Redaktorlar: Y. X. Yusifov, E. E. Yaqublu, F.Ə.Əliyev, G. A. Ağamoğlanova
Download 17.41 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- SOSĐAL ƏDALƏT VƏ MƏNƏVĐYYAT
- SOSĐAL ĐNDĐKATORLAR
- SOSĐAL ĐNFRASTRUKTURUN ĐQTĐSA- DĐYYATI
- Şaquli
- SOSĐAL MÜAVĐNƏT
- SOSĐAL ÖDƏNĐŞLƏR VƏ ĐMTĐYAZLAR
- SOSĐAL SIĞORTA PROQRAMLARI
- SOSĐAL SIĞORTALAR ÜZRƏ MÜAVĐ- NƏTLƏR
- SOSĐAL SIĞORTAYA AYIRMALAR
- SOSĐAL SIĞORTAYA XƏRCLƏR
- SOSĐAL STATĐSTĐKA
- SOSĐAL TƏMĐNAT
|
SORĞU – statistika müşahidəsi prosesində toplanılan məlumatların əldə
edilməsi üsullarından biridir. Sorğu zamanı hər bir müşahidə vahidi haqqında məlumat sorğu olunanların sözlərinə əsasən yazılır. Sorğu əsasında əhalinin siyahıyaalma və müayinə blankları doldurulur. SORĞU METODU
– “Əhalinin siyahıyaalınması (müayinəsi) metodları”na bax. SOSĐAL XARAKTERLĐ ÖDƏMƏLƏR – müəssisə (təşkilat, idarə) tərəfindən işçilərə verilən, o cümlədən müalicə, istirahət, gediş haqqı, işə düzəlmək üçün kompensasiyalar və sosial güzəştlərdir. Sosial xarakterli ödəmələrə könüllü tibbi sığorta, həmçinin işçilərin xeyrinə şəxsi və əmək sığortasına dair bağlanmış müqavilələr üzrə müəssisələr tərəfindən ödənilən sığorta (pensiya və səhiyyədən başqa) haqqı, tibb müəssisələri xidmətlərinin ödənilməsi üzrə xərclər, işçilərin və onların ailə üzvlərinin istirahət, müalicə, ekskursiya və səyahətləri üçün verilən göndərişlərin (putyovkaların) ödənişi, məktəbəqədər müəssisələrdə uşaqların saxlanma xərcləri həcmində valideynlərə verilən yardım, müəssisələrin ləğvi, işçilərin sayının ixtisara düşməsi və s. ilə əlaqədar onlara verilən maddi yardım və işə düzəlmə məbləği daxildir (əgər iş yerində olan sosial müavinətlərə aid edilirsə).
əksər
cəmiyyətlərdə və
ictimai dəyərlər sistemində insan
bədbəxtliyinin hüdudları haqqında fundamental xarakter daşıyan anlayışdır. XVIII əsrdə bu anlayış Adam Smit tərəfindən belə ifadə olunmuşdur: “Şübhəsiz, heç bir cəmiyyət, əgər onun üzvlərinin əksər hissəsi yoxsul və bədbəxtdirsə, çiçəklənə və xoşbəxt ola bilməz”.
