Ravshan rajabov qadimgi sharq harbiy san’ati yangi asr avlodi toshkent 2018 uo‘K: 94(100) (075)

Manu qonunlaridan
Qadimgi hind harbiy san’ati insoniyat tarixi da­
vomida to'plagan harbiy-nazariy tafakkurida o‘zi- 
ning munosib hissasiga ega. Mil. aw . II mingyillik- 
da Hindistonda katta-kichik davlatlar mavjud bolib, 
ularning hokimi rojalar deb atalgan. Roja asosan 
urushda armiyaga boshchilik qilgan. Roja hokimiyati 
urug'ning qurol ko‘tarishga qobiliyatli bolgan askar- 
lar yigln i - «samiti» bilan cheklangan.
Mil. aw . VI asr atrofida Shimoliy Hindistonda ikki 
kuchli davlat - Magadxa va Koshala bolgan. Forslar 
Gandxara vodiysini bosib oladi, natijada, Gandxara 
tolov majburiyati sifatida hind askarlarini fors armi­
yasi tarkibida harbiy xizmatni o'tashga yuborgan.
Qadimgi Hindistonda jamiyat to‘rt ijtimoiy tabaqa- 
ga bolingan. Har bir tabaqaning o‘z huquq va maj- 
buriyatlari bolgan. Bu jamiyatda ikkita ijtimoiy qat- 
lam imtiyozga ega bolgan. Birinchi imtiyozli qatlam
- braxmanlardan keyin harbiy (kshatriy)lar turgan. 
Harbiylar tabaqasining asosiy vazifasi davlat xavfsiz- 
ligini ta’minlash va tinchlikni saqlash bolgan.
Tarixchi Arrian malumotlariga ko‘ra «Harbiylar 
kastasi soni dehqonlar orqasidan boradi. Ular faqat 
harbiy ish bilan shug\illanganlar. Qurollami ular 
uchun boshqalar yasaydilar, otlarni ularga boshqalar 
yetkazib beradilar, lagerda ularga boshqalar xizmat qi­
ladilar, ya‘ni ularning otlarini parvarish qiladilar, qurol 
tozalaydilar, fillami olib yuradilar, jang aravalarini tar- 
tibga keltiradilar va haydovchilik qiladilar. Ularning o‘z-
103

---

lari, agar kerak bolsa, jang qiladilar, tinchlik shartno- 
masi tuzilganidan so‘ng, ular quvnoq hayot kechiradi- 
lar; davlatdan ularga shunday ish haqi beriladiki, unga 
boshqalami ham qiyinchiliksiz boqish mumkin» (26).
Qadimgi hind davlatlari armiyasining tuzilmasi 
tarkibiga piyodalar, jang aravalari, otliqlar va jango- 
var fillar kirgan. Arrian qadimgi hind davlatlaridan 
birining armiyasi to‘g ‘risida shunday ma’lumot bera- 
di: hokimlardan birida 50 jangovar fil, 4 ming otliq, 
130 ming piyoda bolgan. Armiyaning asosini piyo­
da harbiy qismlar tashkil etgan. Piyodalar kamon, 
uzun va keng qilich, odam bo‘yi barobar, ensiz charm 
qalqon bilan qurollangan. Kamonning bir uchi yerga 
qo^ilgan, piyoda askar unga chap oyog‘i bilan suya- 
nib, kamon ipini oxirigacha tortib o‘q otgan.
Otliqlar irg'itish uchun ikkita nayza va uncha katta 
bolmagan qalqonga ega bolgan. Otlarda egar bo'lma- 
gan, lekin ular jilovlangan. Hind armiyasi tarkibida 
jangovar fillar bolgan. Fil ustiga kajava-minoracha- 
da kamonchi va kalta nayza irg'ituvchilar joylashgan. 
Jangovar fillar Ahmoniylar, Karfagen, Makedoniyalik 
Iskandar armiyasida ham mavjud bolgan.
Jangovar fillar muntazam otliq qismlar pay do bol- 
ganiga qadar piyodalar uchun dahshat tug‘dirgan. 
Yaxshi o'rgatilgan fillar jangda o‘z yolboshchilarini 
yaxshi himoya qilganlar, fil o‘z yolboshchisi jangda 
yiqilsa, uni gavdasi bilan qalqondek himoya qilgan, 
oldirilgan yolboshchilarini jangdan olib chiqqan.
Hind shaharlari qadimda mustahkam himoya qi- 
lingan. Shahar devorlari xandaq bilan o'rab olingan. 
Arrian malumotlariga ko‘ra, Palimbotra shahari de- 
vorlarida 570 minora va 60 darvoza bolgan.
Manu qonunlariga asosan brahmanlar (hukmron 
toifa), podsho va kshatriy (harbiylar)ga mamlakat 
ichida barqaror tinchlikni ta’minlash va mamlakat 
tashqarisida istilochilik urushlari olib borishlari uchun 
m alum bir talablarni qo“ygan.
104

