S. B. Abbasov cho`llanish muammolari

 
 

---

49 
Nazorat savollari: 
1. Cho`llarni 
tasniflashning 
taksonomik 
birliklarini 
tushuntiring. 
2. Cho`llanrni tasniflashda asosiy e’tibor qanday omillarga 
qaratiladi? 
3. O`rta Osiyo cho`llarini tipologik tasniflashda qanday 
pritsiplardan foydalanilgan? 
4. L.S.Bergning O`rta Osiyo cho`llarini tipologik tasniflash 
ishlarini tushuntirib bering.
 
 
 

---

50 
ARID MINTAQALARDA CHO`LLANISH 
Reja: 
1.Cho`llanishni arid mintaqalarga xosligi. 
2.Arid mintaqalarda tabiat komponentlari va komplekslarini 
degradatsiyalanishi. 
3.Arid mintaqalarda cho`llanishni vujudga keltiruvchi tabiiy va 
antropogen omillari. 
 
Tayanch 
iboralar: 
arid 
mintaqa, 
geotizim, 
ekotizim, 
degradatsiya, eroziya, geoekologik, tabiiy va antropogen omillar, 
geografik muhit, geotextizim. 
Cho`llar iqlimiy sharoitning vujudga kelish qonuniyatlaridagi 
umumiylikka qaramasdan landshaft nuqtayi-nazardan bir-biridan 
katta farq qiladi. Bunga hududlarning tabiiy xususiyatidagi, birinchi 
galda geologik va geomorfologik tuzilishidagi farqlar sabab bo`ladi. 
Yer yuzasini qoplab yotgan tuproqlar, tog` jinslari xususiyati, yer 
betining parchalanganligi, sizot suvlarining turli chuqurliklarda 
yotishi va sifati, iqlimiy sharoit cho`l tiplarini shakllanishida asosiy 
o`rin tutadi.
Arid tushunchasi (lotincha aridus – qurg`oqchil) fanda XX 
asrning boshlaridan qo`llanila boshlandi. Uni birinchi bo`lib 
qo`llagan olimlar qatoriga amerikalik tuproqshunos-agronom 
Gilgardni va nemis olimi A. Penkni kiritish mumkin. Keyinchalik 
fanda “arid” termini bilan bog`liq bo`lgan, “arid iqlim”, “arid 
relyef”, “arid tuproqlar”, “arid o`simliklar”, “arid zona”, “arid 
landshaftlar” kabi bir qator tushunchalar ham ishlatila boshlandi. 
Ushbu tushunchalarni dastlabki tahlilidayoq “arid” terminidan 
foydalanishda asosan iqlimga nisbat berilayotganini payqab olish 
qiyin emas. Shuningdek, arid hududlar tushunchasi ikki ma’noda 
ishlatilayotganini ta’kidlash joiz (Sh.S. Zokirov, I.A. Hasanov, 
2007). 
1) Keng ma’noda ishlatilganda, arid hududlarga cho`llar, chala
cho`llar, dashtlar va hattoki, o`rmon-dashtlar ham kiritilgan (I.P. 
Gerasimov, 1956); 2) Tor ma’noda tahlil qilinganda esa faqat 
cho`llar va chala cho`llargina inobatga olingan (Milkov, 1960; 
Petrov, 1973). 

