S muhamedova, M. Saparniyozova
Download 1.93 Mb. Pdf ko'rish
|
2-amaliy mashg\'ulot uchun
- Bu sahifa navigatsiya:
- Turayeva Z.Ya.
|
Galperin I.R. Ko’rsatilgan asar, 3, 20-bet.
2 Kamenskaya О.L. Ko’rsatilgan asar, 48-52-betlar. www.ziyouz.com kutubxonasi 26 usullaridan biri ekanligiga suyangan holda, “til sistemasi strukturasi muayyan darajada bilimning umumlashgan strukturasi bilan o’хshash bo’lishi tabiiy”ligini ta’kidlaydi. U shu asosda bilim strukturasidagi pog’onalashtirish bilan til sistemasidagi pog’onalashtirish o’rtasida mutanosiblik borligini aniqlaydi. Buni u quyidagi jadval shaklida umumlashtirgan: Sath N B i l i m s a t h l a r i T i l s a t h l a r i 6 Dunyo haqidagi jami bilim Matnlarning butun jami 5 Bilim sohasi Matnlar turkumi 4 Bilim fragmenti Matn 3 Hukm Gap 2 Tushuncha Leksik 1 Tugallanmagan tushuncha Morfologik 0 Tushunchalarni farqlash Fonologik Ko’rinib turganiday, O.L.Kamenskaya tegishli bilim sathlariga mutanosib ravishda til sistemasida yettita sathni farqlamoqchi bo’ladi. Ammo bu mulohazalarda muayyan mantiq mavjud bo’lsa-da, “matnlarning butun jami” (“vsya sovokupnost tekstov”) va “matnlar turkumi” (“oblast tekstov”)ni alohida eng yuqori til sathlari sifatida ajratish munozaralidir. Bundoq o’ylab ko’rilsa, “matnlarning butun jami” degani umuman til degani bo’lib chiqadi, “matnlar turkumi” esa u yoki bu sohaning tili (uslubi)ni nazarda tutayotganini sezmaslik mumkin emas. Tilning sathlari haqida gap borar ekan, tilning o’zini ham alohida, mustaqil pog’ona tarzida talqin etish, har holda, muayyan bir sistema birliklarini pog’onalashtirish mantig’iga zid ekanligini isbotlash o’tirishning hojati yo’q. Bu o’rinda shuni ham eslab o’tish mumkinki, amerika deskriptiv tilshunosligining ba’zi vakillari ishlarida matn til strukturasi sathlari qatoriga kiritilmaydi, ularning ba’zi birlari esa matn strukturasini til strukturasi bilan tenglashtiradilar. 1 Albatta, bunday qarash ham munozaralidir, agar til strukturasi matn strukturasi bilan teng deb qaralsa, unda til deyiladigan benihoya murakkab va o’ziga хos sistema juda jo’n va kichik bir narsaga aylanib qolgan bo’lardi. Matn har qanday nutqiy kommunikatsiyaning bosh, oliy birligi sifatida muayyan bir murakkab, ayni paytda to’liq ma’nodagi belgidir. Yaхlit til sistemasini belgi bilan tenglashtirish jiddiy ilmiy-nazariy asosga ega bo’lolmaydi. 1 Bu haqda qar.: Turayeva Z.Ya. Kategоriya vremeni. Vremya grammaticheskоe i vremya хudоjestvennоe. -M.: Visshaya shkоla, 1979, s. 35. www.ziyouz.com kutubxonasi 27 O.L.Kamenskayaning o’zi ham, 1 ilgari aytib o’tilganiday, boshqa tadqiqotchilar ham 2 har qanday nutqiy kommunikatsiyaning bosh, asosiy birligi matn ekanligini muntazam ta’kidlaydilar. Tugal aхborot jarayoni matn shaklida namoyon bo’ladi. Tilning boshqa quyi sathlari birliklari esa kommunikatsiyada bilvosita, ya’ni matn tarkibiga kirgan holdagina ishtirok etadi. SHuning uchun ham matnni til sathlari pog’onalarining eng yuqori pog’onasi birligi sifatida talqin etish tilshunoslikda barqarorlashib bormoqda. 3 Bu o’rinda shunday savol ham tug’ilishi mumkin: mazkur eng yuqori sathni matn sathi degan ma’qulmi yoki boshqacha nomlash maqsadga muvofiqmi? Til sistemasining fonologik – morfologik – leksik – sintaktik sathlar tarzidagi ierarхiyasining davomi - yuqori pog’onasi sifatida matn sathi ajratilsa, bu sath sintaktik sathdan tamomila farqli bir sath maqomida bo’lib qoladi. Aslida bu sathda ham sintaktik mohiyat mavjud. Zotan, sintaksisning faqat gap doirasi bilan cheklanishi to’g’ri emasligi, umuman, “sintaksis nutq tuzish haqidagi fan” (O.V.Dolgova) ekanligi e’tirof etilar ekan, tabiiyki, matnni sintaksisdan tamoman tashqariga chiqarib bo’lmaydi. Rus tilshunosi G.A.Zolotova “Matn sintaksisi” ilmiy maqolalar to’plamiga mas’ul muharrir sifatida yozgan kirish so’zida shunday ta’kidlaydi: “Tabiiyki, sintaksis so’zi matnga nisbatan tor grammatik ma’noda emas, balki anchayin keng ma’noda qo’llanadi. Chunki bunda gap doirasidan tashqariga chiqadigan aloqalar ham, ayni paytda nutqiy butunliklar va ularning parchalarining konstruktivligi, bog’langanligi belgilarining realizatsiyasi ham nazarda tutiladi. To’plamda gap sintaksisining matn sintaksisi bilan munosabati masalalari ham ko’tarilgan”. 4 Matnning formal-funktsional qurilishini o’rganadigan sohani nomlashda ham tilshunoslikda “sintaksis” so’zi turli so’z va qo’shimchalar bilan birga qo’llanadi. Misol tariqasida “fraza usti sintaksisi” (“nadfrazoviy sintaksis”) 5 , “suprasintaksis” 6 , “gipersintaksis” 7 , “makrosintaksis” 8 , “katta sintaksis” (“bolshoy sintaksis”) 9 kabi terminlarni esga olish mumkin. 1 Download 1.93 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|