S. M. Sultanova, E. V. Krivoruchko, G. T. Zakirova, A. A. Baymatov temir yo‘l transporti statistikasi

2.2. Temir yo‘l transporti statistikasi, uning predmeti va xususiyatlari 
 
Temir yo‘l transporti statistikasining o‘rganish predmeti bo‘lib temir 
yo’lga xos bo‘lgan ommaviy holatlar va jarayonlarning miqdoriy va sifat 
ko‘rsatkichlari hisoblanadi. Transport sohasida temir yo‘l transporti eng 
katta va muhim o‘rinni egallaydi. Temir yo‘l transporti statistikasi trans-
port statistikasining bir qismi bo‘lib, o‘ziga xos xususiyatlarga ega, ya’ni 
moddiy tahlil asosida tashish jarayonini tashkil qiladi, harakatlanuvchi 
tarkiblarning moddiy va mehnat resurslaridan samarali foydalanish va 
moliyaviy natijalarni tahlil qilish uslublarini o‘rganadi. Bularning hammasi
25

---

temir yo‘l transporti statistikasining asosiy vazifalaridir.
Temir yo‘l transportining asosiy xususiyatlari quyidagilardan iborat: 
1. Temir yo‘l transporti mahsuloti ishlab chiqarish jarayonida iste’mol 
qilinadi, mijozlarga hamda yo‘lovchilarga harakatlanuvchi tarkiblar 
yordamida tashish хizmatlarini ko‘rsatadi. 
2. Temir yo‘l transportining asosiy vositalarining bir qismi, ya’ni 
harakatlanuvchi tarkiblar, o‘z joyini o‘zgartirib turadi, ya’ni doimo 
harakatda bo‘ladi. 
3. Temir yo‘l transporti kechayu-kunduz uzluksiz ishlaydi. 
4. Temir yo‘l transporti ichki hududiy, region va markazlashtirilgan holda 
boshqaruvni amalga oshiradi. 
5. Harakatlanuvchi tarkib bilan bog‘liq muayyan ishlovchilarning (mashi-
nistlar, provodniklar, vagonlarni tekshiruvchilar, poyezd tuzuvchilari, 
elektromontyorlar) ish haqlari, ish vaqtlari, smena davomiyligi aniq 
belgilanmaganligi sababli statistik kuzatish uslublari alohida shaklda 
olib boriladi. 
Yuqorida keltirilgan xususiyatlardan temir yo‘l transporti statistikasi-
ning xususiy uslublari kelib chiqadi: 
1. Birinchi manbalar (birlamchi hujjatlarni)ni to‘ldirish aniq va to‘liq 
holda olib borilishi zarur; 
2. Haqiqiy bajarilgan ish bo‘yicha qayd qilish fursati, shu holatda 
joylashishini ifodalab, o‘sha ish bajarilish vaqtida to‘ldirilishi zarur; 
3. Hisobot davri va hisobot fursati aniq va to‘liq tarzda belgilanishi zarur; 
4. Temir yo‘ldagi harakatlanuvchi tarkiblarni qatnashish darajasini 
ifodalaydigan ko‘rsatkichlarni ishlab chiqish va pirovard natijaga ta’sir 
etuvchi omillarni talqin va tahlil qilish.
Temir yo‘l transporti asosiy faoliyatini tahlil qilish ko‘rsatkichlari 
quyidagilar:
1. Yuk tashish ko‘rsatkichlari (tashilgan yuk hajmi, yuk aylanmasi (1 km 
tashilgan yukning o‘rtacha vazni), o‘rtacha masofasi va hokazo); 
2. Yo‘lovchilarni tashish ko‘rsatkichlari; 
3. Tashishdan kelib tushgan daromadlar; 
4. Temir yo‘ldagi texnik jihozlarning harakatlanuvchi tarkibdagi 
mavjudligi ko‘rsatkichlari.