S. B. Abbasov cho`llanish muammolari

 
 
 

---

58 
CHO`LLANISHNI VUJUDGA KELTIRUVCHI TABIIY 
OMILLAR 
Reja: 
1. Cho`llanishni vujudga keltiruvchi geologik omillar. 
2. Cho`llanishni vujudga keltiruvchi iqlimiy omillar. 
3. Cho`llanishni vujudga keltiruvchi gidrogen omillar. 
4. Cho`llanishni vujudga keltiruvchi fitogen omillar. 
5. Cho`llanishni vujudga keltiruvchi zoogen omillar. 
 
Tayanch iboralar:  cho`llanish, zonal, regional va mahalliy, 
sho`rlanish, botqoqlanish, geologik omil, iqlimiy omil, gidrogen 
omil, fitogen omil, zoogen omil.
Arid landshaft majmualari doirasida cho`llanish jarayonlarini 
vujudga kelishida, rivojlanishida va tabiiy kuchlar mexanizmini 
harakatga keltirishda bir qator tabiiy omillar ishtirok etadi. Bular 
geologik, iqlim, gidrogen, tuproq eroziyasi, tuproqlarning 
sho`rlanishi va botqoqlanishi, zoogen kabi omillardir. Bu omillar 
guruhi arid landshaftlarning barqarorlik darajasiga, zonal, regional 
va mahalliy (lokal) xususiyatlariga qarab, ularning cho`llanishi 
individual yoki tabaqalashgan holda ham, integrallashgan holda ham 
ishtirok etishi mumkin. Quyida ana shu omillarning har biriga 
alohida-alohida to`xtalib o`tamiz. 
Geologik omillar. Cho`llanish jarayonlarini vujudga keltiruvchi 
tabiiy omillardan biri geologik omillardir. Bu omillar har bir joyning 
o`ziga xos geostrukturasini, tektonikasini, yotqiziqlarning litologik 
va 
mexanik 
tarkibini, 
ularning 
xususiyatlarini, 
landshaft 
majmualarning 
meliorativ 
holatini 
belgilaydi. 
Landshaft 
majmualarini shakllanishida asos bo`lib xizmat qilgan tub 
jinslarning litologik va mexanik tarkibi, geotektonik va strukturali 
xususiyatlari turli xil tabiiy geografik jarayonlarga moyillik 
qobiliyatlari bilan barcha tipdagi cho`llanishlarga imkoniyat 
yaratadi. Masalan, qumoq yotqiziqli cho`l landshaft majmualari
jarayonlar tufayli deflyatsiyaga uchrab ko`chma qumlarga va 
barxanlarga aylanadi, arid iqlimli berk botiq landshaft majmualari 
geokimyoviy jarayonlar ta’sirida turli xil tuzlar to`planib sho`rxok 

---

59 
landshaftlar hosil qiladi, lyossli va gilli yotqiziqlarda suv eroziyasi 
faollashib jarliklar va buzilgan yerlarni vujudga keltiradi. Shu tariqa 
arid landshaftlarda cho`llanish jarayonlari keng miqyosda shakllanib 
va rivojlanib boradi. 
Arid 
landshaftlarning 
cho`llanish 
jarayoni 
geotektonik 
strukturalar bilan ham chambarchas bog`liqdir. Bu yerda 
geotektonik strukturalar asosan ko`tarilmalar va botiqlardan tashkil 
topgan. Tektonik ko`tarilmalarning mutlaq balandligi 600-800 m 
gacha etadi, ayrim joylarda 900 m dan ham oshadi. Bunday tektonik 
ko`tarilmalar erozion-denudatsion jarayonlarning asosiy makoni 
hisoblanadi. Tektonik ko`tarilmalarning yonbag`irlari eroziya va 
denudatsiya jarayonlari tufayli degradatsiyalashib tuproq qoplami 
yuvilib ketadi, uning tarkibidagi chirindi miqdori kamayadi, 
o`simlik qoplami siyraklashadi va h.k. Oqibatda arid iqlimli tog` 
landshaftlarining mahsuldorligi pasayib, cho`l yaylovlarining 
biomassalari kambag`allashib cho`llanish jarayonlari kuchayib 
boradi. 
Tektonik botiqlarda esa aksincha ikkinchi xil tabiiy geografik 
jarayonlar, ya’ni akkumulyatsiya jarayoni bilan sho`rlanish va 
botqoqlanish jarayonlari hukmronlik qiladi. Masalan, Zarafshon 
daryosining Qorako`l deltasi tektonik botiqda akkumulyatsiya 
jarayoni tufayli vujudga kelgan. Bu yerdagi akkumulyativ 
yotqiziqlar 
tektonik 
struktura 
bilan 
uzviy 
bog`liq 
holda 
taqsimlangan. Zarafshonning Qorako`l deltasidagi qalin qumlar 
aynan tektonik botiqlarda to`plangan. Tuzlarning katta miqdorda 
to`planishi ham ana shu delta zonasiga to`g`ri keladi. Shuning uchun 
Zarafshon deltasining quyi qismidagi barcha landshaft majmualarida 
va ularning tuproq qoplamida sho`rlanish jarayoni, grunt suvlari yer 
yuzasiga yaqin yotgan joylarda sho`rlanish bilan bir qatorda 
botqoqlanish jarayoni hukm surib kelmoqda. Yil sayin rivoj topib 
borayotgan bunday hodisalar Janubi-G`arbiy Qizilqum regionida 
cho`llanish jarayonlarini faollashtirib, keskin geoekologik vaziyatni 
vujudga keltirmoqda.