---

51 
Hozirgi fan-texnika taraqqiyoti sharoitida arid o`lkalarning 
tabiiy va antropogen landshaft majmualarida yuz berayotgan 
cho`llanish jarayonlari insoniyat oldida turgan eng dolzarb global, 
regional va mahalliy geoekologik muammolardan biri hisoblanadi. 
Arid geotizimlarda cho`llanish jarayonining tadrijiy rivojlanib 
borishi birinchi navbatda tabiiy va antropogen omillarning o`zaro 
integrallashgan holda ta’siri natijasida sodir bo`lmoqda. Cho`llanish 
jarayonlarining makon va zamonda tadrijiy rivojlanib borishi arid 
o`lkalarda, cho`l va chalacho`l zonalarida barqaror shakllangan 
geoekologik muvozanatning buzilishiga va atrof-muhit tabiatiga xos 
bo`lgan o`zini-o`zi boshqarishga salbiy ta’sir ko`rsatib, keskin 
geoekologik vaziyatlarni kelib chiqishiga imkoniyat yaratmoqda.
Cho`llanish jarayonlari sayyoramizning katta qismida, xususan 
Osiyo, Yevropa, Afrika, Avstraliya, Shimoliy va Janubiy 
Amerikaning ko`p mamlakatlarida keng tarqalgan. So`nggi yillarda 
bu mudhish jarayon 110 dan ortiq mamlakatga o`zining salbiy 
ta’sirini ko`rsatib ularning ijtimoiy ahvoliga tahlika solib kelmoqda. 
Cho`llanish jarayoni natijasida vujudga kelgan keskin geoekologik 
vaziyat o`zining yorqin ifodasini Shimoliy Afrikaning Sudan-Saxel 
zonasida va O`rta Osiyoning Orolbo`yi havzasida topgan. YUNEP 
ma’lumoti bo`yicha dunyo miqyosida har yili cho`llanish jarayoni 
kengayib borishi tufayli 70 ming km
2
ga yaqin unumdor yerlar 
kambag`allashib yaroqsiz yerlarga aylanmoqda. Bu jarayon 
keltirayotgan zarar har yili 42 mlrd. AQSH dollarini tashkil etadi 
(Alibekov, 2000).
Shuni 
ta’kidlab 
o`tish 
maqsadga 
muvofiqki, 
arid 
landshaftlarning cho`llanish muammosi faqat O`rta Osiyo 
o`lkasidagi mamlakatlardagina emas, balki dunyoning ko`plab 
o`lkalaridagi mamlakatlarning va ularda istiqomat qiladigan 
milliardlab aholining umumiy muammosi bo`lib qoldi. Bu muammo 
atrof-muhit tabiatini muhofaza qilishning global miqyosidagi asosini 
tashkil etadi. Shuning uchun ham cho`llanish jarayoniga qarshi 
kurash muammosi 1977-yilda Nayrobida BMT tomonidan tashkil 
etilgan xalqaro konferensiyada muhokama qilindi va unda 
cho`llanishga qarshi kurash bo`yicha harakat rejasi qabul qilindi.

---

52 
Arid zonalarida tabiiy geografik muhit va geotizimlarning turli 
xil jarayonlari natijasida degradatsiyalanishi cho`llanish deb ataladi. 
Tabiiy geotizimlarda cho`llanish jarayoni tabiiy o`simliklarning 
yo`q qilinishi, daraxtlarning ayovsiz kesilishi, tuproqlarning suv va 
shamol eroziyasi, cho`llanish va botqoqlanish hamda boshqa 
hodisalar ta’sirida yuz beradi. Bunday jarayonlar natijasida 
ekotizimlarning biologik mahsuldorligi kamayadi, tuproqlarning 
unumdorligi pasayadi, qishloq xo`jaligida yetishtiriladigan barcha 
madaniy ekinlarning hosildorligi kamayadi, kishilarning yashash 
sharoitining yomonlashishiga olib kelib jamiyatni barqaror 
rivojlanishiga xavf-xatar soladigan sotsial-geoekologik vaziyatni 
shakllantiradi.
Cho`llanish jarayoni faqat tabiiy geotizimlar uchun xarakterli 
bo`lib qolmasdan, balki antropogen geotizimlar uchun ham, ayniqsa 
agrolandshaftlar uchun xarakterlidir. Bu yerda cho`llanish jarayoni 
sug`oriladigan agrotuproqlarni qayta sho`rlanish va botqoqlanish, 
gerbitsidlar va nitratlar bilan kuchli zaharlanishi, og`ir metallar bilan 
ifloslanishi sug`oriladigan qiya yonbag`irlarda irrigatsion eroziyani 
kuchayishi bahor va yoz oylarida mahalliy quruq shamollarning tez-
tez takrorlanishi ba’zi yillarda kuzatiladigan suv tanqisligi tufayli 
sodir bo`ladi.
A.G.Boboyevning (1990) ta’kidlanishicha jahon mamlakatlari 
aholisining intensiv (shiddat bilan) o`sib borishi va qishloq xo`jalik 
ishlab chiqarishni intensifikatsiyalash insonni tabiiy sharoiti qiyin 
bo`lgan rayonlarga kirib borishiga va u yerdagi tabiiy resurslarni 
o`zining xizmat doirasiga jalb etishga olib keldi. Buning oqibatida 
hozirgi kunda materiklarning 30% hududidagi arid landshaftlari 
antropogen bosimning jiddiy ta’siriga duch kelgan. Yer yuzidagi 
sug`oriladigan agrolandshaftlarning qariyb 80% i arid o`lkalarga 
to`g`ri keladi, 170 mln gektar yer bahorikor dehqonchilikda, 3,6 
mlrd. gektar yer yaylov sifatida foydalaniladi. Dunyo aholisining 1 
mlrd. ga yaqin nafari yoki 20% i arid o`lkalarda istiqomat qiladi. 
Shu boisdan 1992 yilda BMT tomonidan Rio-de-Janeyroda tashkil 
etilgan va atrof-muhitni himoya qilish muammosiga bag`ishlangan 
xalqaro ilmiy konferensiyada «Barqaror rivojlanish modeli»ga 
o`tish masalasi taklif qilingan.