– uşaqlara, əlillərə, qocalara və özünə xidmət imkanları məhdud olan şəxslərin xüsusi kateqoriyalarına sosial köməyin göstərilməsi üzrə xidmətlərdir. Beynəlxalq standartlara uyğun olaraq, sosial xidmətin apardığı sosial iş dedikdə, fərdlərə, ailələrə, insanlar qrupuna çətinlikləri aşkar etmədə və onları yardım, müdafiə, reabilitasiya vasitəsi ilə aradan götürməyə kömək edən peşə fəaliyyəti başa düşülür. Sosial xidmətin əsas kontingenti uşaqlar, yeniyetmələr, yetkinlik yaşına çatmayanlar; həbsdə olanlar və cinayətkarlar; xəstələr, qocalar və əlillər; sosial güzəştlərdən istifadə edən ailələr və sairdir. Sosial xidmətə, xüsusən hamilik işinə namizədlər seçilərkən psixoloji peşəyə yararlılıq meyarı (özünü yaxşı tənzimləmə, şəxsi intizam, qayğıkeşlik və s.) işləyir. Bu onunla bağlıdır ki, sosial xidmətin çoxprofilli komandaları doğum evlərində, əsəb
592
xəstəxanalarında və digər tibb idarələrində fiziki çatışmazlıqları olan insanlarla; məhkəmələrdə, penitensiar müəssisələrində işləyirlər. Sosial xidmət dövlət, yerli hakimiyyət orqanları, xeyriyyə cəmiyyətləri tərəfindən, həmçinin xüsusi layihələr (kommunal proqramlar, xüsusi inkişaf fondları və s.) vasitəsi ilə maliyyələşir. Bu, yaşayışı təmin etməklə
(yetimlər üçün
sığınacaqlar, uşaqlar
üçün internatlar və yataqxanalar, həddi-buluğa çatmamış qanun pozucuları üçün islahedici evlər, ahıllar üçün, həmçinin fiziki və əqli çatışmazlıqlı şəxslər üçün evlər) və ya təmin etməməklə (məsləhətlər, qəyyumluq, qaçqınlara kömək, işə düzəltmə, kömək haqqında xahişin ödənilməsi, evdə və ya digər yerlərdə ayrı-ayrı şəxslərə və ailələrə göstərilən oxşar xidmətlər) göstərilir.
ĐNDĐKATORLAR
– əhalinin demoqrafik inkişafı, həyat səviyyəsi və sosial- iqtisadi tərəqqinin standartlarını əks etdirən statistik göstəricilər dəstidir. Sosial indikatorlar sosial-demoqrafik statistikada, əhalinin sosial rifahı sahəsində (sosial tənzimləyicilər, yaxud normativlər) istifadə olunur. Cəmiyyətin inkişaf səviyyəsini ilkin qiymətləndirmək üçün Qərbi Avropa ölkələrinin metodikasında körpə ölümü səviyyəsi, bir həkimə düşən sakinlərin sayı, intihar, yol-nəqliyyat hadisələrində ölüm
hallarının səviyyəsi, ali məktəblərdə tələbələrin sayı və s. bu kimi sosial indikatorlar var. BMT- nin tövsiyələrində geniş, müxtəlif istifadə üçün indikatorlar qurulduğu zaman
maksimum elastiklik yaradan statistik cədvəllər var. BMT-nin sosial indikatorlar təsnifatı xüsusi nəşrdə “Hand Book on Social Indicatore” verilir və 11 böyük bölmədən ibarətdir: əhali, insan məskənləri, ev təsərrüfatları və ailələr, təhsil sahəsi, sosial təhlükəsizlik, sağlamlıq və səhiyyə sahəsi, ictimai qayda-qanun və təhlükəsizlik, vaxtdan istifadə, iqtisadi təsnifləşdirmə. Hər bölməyə əhalinin 4 qrupuna
aid baxılır: qadınlara, qocalara, cavanlara, əmək qabiliyyəti olmayanlara. Sosial indikatorlar mütləq və nisbi (faiz) göstəricilər, məcmuların statistik bölgüsü, əhalidə
uyğunluqlar, onun
dinamikası, demoqrafik əmsallar, məcmuların illik dəyişmə templəri kimi təsvir olunur.
cəmiyyətləri, kooperativ təşkilatlar və ya öz üzvləri ilə münasibətləri və xüsusilə həmrəylik məqsədlərini qarşısına qoyan digər hüquqi təşkilatlar tərəfindən yaradılan və istismar edilən müəssisələr kompleksidir. Sosial infrastruktur müəssisələri öz fəaliyyətlərini bazar çərçivəsində həyata keçirirlər, lakin digər iş, idarəetmə və gəlirlərin bölüşdürülməsi prinsiplərindən istifadə edirlər.