---

Mil. aw. I asrga tegishli qadimgi hind huquqiy yod- 
gorligi bolgan «Manu qonunlari»da harbiy ishga keng 
o'rin berilgan. «Manu qonunlari»da urush va tinch- 
lik masalalari, mustahkamlangan tayanch nuqta- 
lar, urushlaming axloqiy asoslari, podshoning harbiy 
boshliq sifatida majburiyatlari, urush vaziyatini to‘g‘ri 
baholash va urush harakatlarini boshlash vaqti, har­
biy yurish uchun tayyorgarlikka qoQilgan talablar, jang 
qilish va qal’alami egallash muammolari tahlil qilinadi.
«Manu qonunlari»ga ko‘ra, armiya lashkarboshi ix- 
tiyoriga, davlat boshqaruvi esa podshoga berilgan. Ar­
miya fuqarolar ustidan nazoratni amalga oshirgan. 
Podshoning majburiyati davlatning mustahkamlangan 
tayanch nuqtalarini qurishni ta’minlash. Qal’a tosh va 
tuproqdan qurilishi, uni suv yoki daraxtlar bilan himoya 
qilish mumkin. Har bir qal’a qurol, pul, don, yuk hay- 
vonlari xashak va suv bilan yaxshi ta’minlanishi zarur.
Qal’a garnizonida brahmanlar va yetarli miqdorda 
askar va hunarmandlar turadi. Mudofaa kuchlari as- 
karlarning qarshiligini kuchaytiradi. «Shahar isteh- 
komida joylashgan bir jangchi yuzlab (dushmanga), 
yuzlik o‘n minglarga qarshilik ko‘rsatadi» (74-mod- 
da). «Qonun» qal’ada turgan hukmdorga dushman 
ziyon keltira olmaydi deb uqtiradi.
«Manu qonunlari»da urush olib borishning axloqiy 
qoidalariga jiddiy e’tibor beriladi:
- urushda makkor qurol bilan, tishli kamon og“u 
bilan, zaharli o‘q bilan, uchi bolingan kamon o ‘qlari 
bilan oldirish taqiqlanadi;
- agar podshoning o‘zi jang aravasida turgan bo Isa, 
tepalikda turganni, rahm qilishni so'rab qolini ko'tar- 
gan haram og'asini, to‘zg‘igan sochlari bilan qochib 
ketayotganni, otirganni ham, «men-seniki» deb ayt- 
ganni ham oldirish mumkin emas. Uxlayotganni, so- 
vuti bolmaganni, qipyalongbchni, qurolsizni, jangda 
ishtirok etmay unga qarab turganni, boshqa dushman
105

---

bilan olishayotganni oldirish mumkin emas. Quroli 
singanni, kulfat-g‘am chekayotganni, qo'rqib ketganni, 
qochishga urinmaganni; lekin bunday barcha holat- 
larda u (haqiqiy askarlar) burchini yodda tutishi lozim 
(91-93-moddalar). Podsho aldamasligi, hech qachon 
makkorlik bilan hujumga otmasligi kerak.