S. o r I f j o n o V elektromagnitizm

о 
о
( 1 - 1 0  8A )   to p ilg a n   y e c h im la r  1 0 0 A   v a  b u n d a n   o r tiq   m a s o fa la r 
u c h u n   ( 1 0 's  m)   ta q rib iy   e m a s ,  a n iq   n a tija   b e ra d i.
S a v o l  va  m a s a la la r
5.1.  D ipol  m om enti  x   o ‘qi  b o ‘ylab  joylashgan  (p=pv)  hoi  u ch u n  
kuchlanganlik tashkil etuvchilarini yozing.
5.2.  (5.8) ga  asosan  (5.7)  ni  kcltirib  chiqaring.
5.3.  Dipol o ‘qi b o ‘ylab  m aydon kuchlanganligining masofaga bog‘la- 
nishini yozing.  Dipol o'qiga tik yo'nalishda m aydon  qanday ifodalanadi?
5.4.  D ipolning potensiali  m asofaga qanday b o g ‘liq?
6 - § .   E le k t r   m a y d o n d a   d ip o lg a   t a ’s ir   e t u v c h i  k u c h la r
D ip o l  n e y tra l  b o 'lis h ig a   q a ra m a y , 
‘v 
u n d a  z a ry a d la r n o te k is ta q sim la n g a n lig i 
u c h u n   ta sh q i  e le k tr m a y d o n   u n g a   t a ’s ir 
e ta d i.  B u  t a ’s irn i  m a y d o n   p o te n s ia li 
y o rd a m id a  o ‘rg a n is h  q u lay .
D ip o ld a g i  —  q z a ry a d n in g   k o o rd i- 
n a ta s i  r   ,  ik k in c h i  q z a ry a d n in g  k o o rd i- 
n a ta si  f  + /  b o ‘lsin   (6 .1 -ra s m ).  T a b ia t­
d a g i  d i p o l la r   m i k r o s k o p i k   b o 'l g a n i  
u c h u n   d ip o ln in g   o ‘lc h a m la r id a   e le k tr
о
6. l-rasm .

m a y d o n   k a m   o 'z g a r a d i,  s h u n in g   u c h u n   d ip o ln in g   ikki  u c h id a g i 
m a y d o n n i  d iffe re n s ia l  h is o b   y o r d a m id a   bogM ash  m u m k in :

  +   / )  = 

х + ^ 1 у + ^ 1 г=<р{ г ) - Ё 1 .
 
( 6 . 1 )  
U n d a  d ip o ln in g  e le k tr  m a y d o n id a g i  e n e rg iy a si:
W   =  q(p\ ?+~l ^-q
 