– sosial cəhətdən məqbul səviyyədə ailələrin, yaxud tənha şəxslərin tipik tələbatlarının ödənilməsinə yönəldilmiş istehlak dəstidir; yaşayış minimumundan sosial-mədəni təyinatlı əmtəə və xidmətlərin daha geniş çeşidi, əhalinin cins, yaş, əmək fəallığı və s. üzrə nümunəvi strukturunun uçotu ilə fərqlənir. Sosial siyasət sahəsində mütəxəssislərin çoxu sosial minimuma yalnız informasiya-analitik kateqoriya kimi baxır. Sosial minimum hesablamaları 1960-cı illərin əvvəlində Şərqi və Mərkəzi Avropa ölkələrində aparılmışdır. Đnkişaf etmiş ölkələrdə “sosial minimum” termini yoxdur, əhalinin yoxsulluq problemləri üzrə geniş nəşrlərdə bu terminə ən yaxını “həyatın minimum standartı“ anlayışıdır. Bu anlayış, məsələn, fransız ədəbiyyatında müəyyən sosial
kateqoriyasının istehlak vərdişlərinə cavab verən nemətlərin kəmiyyət və keyfiyyət dəsti kimi başa düşülür. Buna orta qazanc səviyyəsində olan ailələrin aşağı, son yaşayış həddi kimi baxıla bilər. Bu həddən sonra onlar aztəminatlı dərəcəsinə düşür. Đngilis dilli ədəbiyyatda “sosial minimum” anlayışına moderato (orta) kimi ifadə olunan dəst yaxındır. BMT nəşrlərində sosial minimum
həyat səviyyəsinə bərabər qəbul olunur.
– sosiologiyada, demoqrafiyada və iqtisad elmlərində fərdlərin bir sosial
qrup və
təbəqələrdən, sosial-peşə qruplarından digərlərinə keçidin, onların
cəmiyyətin sosial strukturunda tutduğu yerin dəyişməsinin ifadəsidir (“sosial yerdəyişmə” və “sosial hərəkətlilik” terminləri də tətbiq olunur). Sosial mobillilik anlayışı 1927-ci ildə P.Sorokin tərəfindən “fərdin, yaxud sosial obyektin, yəni insan fəaliyyəti ilə yaradılmış və ya modifikasiya edilmiş hamısının bir sosial mövqedən digərinə” istənilən keçidi xarakterizə etmək üçün tətbiq edilmişdi. Sosial mobillilik həm fərdin sosial strukturunun dəyişməsi, həm də şəxsi fəallığının ümumi meylləri ilə bağlıdır. Şaquli sosial mobillilik – sosial mövqelər sistemində “yuxarı”, yaxud “aşağı” hərəkət və üfüqi sosial mobillilik – fərdin eyni bir sosial səviyyədə hərəkət etməsidir və bu fərqləndirilir. Onun həmçinin baş və ikinci dərəcəli, tipik və təsadüfi, kütləvi və tək-tək istiqamətləri və kanalları ayrılır. Sosial mobillilik sosial mövqelərin bir nəsil, iki (atalar və uşaqlar), üç (babalar, atalar və uşaqlar) nəsil çərçivəsində dəyişiklikləri əks etdirir.
593
SOSĐAL MÜAVĐNƏT - ev təsərrüfatları tərəfindən alınan və müəyyən hadisə və ya şəraitlə bağlı baş verən ehtiyacların təmin olunması üçün nəzərdə tutulmuş cari transferlərdir. Məsələn, xəstəlik, işsizlik, təqaüdə çıxma, mənzil problemi və ya ailə vəziyyəti ilə əlaqədar meydana çıxan ehtiyacların ödənilməsi üçün müəyyən edilmiş cari transferlər. Đki növ sosial müavinət növü vardır: sosial sığorta üzrə müavinət və sosial kömək üzrə müavinət.
