Редактор: А. Тилегенов Редколлегия ағзалары

МУҒАЛЛИМ ҲӘМ ҮЗЛИКСИЗ БИЛИМЛЕНДИРИЎ
98
Abdullayeva G. R. 
Qarshi davlat universitetining pedagogika instituti o’qituvchisi 
ADEKVATLIK TUSHUNCHASINING PSIXOLOGIK TAHLILI
Tayanch so’zlar: adekvatlik, fikriy adekvatlik, sezgi,diqqat, idrok ,xotira,tafakkur, nomukammallik, 
audit.
Ключевые слова: адекватность, интеллектуальная адекватность, интуиция, внимание, вос-
приятие, память, мышление, несовершенство, аудит.
Key words: adequacy, intellectual adequacy, intuition, attention, perception, memory, thinking, 
imperfection, audit.
Asosiy qism. Adekvatlik nazariyasi – bu sohadagi birinchi ilmiy asarlar 1881-yilda 
F.Pikli va 1892-yilda Lorens Diksi tomonidan nashr etilgan. Bu nazariyaning izdoshi 
T.Rud 1989-yilda quyidagi formulani e’lon qildi: “Xo’jalik faoliyati buxgalteriya hisobi 
ma’lumotlarining mosligini tasdiqlash uchun auditni tekshirish jarayoni sifatida aniqlash 
kerak”. Lorens Diksning yondashuvini davom ettirgan va rivojlantirgan holda, bu nazariya 
vakllari o’z vazifalari test hisobotiga kirgan ixtiyoriy va ixtiyoriy xatolarni ochishda 
ko’rdilar. Adekvat (lotincha adaeguatus – tenglashgan, mos, aynan bir, o’xshash) – bilish 
nazariyasida narsa va hodisalarning xossalari va aloqalarini ularning ob’yektiv mazmuniga 
to’g’ri keladigan, aniq va mos qilib olishda inson ongi ob’ektiv borliqni ijtimoiy amaliyot 
asosida adekvat aks ettira boradi. 
Adekvatlik tushunchasi quyidagi 3 usulda ifodalanadi.
1.Tasavvuriy va fikriy adekvatlik
2.Hatti-harakatdagi adekvatlik
3.Turli faoliyatdagi adekvatlik
Yuqorida keltirilgan adekvatlik usullaridan hisoblangan tasavvuriy va fikriy 
adekvatlik haqida mulohaza yuritilganda adekvatlik tushunchasi adekvatlik tushunchasi 
nafaqat psixoligiyada uchraydi, balki u boshqa fanlarda ham, masalan, matematikada, 
ekonometriyada va boshqalarda qo’llaniladi. Bu jarayonlarda turli xil modellar 
qo’llanilaniladi, ular yetarliligini tekshirish kabi tadqiqotlar o’tkaziladi. Natijada bu shuni 
anglatadiki, har qanday modelni ishlab chiquvchilar kerakli natijani kutishadi, albatta, 
hisob-kitoblar asosida aniqlanadi. Modelni mosligini tekshirib, modelni ishlab chiquvchilar 
ishning boshqa natijasi bo’lishi mumkinligini aniqlaydilar. Mazkur mavzu o’rganilgan 
tahlillar natijasiga ko’ra quyidagi psixologik jarayonlar orqali namoyon bo’ladi. Bular:
Sezgi - bu atrofimizdagi narsa va hodisalarning sezgi a’zolarimizga bevosita ta’sir 
etishi natijasida ularning ayrim belgi va xususiyatlarining miyamizda aks ettirilishiga 
ko’ramiz. Odamning tashqi dunyoni idrok qilishi sezgidan boshlanadi. Shuning uchun 
sezgilar o’z mohiyati jihatidan shaxsning barcha bilimlari uchun asos va manba sanaladi. 
Odam sezgilarisiz tashqi dunyo pridmetlari va voqealarini bilish imkoniyatlaridan maxrum 
bo’lardi. Chunki idrok, xotira, tasavvur, tafakkur va hayol kabi ruhiy jarayonlar sezgilar 
tufayligina hosil bo’ladi.
Sezgi eng oddiy, biroq shu bilan birga, juda muxim psixik jarayondir. Bu barcha 
bilimlarimizning dastlabki manbaidir. Atrofdagi dunyoni bilish sezgidan boshlanadi. Sezish 
– oddiy psixik jarayon bo’lib, moddiy qo’zg’atuvchilarning tegishli repseptorlarga bevosita 
ta’sir etishi yo’li bilan moddiy dunyodagi narsa va xodisalarning alohida xususiyatlarini 
va shuning bilan birga, organizm ichki xolatining aks ettirilishidan iboratdir. «Sezgi 
– materiyaning sezgi organlarimizga ta’sir etishi natijasidir». Sezgilar o’z mohiyati 
jixatidan bir muncha soda psixik jarayon bo’lishiga qaramay barcha bilimlarimizning 

---