(6 .2 )
D ip o lg a   t a ’s ir  e tu v c h i  k u c h   (4 .6 )  g a  m u v o fiq   u n in g   e n e rg iy a s in i 
k a m a y tirish g a  in tila d i:
F  =  -g r a d   W   = g r a d ^ p E y  
(6 .3 )
D ip o l  m o m e n ti  u n in g   o 'z g a r m a s   x a r a k te ris tik a s id ir ,  s h u n in g  
u c h u n   g r a d ie n t  h o s ila   e le k tr  m a y d o n   k u c h la n g a n lig id a n   h i s o b ­
la n a d i.  K u c h   m a y d o n   k u ch a y ib  b o ra d ig a n  to m o n g a  q arab  y o ‘n alg an  
b o ‘la d i v a  d ip o ln i  m a y d o n   k u c h li  boM gan  ta ra fig a  to r ta d i.  B irjin sli 
m a y d o n d a  (  Ё   = c o n st)  —  h o sila  v a   k u c h   n o lg a   te n g  boM adi.
(6 .2 )  d ip o l  e n e rg iy a s in i  m a y d o n   v a   d ip o l  m o m e n ti  o ra s id a g i 
в  b u r c h a k   o rq a li  y o za y lik :
W   =  - p E c  os0. 
(6 .4 )
P o te n s ia l  e n e rg iy a   b u rc h a k k a   bogMiq  e k a n ,  b u  b u r c h a k n i  o ‘z g a r- 
tirib ,  e n e rg iy a n i  k a m a y tiris h g a   in tila d ig a n   t a ’s ir  boM adi,  u   k u c h  
m o m e n ti  d e y ila d i:
8 W
M   =  - - ^ -  = - p E s i n d .  
(6 .5 )
K u c h   m o m e n ti  v e k to r  ta r z d a   h a m   ifo d a la n is h i  m u m k in :
M   =  p *   Ё  
(6 .6 )
B u  y e rd a   x  b e lg isi  ikki v e k to rn i  v e k to r ta r z d a   k o ‘p a y tiris h   b e lg isi, 
n a tija   h a m  v e k t o r d a n   ib o r a t  boM adi  ( m a t e m a ti k   ilo v a g a   q a r a n g ) . 
V e k t o r   i f o d a   k u c h   m o m e n t i n i   b a t a f s i l ,   y o 'n a l i s h i n i   h a m   h i ­
s o b g a   o lib   t a s v i r la y d i.  (6 .5 )  s k a ly a r   t e n g l i k d a   k u c h   m o m e n t i  
b i l a n   b u r c h a k   y o ‘n a l is h i  te s k a r i  e k a n lig i  m i n u s   i s h o r a   b i l a n  
ifo d a la n a d i.
D ip o l  m a y d o n g a  tik  jo y la s h g a n d a   ( в   =  ±n /  2 )   k u c h  m o m e n ti-  
n in g   q iy m a ti  e n g   k a tta   boM adi,  v a   d ip o l  m o m e n t in i   m a y d o n  
y o 'n a l i s h i g a   b u r is h g a   h a r a k a t   q ila d i.  D i p o l   e l e k t r   m a y d o n i g a  
p a r a lle l y o k i  a n tip a r a lle l j o y la s h g a n d a   k u c h   m o m e n t i   n o lg a   te n g

b o ‘la d i.  L e k in   b u   ikki  h o la t  e k v iv a le n t  b o ‘Im a y d i.  M a y d o n g a  
n is b a ta n  te s k a ri jo y la s h g a n   d ip o l  b u   h o la td a n   c h e tla s h s a ,  v u ju d g a  
k e la d ig a n   k u c h   m o m e n t i  u n i  b o s h la n g ‘ic h   h o l a t d a n   y a n a d a  
c h e tla sh tira d i v a m a y d o n g a  parallel  h o la tg a  b u ris h g a  h a r a k a t q iladi. 
B u n d a y   h o la tn i  tu r g ‘u n   b o ‘lm a g a n   m u v o z a n a t  d e y ila d i,  d ip o l 
b u n d a y  h o la td a  tu ris h i  e h tim o llig i  k am .  D ip o l  m a y d o n g a   p a ra lle l 
jo y la s h g a n d a  tu r g ‘u n   m u v o z a n a t boM adi,  b u   h o la td a n   c h e tla s h g a n  
d ip o lg a   u n i  y a n a   s h u   h o la tg a   q a y ta ru v c h i  k u c h   m o m e n ti  t a ’sir 
e ta d i  va  b u n d a y   k u c h   m o m e n tin in g   t a ’s irid a   e le k tr  d ip o ln in g  
te b ra n is h la ri  v u ju d g a  k e la d i.  S h u   te b r a n is h la m i  o 'r g a n a y lik .
B u rc h a k n in g   o ‘z g a rish i  k u c h   m o m e n ti  b ila n   bogM iq:
н 2в
J=-%-  =  - p № n e  
(6 .7 )
dt
B u   y e r d a   /   —  d ip o ln in g   in e rs iy a   m o m e n ti.  B u tu n   te n g la m a  
m d 2x / d t 2  = ~ k x   p r u jin a   te b ra n is h la rin i  ifo d a lo v c h i  te n g la m a g a  
o ‘x s h a b   k e ta d i.  (6 .7 )  te n g la m a   k a tta   a m p litu d a li  te b r a n is h la m i 
ifo d a la y d i.  T e b r a n is h la r a m p litu d a s i  k ic h ik  boM ganda:  s i n #   ~ в ,  
d 26 /  d t2  -   -со2в   , 
со2  =  p E  /  J
в  =  O
q c o s
 cot
 