– müəyyən əhali qruplarına maliyyə, natura şəkilində və digər formada yardım növləri sistemidir; dövlət, qeyri-dövlət müəssisələri, ictimai və dini təşkilatlar tərəfindən göstərilir. Əsas növlərinə pensiyalar, qoca və ahıllara sanitar yardımlar, ailə müavinətləri, əlilliyə, hamiləlik və doğuşa,
istehsalat travmatizmi və peşə
xəstəliklərinə görə müavinətlər aiddir. Sosial ödənişlər və imtiyazların minimum normaları xüsusi Beynəlxalq Konvensiyada, həmçinin BƏT- in tövsiyələrində nəzərə tutulmuşdur, onların əsas ilkin bloku 1933-cü ildə qəbul edilmiş, sonralar isə modifikasiya olunmuşdur. Dünya praktikasına iki və çoxtərəfli sazişlər daxil edilmişdir ki, onlarda da məqsəd, əhalinin miqrasiyasından asılı olmayaraq, sosial-əmək güzəştlərinin saxlanılmasıdır. Đnkişaf etmiş ölkələr üçün bir sıra sosial müavinətlərin vahid aşağı hədləri və ölçü meyarları müəyyən edilmişdir. Dünya əhalisinin qocalması ona gətirib çıxarır ki, 1970-ci illərin ortalarından sosial ödənişlər və imtiyazlarda əsas diqqət ahıllara və əlillərə yardım göstərilməsinə yönəldilir.
– ölkədə işləyənlərin maddi təminatına və sosial xidmətinə təminat verən dövlət sosial təminat sisteminin əsas elementlərindən biridir. Qanunla müəyyən
olunmuş dövlət sosial sığorta haqları müəssisələr, idarələr, təşkilatlar, fərdi sahibkarlıqla məşğul olan fiziki şəxslər tərəfindən, həmçinin işçilərin öz qazancından ödənilir. Đşəgötürən tərəfindən dövlət sosial sığorta haqlarının ödənilməsi işçini dövlət sosial sığorta vəsaitləri hesabına təminat hüququndan məhrum etmir. Đşçilər, müvafiq hallarda isə onların ailələri sosial sığorta vəsaitləri hesabına əmək qabiliyyətinin müvəqqəti itirilməsi üzrə müavinətlə, qadınlar isə bundan əlavə hamiləlik və doğumla əlaqədar, uşağa qulluqla bağlı, uşağın doğulması ilə əlaqədar verilən müavinətlərlə; qocalığa, əlilliyə, ailə başçısının itirilməsinə görə pensiyalarla təmin olunur. Đşçi, yaxud onun ailə üzvü vəfat etdiyi halda, dövlət sosial sığorta vəsaitləri hesabına onların ailəsinə müavinət verilir. Dövlət sosial sığorta vəsaitlərindən müəyyən olunmuş qaydada sığorta olunmuşların sanatoriya-kurort müalicəsinə, istirahətinə, uşaqları üçün sağlamlıq düşərgələrinin saxlanmasına çəkilən xərclərin ödənilməsinə istifadə olunur.
bu, cari və ya gələcək illərdə muzdlu işçilərə və ya digər ödəyicilərə, onların himayəsində olanlara və yaxud sağ qalmış ailə üzvlərinə sosial sığorta üzrə müavinətlərə hüququ təmin etməkdən ötrü, əsasında muzdlu işçilər tərəfindən və ya işverənlərin öz muzdlu işçiləri adından sosial sığortaya ayırmaların ödənilməsinə dair proqramlardır. Onlar xüsusi qaydada dövlət təşkilatları tərəfindən təşkil edilə bilər. Sosial sığorta üzrə müavinətlər pul və ya natura formasında verilə bilər.
NƏTLƏR – sosial sığortalar üzrə müavinətlər kimi təsnifləşdirilməsi üçün, transferlər sosial sığorta proqramlarının təşkilinə uyğun olaraq verilməlidir. Sosial sığortalar üzrə müavinətlər sosial təminatın ümumi proqramlarına, sosial sığortanın xüsusi fondlarının proqramlarına və ya sığorta təşkilatları və pensiya fondları formasında üçüncü tərəf cəlb edilmədən hazırkı və ya keçmiş muzdlu işçilərin xeyrinə işverən tərəfindən təşkil olunan, fondlarla əlaqədar olmayan proqramlara görə verilə bilər.
– 1) əmək qabiliyyətini itirmiş işçilərin saxlanması üçün nəzərdə tutulmuş fondlara (pensiya, sosial sığorta, tibbi sığorta) ayırmaların məcmusudur. Đşə götürənlər, muzdlu işçilər, muzdla işləyən şəxslər, muzdsuz işləyən şəxslər və məşğul olmayan şəxslər tərəfindən həyata keçirilən ödəmələrdir; 2) sosial sığorta üzrə müavinət ödənişlərinin vəsait təminatı üçün sosial sığorta proqramları üzrə faktiki və ya şərti hesablanmış ödənişlərdir.
