқиқот фаолияти билан шуғулланувчи 
илмий ходимлар жамоасига айтилади. 
Илмий мактабда барча ишлар ягона методикага, техникага бўйсунади, бу 
эса олимлар орасида юқори махсулдор шаклдаги ўзаро хурмат ва тушуниш 
ҳолатини шакллантиради. Унда тасодифий мавзулар бўлмайди. Илмий 
мактабнинг ютуғи кўп жиҳатдан илмий раҳбарга бориб тақалади. Раҳбар кенг, 
кўпқиррали билимга, аниқ ва мустаҳкам фикр ва мулоҳазаларга эга бўлиши 
керак. Устозга бўлган хурмат устоз ва шогирд ўртасидаги илмий рақобатга 

---

206 
 
халақит бермаслиги керак. У одамларни ўзига тортиши, ўз қизиқишларига 
кирита олиши, катта илмий тажрибага эга бўлиши, илмий тадқиқот ишларини 
ташкил этиш тамойилларидан, методология ва методикадан хабардор бўлиши 
лозим. 
Хақиқий шогирд ўз устозига етиши ва ундан ўзиб кетиши керак. Шогирд 
учун устоз нафақат билими билан, балки элга бўлган фидокорлиги, шахсий 
сифатлари билан идеал бўлиб қолиши керак. 
Глоссарий 
1. Диссертация муаллиф (авто)реферати – муаллиф томонидан тузилиб, 
ўтказилган тадқиқотнинг рефератини ўз ичига олган, илмий даража олиш 
мақсадида тақдим этиладиган брошюра кўринишидаги илмий нашр. 
2. Дедукция – умумийдан келиб чиқиб, хусусий ҳодиса тўғрисида хулоса 
чиқариш услуби, бунда қатор хусусий ҳолатлардан барча ана шундай 
ҳолатлар йиғиндиси тўғрисида хулоса қилинади. Бу ерда аввалига 
объектнинг умумий ҳолати, сўнг унинг алоҳида элементлари тадқиқ 
этилади. 
3. Диссертация – илмий асар тури, қўлёзма, илмий маъруза, нашр этилган 
монография ёки дарслик кўринишида бажарилади. Илмий даража олиш 
мақсадида тақдим этилган тадқиқотнинг илмий даражасини кўрсатишга 
қаратилган малакавий иш бўлиб хизмат қилади. 
4. Идеаллаш – реал буюмлар хоссаларини ўзгартириш орқали идеал 
объектларни ҳосил қилишнинг ақлий (хаёлий) жараёни. Масалан, шу тарзда 
идеал газ, мутлақ қаттиқ жисм, сиқилмайдиган суюқлик, моддий нуқта, 
жамият, бозор каби тушунчалар юзага келади.
5. Изоҳ, тушунтириш – фаннинг энг муҳим функцияси, предметлар, 
ҳодисалар ва воқеаларга оид фактларни муайян умумий хулосалар 
(қонунлар, назариялар, принциплар) остида жамлашдан иборат. 
6. Индукция (лот. inductio – наведение) – кўпчилик элементларнинг 
белгилари тўғрисида ана шу кўпчиликдан бир қисмининг белгиларини 
ўрганиш асосида мантиқий хулоса чиқариш, яъни хусусий фактлар, 
қоидалардан умумий хулосаларга ўтиш, умумлаштириш услуби. Бундай 
хулоса доим ишончли, узил-кесил эмас, балки эҳтимолий ёки ҳақиқатга 
яқин кўринишга эга бўлади. Шунинг учун замонавий мантиқ фанида унинг 
тасдиқланиш даражасини релевант усуллар ёрдамида олинган ҳақиқатга 
яқин бўлган хулоса деб қаралади. 
7. Интерпретация (лот. interpretatio – изоҳлаш, тушунтириш) – ҳодиса, 
матн, белгили тузилма, расм, график маъносини очиб бериш услуби, бу 
уларни англашга кўмаклашади. 

---

207