( 6 . 8 )
-.0 
.j 
te b ra n is h la r g a r m o n ik   boM adi.  K a tta
a m p litu d a li  te b r a n is h la r n in g   d av ri 
( 
h a m   g a r m o n ik   te b r a n is h la r n ik id a n
*  k a tta r o q   boM adi.  6 .2  
r a s m d a   1- 
g ra fik   g a r m o n ik   t e b r a n is h la m i,  2- 
g r a f ik   ( 6 .7 )   t e n g l a m a n i n g   k a t t a  
a m p l i tu d a   u c h u n   s o n li  m e t o d l a r
6.2-rasm . 
b ila n  to p ilg a n  y e c h im in i  tasv irlay d i.
S a v o l va   m a s a la la r
6
.1. Dipolning elektr maydondagi energiyasi nimaga teng?
6.2. Elektr maydonda dipolga ta’sir etuvchi kuch nimaga teng?
6.3. Elektr maydonda dipolga ta’sir etuvchi kuch momenti nimaga teng?
6.4. Dipolga ta’sir etuvchi kuch momentini kuchlar juftiga ko'ra keltirib 
chiqaring.

7 - § .   E r k in   v a   b o g ‘la n g a n   z a r y a d la r .
M u h it d a g i  e le k t r   m a y d o n
H a r  q a n d a y  n e y tra l  a t o m   m u s b a t  y a d ro g a   va  u n in g   a tro fid a g i 
e le k tro n la rg a  eg a,  m o le k u la la r esa  b ir n e c h a  a to m d a n   ib o ra t b o ‘lib, 
u la r h a m   o d a td a   n e y tra l  boM adi.  N e y tr a l  a to m  va  m o le k u la la rd a g i 
z a ry a d la r  b o g ‘la n g a n   z a ry a d la r  d e b   a ta la d i.
M o d d a   ic h id a g i  e le k tr  m a y d o n la r n i  o 'r g a n is h   o s o n   e m a s , 
c h u n k i  h a r   q a n d a y   m o d d a   n e y tra l  b o ‘lis h ig a   q a r a m a y   z a ry a d li 
z a rra la rd a n   tu z ilg a n .  B u   z a rra la rg a  y a q in   s o h a d a  ju d a   k a tta   e le k tr  
m a y d o n la r   m a v ju d   ( E * \ / r 2 ).  J u d a   k ic h ik   m a s o f a la r d a   h a m  
m a y d o n l a r   j u d a   k a t t a   f a r q l a n i s h i   m u m k in .  S h u n in g   u c h u n  
o ‘lc h a n g a n ,  y o k i  n a z a riy   to p ilg a n   m a y d o n la r  o 'r ta c h a la s h tir ilg a n  
m a ’noga ega bo'ladi.
Y e rd a g i  s h a r o itd a   m o d d a d a g i  a k s a riy a t  a to m   v a  m o le k u la la r  
neytral h o la td a  boMadi. A to m  v a m o le k u la la m in g  b ir q ism i io n la sh ib , 
z a ry a d la n is h i  m u m k in ,  u la r  v a u la r d a n   a jra lib   c h iq q a n   e le k tr o n la r  
e rk in   z a ry a d la r  d e b   n o m la n a d i.  M a k r o s k o p ik   e le k tr  m a y d o n n in g  
h o sil  b o M ish id a   e r k in   z a r y a d la r   a s o s iy   a h a m i y a tg a   e g a   boM adi, 
n e y tra l  a to m   va  m o le k u la la r d a g i  b o g M an g a n   z a r y a d la r   e s a   — 
ik k ila m c h i  a h a m iy a tg a  eg a boMadi.
M o d d a   fa q a t  n e y tra l  a t o m  v a  m o le k u la la rd a n   tu z ilg a n   boM sa, 
u n d a n   e le k tr to k i  o ‘tm a y d i,  b u n d a y   m o d d a   d ie le k trik  d e b   n o m l a ­
n a d i.  B u n d a n   farq li  ra v is h d a   o ‘tk a z g ic h la r,  m e ta lla r  d eb   a ta lu v c h i 
a y rim   q a ttiq  jis m la r d a  ta b iiy  ra v is h d a  a to m la rn in g  io n la n g a n   h o la ti 
v a  u la r d a n   a jra lg a n   e le k tr o n la r   k u z a tila d i.  B u   e le k tr o n la r   m e ta ll 
h a jm i  b o ‘y lab   h a r a k a tla n a  o la d i,  s h u n in g   u c h u n   e rk in   e le k tr o n la r  
d e b   a ta la d i.  B u   e le k tr o n la r  m e ta lln in g   h a jm id a   q o lg a n i  u c h u n , 
m etall o d a td a  elek tr n e y tra l h o la td a  boMadi.  M etalld ag i  io n la r kristall 
p a n ja r a g a   b o g M an g an   boM ib,  o ‘z   o ‘r n id a n   s iljim a y d i.  J is m la r n in g  
z a ry a d la n is h i  e le k tr o n la r n in g   b ir   jis m d a n   b o s h q a   jis m g a   o ‘tib  
q o lis h i  tu fa y li  r o ‘y b e ra d i.
0 ‘tk a z g ic h  e le k tr m a y d o n ig a   k iritilsa ,  u n d a g i  e rk in   e le k tro n la r 
e le k tr m a y d o n i  t a ’sirid a  h a r a k a tg a  k e la d i,  o ‘tk a z g ic h n in g  b ir s irtid a  
o rtiq c h a  e le k tro n la r p a y d o  boM adi,  sirt m a n fiy  z a ry a d la n a d i,  b o s h q a  
s irtd a   esa   e le k tr o n la r   s o n i  y e tis h m a y ;  sirt  .m u s b a t  z a ry a d la n a d i