– öz işçilərinin sosial müavinət hüquqlarını təmin etmək üçün işverənlər tərəfindən sosial sığortaya ödənilən vəsaitin məbləğidir. Đşverənlərin sosial sığortaya xərcləri – işçilərinə yaşına görə pensiya, xəstəlik, hamiləlik və doğuş, əlillik, istehsalda zədələnmə və xəstəliklə bağlı işsizliyinə görə müavinəti, ailə müavinətini təmin etmək üçün proqram üzrə, həmçinin digər proqramlar üzrə onların
sosial sığortasına ödəmələri (üzvlük haqlarını) birləşdirir.
594
Bu xərclərə bütün muzdlu işçilərin, o cümlədən evdə iş görənlərin və şagirdlərin xərcləri də daxil edilir. Onların qanunla müəyyənləşdirilməsi, kollektiv müqavilələrlə, sazişlər və ya könüllülük xarakteri daşıması hesab olunmasından asılı olmayaraq, bütün proqramlar üzrə xərclər daxil edilir. Đşverənin xəstəlik, istehsalat zədələri, hamiləlik və ya iş vaxtının ixtisara salınması hallarında əmək haqqı ödənilməsini davam etdirdiyi fəhlə və qulluqçulara müəssisələrdə qəbul edilmiş uçot sistemlərindən asılı olaraq, bu göstəricidə və ya ümumi əmək haqqında nəzərə alına bilər. Đqtisadiyyatda sosial sığorta xərclərini aşağıdakı kimi bölmək olar: Đşverənlərin sosial sığortaya faktiki ödəmələri, iş verənlərin öz işçilərinin xeyrinə sığortaçılara (sosial sığorta fondlarına və qeyri-dövlət və xüsusi fondlara) ödəmələrdən ibarətdir. Bu ödəmələr qanunvericiliklə müəyyən edilmiş, müqavilə və ya sazişlərlə şərtləndirilmiş sosial risklərin və ehtiyacların sığortalanması üzrə könüllü ödəmələri (üzvlük haqlarını) əhatə edir. Đşverənlərin sosial sığortaya şərti hesablanmış ödəmələri (üzvlük haqları) özündə məcburi və könüllü üzvlük haqlarının ekvivalentini (işçilərin özlərinin sosial sığortaya mümkün üzvlük haqları istisna olmaqla) əks etdirir və iş verən tərəfindən öz işçilərinə və ya keçmiş işçilərinə, yaxud da onları almağa hüququ olan digər şəxslərə sığorta şirkətlərinin və ya muxtar pensiya fondlarının iştirakı olmadan və bu məqsəd üçün xüsusi fond və ya ayrıca ehtiyat yaratmadan, bir başa ödənilir.
məcburi f könüllü
müəssisələr statistikası faktiki şərti
hesablanmış milli hesablar
birbaşa
yığıla bilər hesablamalar üzrə cəmlənmiş Sosial sığortaya könüllü ödəmələr (üzvlük haqları) də, həmçinin işverənlər üçün xərclər hesab edilir. SOSĐAL SIĞORTAYA KÖNÜLLÜ ÖDƏ- MƏLƏR VƏ ĐŞÇĐ QÜVVƏSĐNƏ DĐGƏR XƏRCLƏR – məcburi proqramlardan əlavə, sosial xeyriyyə yardımlarının dəyəridir. Bu, bilavasitə özünün hazırkı və keçmiş işçilərinə və yaxud istehsal zədəsi və ya ailədə ağır itki və s. hallarda birdəfəlik pul ödənişi kimi ödəmələrə hüququ olan şəxslərə verilən yardımdır.