---

53 
Sayyoramizda global miqyosda sodir bo`layotgan cho`llanish 
jarayonlari arid iqlimli O`rta Osiyo regionida ham keng o`rin olgan. 
Ayniqsa, Qizilqum va Qoraqum cho`llari bilan tutash bo`lgan Orol 
dengiz havzasi ekologik ofat zonasi deb e’lon qilingan. Shuning 
uchun ham O`rta Osiyo o`lkasida yuz berayotgan cho`llanish 
jarayonlari 
Turkmaniston 
Fanlar 
Akademiyasining 
cho`llar, 
o`simliklar va hayvonot dunyosi milliy instituti, O`zbekiston Fanlar 
Akademiyasi seysmologiya instituti qoshidagi geografiya bo`limi,
Qozog`iston Fanlar Akademiyasining geografiya instituti xodimlari 
va boshqa cho`lshunos olimlar tomonidan yetarli darajada 
o`rganilgan va o`rganilib kelinmoqda. Cho`lshunos olimlar arid 
zonalarda cho`llanish jarayonlarni keng ko`lamda tadqiq etish bilan 
bir qatorda bu muammoning nazariy va amaliy masalalarini ishlab 
chiqishgan. Bunday xalqaro ahamiyatga ega bo`lgan dolzarb 
geoekologik muammoga A.G.Boboyev (1986, 1990, 2000), 
A.P.Petrov (1972), I.S.Zonn (1981, 1984), N.T.Nechaeva (1978), 
N.S.Orlovskiy (1981), N.G.Xarin (1980), G.F.Radchenko (1983), 
A.A.Rafiqov (1988), V.M.Chupaxin (1990), A.V.Chigarkin (1977), 
S.B.Abbosov (1995, 2004), A.A.Abdulqosimov, S.B.Abbosov 
(1977, 1998, 1999, 2000, 2001, 2004), L.A.Alibekov (1997, 2000), 
A.Baxiev, S.E.Treshkin (2000), S.A.Azimboev, L.P.Peydo (2000), 
L.N.Borovikova, 
S.V.Myagkov 
(2000), 
Clanton, 
C.Black, 
K.N.Toderich 
(2000) 
va 
boshqalarni 
ilmiy 
maqolalari, 
monografiyalari bag`ishlangan. 
Birlashgan Millatlar Tashkilotining Nayrobida o`tkazgan 
xalqaro konferensiyasi materiallarida izoh berilishicha cho`llanish 
jarayoni Yerning biologik potensialini pasaytirib yoki barbod etib, 
uning o`rnida tabiiy cho`l sharoitiga o`xshash bo`lgan sharoitni 
vujudga keltiradi. A.V.Chigarkin (1977) cho`llanish deb ikkita 
negativ hodisani – qurg`oqchilikni va inson xo`jalik faoliyati bilan 
uzviy 
bog`liq 
bo`lgan 
tabiatdan 
maqsadga 
muvofiq 
foydalanmaslikni tushunadi.
N.G.Xarin va M.P.Petrov (1976) tabiiy geografik va antropogen 
jarayonlarning majmuasini e’tiborga olib cho`llanish hodisasiga bir 
muncha to`liqroq va mazmundor ta’rif beradi. Ularning e’tirof 
etishicha, cho`llanish deb tabiiy geografik va antropogen jarayonlar 

---

54 
majmuasi arid o`lkalardagi ekotizimlarning buzilishiga va organik 
hayotning barcha shakllarining degredatsiyalanishiga olib kelishini 
tushunmoq lozim. Bunday hodisalar har bir hududning tabiiy-
iqtisodiy potensialini pasayishiga olib keladi. Ko`pchilik holatlarda 
bunday hodisalar Qizilqum regionida cho`l sharoitini mahalliy 
omillar bilan intensifikatsiyalashgan joylariga to`g`ri keladi.
Cho`llanish jarayonlari 210 mln. gektar maydonni egallab 
yotgan O`rta Osiyoning arid hududlari uchun ham xarakterli. Turon 
tabiiy geografik o`lkasida, xususan Qilizqum cho`lida cho`llanish 
hodisalarining geografik tarqalishi boshqa arid o`lkalarga nisbatan 
mahalliy (lokal) xarakterga ega (Rafiqov, 1988). O`rta Osiyo 
sharoitida cho`llanish hodisasiga duch kelgan geotizimlar aksariyat 
holatlarda asliga qaytish, ya’ni qayta tiklanish xarakteriga ega. 
Ayniqsa amaliy meliorativ chora-tadbirlarni qo`llash natijasida 
degredatsiyalashgan geotizimlar qayta tiklanib, biomassalarga boy, 
unumdor geotizimlarga aylanishi mumkin. 
Arid landshaftlarning cho`llanishi va uning dinamik rivojlanib 
borishi faqat tekislik o`lkalari uchun xarakterli bo`lib qolmasdan, 
balki tog`li o`lkalar uchun ham xarakterli. Arid iqlimli tog` 
landshaftlarining cho`llanishi birinchi navbatda tog`-o`rmon 
mintaqalaridagi daraxtzorlarning ayovsiz kesib ketishi bilan va tog` 
landshaftlaridan keng ko`lamda yaylov sifatida foydalanish jarayoni 
bilan chambarchas bog`liq. 
Ma’lumki mahalliy aholi azaldan to hozirga qadar tog` 
o`rmonlaridan ikki xil maqsadda foydalanib kelishgan: birinchidan 
tog` o`rmonlaridan qurilish materiallari sifatida foydalanib kelgan 
bo`lsalar, ikkinchidan o`tin sifatida foydalanib kelganlar. Natijada 
faqat O`rta Osiyo tog`laridagina emas, balki boshqa arid 
o`lkalardagi tog`larda ham tog` o`rmonlarri siyraklashib hatto 
ularning quyi chegarasi ancha yuqoriga chekingan. Buning 
oqibatida kesilib ketgan o`rmonlar o`rnini kelib chiqishi va 
shakllanishi antropogen omillar bilan bog`liq bo`lgan tog`-dasht 
balandlik mintaqalar egallab olgan. 
Arid iqlimli tog` landshaftlarining cho`llanish jarayoni 
S.Yu.Kuliyevaning (1991, 1992) ilmiy maqolalarida o`z ifodasini 
topgan. U asosan Ozarbayjon Respublikasining Naxichevan 

---

55 
hududidagi arid tog` landshaftlarida yuz berayotgan cho`llanish 
jarayonlarini o`rganish maqsadida tadqiqot ishlarini olib borgan. 
S.Yu.Kuliyevaning ta’kidlashicha, arid tog` landshaftlari doirasida 
cho`llanish jarayonlarini rivojlanishiga inson xo`jalik faoliyati bilan 
bir qatorda regional va mahalliy (lokal) omillar ham katta ta’sir 
ko`rsatadi. Ana shunday cho`llanish jarayonlari Qizilqum cho`lining 
markaziy qismida keng tarqalgan arid iqlimli past tog`larida ham 
o`z aksini topgan.
Qizilqum regionida sodir bo`layotgan arid landshaftlarining 
cho`llanish jarayonlarini va ularning dinamik rivojlanishini, buning 
oqibatida vujudga kelgan geoekologik vaziyatni tadqiq etishda 
landshaft-tipologik, landshaft-ekologik va landshaft-meliorativ kabi 
ilmiy yondashuvlarni asos qilib olingan. Bunday ilmiy yondashuvlar 
cho`llanish jarayonlarida ishtirok etuvchi barcha tabiiy va 
antropogen omillarni kompleks tahlil etishni va shunga asoslangan 
holda ilmiy va amaliy xulosalar qilishga, cho`llanishga qarshi 
kurashish uchun strategik dasturlar sxemasini ishlab chiqishga 
hamda strategik vazifalarni hal etishga keng imkoniyatlar yaratib 
beradi.
Qizilqum cho`lining hozirgi arid landshaft majmualari tundra 
zonasining gumid landshaft majmualari singari zaif, nihoyatda 
mo`rt, barqarorlik darajasi pastroq bo`lgan tabiy geografik hosila 
hisoblanadi. Ayniqsa Qizilqum hududining aksariyat maydonini 
egallab yotgan qumli cho`l landshaft majmualari tashqi muhit ta’siri 
kuchlariga 
bardosh 
bera 
olmay 
ularni 
tashkil 
etuvchi 
komponentlarning o`zaro aloqadorlik mexanizmi tezda buzilib, 
cho`llanish jarayonini keng ko`lamda rivoj topishiga imkoniyat 
yaratadi. Chunki qumli cho`l landshaft majmualarida barqarorlik 
qanchalik 
zaif 
va 
mo`rt 
bo`lsa, 
ularni 
tashkil 
etuvchi 
komponentlarning o`zaro aloqadorlik darajasi ham shunchalik 
kuchsiz va zaif bo`ladi. Shuning uchun ular o`ziga xos tabiiy 
sharoiti hamda geografik muhiti bilan yondosh landshaft 
majmualarida ma’lum darajada ajralib turadi va har qanday tashqi 
muhit ta’siri natijasida tezlik bilan salbiy tomonga o`zgara boshlaydi 
(Abdulqosimov, Abbosov, 2001). 

---

56