hadisələri öyrənən və təsvir edən statistika sahəsidir. Sosial statistikanın əsas məqsədi sosial
nəzarət etmək, iqtisadi inkişafın nəticələrini əhalinin rifah halı, həyat səviyyəsinin ölçülməsi nöqteyi-nəzərdən qiymətləndirmək üçün statistik göstəricilərin işlənib hazırlanması və onlardan istifadədir (“Sosial indikatorlar”a bax). Sosial statistika sahəsində hər
il Böyük
Britaniyada buraxılan “Sosial Trends”
ən qocaman dövri nəşr hesab olunur, orada analitik, diskussiya materialları, məqalələr, statistik cədvəllər verilir. BMT çərçivəsində sosial, demoqrafik və statistikanın başqa qonşu
sahələrinin inteqrasiyası üçün əsaslar işlənib hazırlanmışdır, sosial statistikanın universal göstəricilər sistemi işlənmişdir (Social indicators: guidelines and illustrative series, N.Y.,1978); xüsusi beynəlxalq proqramlarla (“Qadının onilliyi”, “Əlillərin onilliyi”, “2000-ci ilə hamı üçün
sağlamlıq” və
s.) əlaqədar sosial göstəricilərin tərtib olunması üzrə daima
metodoloji iş aparılır. ĐƏĐT ölkələri üzrə birinci göstəricilər toplusu 1986-cı ildə nəşr olunmuşdur (Living conditions in OECD countries: a compendium of social indicators, P., 1986). Bir sıra tematik (mövzu) məcmuələr UNĐSEF-lə birlikdə dərc olunur.
vasitəsilə işçi və qulluqçuları, bəzən isə öz şəxsi işləri ilə məşğul olan şəxsləri sosial müdafiə mexanizmləri ilə idarə edir. Qismən müəssisələr tərəfindən qoyulan əmanətlərlə maliyyələşdirilən sosial təminat orqanları statistiklər üçün tükənməz məlumat mənbəyi
olan inzibati registrin aparılması və idarə edilməsini həyata keçirirlər; 2) vətəndaşların qocalıq dövründə, müvəqqəti əmək qabiliyyətini itirmə dövrlərində, ailə başçısı itirildikdə maddi
təminatına; ana
olmuş qadınların, orta gəlirdən nisbətən aşağı gəlirləri olan ailələrin və digərlərinin müavinətlə təmin edilməsi və güzəştlər verilməsinə zəmanət verən sosial-iqtisadi tədbirləri qanunvericiliklə möhkəmləndirilmiş sistemdir. Sosial təminat dövlət idarələri, yaxud qanunverici orqan qarşısında məsul olan hökumət orqanı tərəfindən idarə olunur. Sosial təminat sistemi eyni zamanda xəstəxanalarda, ambulatoriya-poliklinika müəssisələrində; sanatoriya-kurort müalicələrində pulsuz, ya da güzəştli tibbi yardım və müayinəyə; qocalar və əlillərin internat-evlərində, uşaqların məktəbəqədər müəssisələrində, sağlamlıq düşərgələrində saxlanmasına zəmanət verir. Sosial təminatın əsas növü qocalıq, əlillik, ailə başçısının itirilməsi hallarına və s. görə pensiya hesab edilir. 595
Sosial təminat sahəsində beynəlxalq hüquq sisteminin əsas məzmunu BƏT-in tövsiyələrində verilmişdir. Sosial təminatın minimum normaları xüsusi beynəlxalq konvensiya ilə, həmçinin BƏT- in digər konvensiya və tövsiyələrində nəzərdə tutulmuşdur, onların əsas ilkin bloku 1933 ildə qəbul edilmiş, sonralar isə
modifikasiya olunmuşdur. Đnkişaf etmiş ölkələr üçün əlilliyə, qocalığa, ailə
başçısının itirildiyinə görə müavinətlərin vahid aşağı (minimum) həddi müəyyən edilmişdir; həmçinin bu müavinətlərin yuxarı (maksimum) hədləri də mövcuddur. Sosial təminatın vacib istiqamətlərindən biri sosial sığortadır: xəstəliyə, əlilliyə, ölümə görə
sığortalanma; istehsalda bədbəxt hadisələrdən; pensiya sığortası; əlavə pensiya və s. Sosial təminat fondları adətən sosial xərclərin 3 1 həcmini təşkil edir. Download 17.41 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|