-++++ + + ТГ + Т
7.1 -rasm.
(7 .1 -ra s m ).  S h u n d a n   keyin  z a ry a d ­
la rn in g   h a r a k a ti  to 'x ta y d i  (b u n g a  
ju d a  qisq a v aq t,  m a sa la n   10'7sy e ta rli 
b o ‘lish i  m u m k in ) .  0 ‘tk a z g ic h n in g  
h a jm id a  j u d a   k o ‘p  e rk in   z a ry a d la r 
b o M g an i  h o l d a   u l a r n i n g   t a r t i b l i  
h a r a k a tin in g   to 'x t a s h i   —  o ‘tk a z - 
gich  ich id a  v a sirtid a elektr m a y d o n i 
n o lg a   t e n g lig id a n   d a r a k   b e r a d i.  M a y d o n   n o l  b o ‘lg a n i  u c h u n  
o ‘tk a z g ic h   ic h id a g i  ix tiy o riy  ikki  n u q ta  o ra s id a g i  p o te n s ia lla r fa rq i 
n o lg a   te n g   boM adi  —  b u tu n   o ‘tk a z g ic h   h a jm i  va  sirti  ek v ip o te n sia l 
h a jm n i  ta s h k il eta d i.  B ir-b iri  b ila n   o ‘tk a z g ic h  s im la r b ila n  b irla s h - 
tirilg a n   jis m la r   h a m   b ir  h il  p o te n sia lg a   eg a  b o ‘lib,  ek v ip o te n sia l 
b o ‘ladi.
K o ‘p c h ilik  a to m  va  m o lek u lalar tab iiy  ra v ish d a  d ip o l m o m e n tig a  
e g a   boM adi,  e le k tr   m a y d o n i  b o ‘lm a g a n id a   u l a r  is siq lik   h a r a k a tid a  
b o ‘lib ,  y o ‘n a lis h   j ih a td a n   b e ta r tib   boM adi.  D ie le k tr ik la r   e le k tr  
m a y d o n ig a  k iritilg a n d a b u  m a y d o n  bogM angan za ry ad larg a, u la rn in g  
d ip o l  m o m e n tla rig a  t a ’s ir e ta d i.  M a y d o n   t a ’s irid a  u la rn in g  y o ‘n a -  
lis h la rid a   m a ’ltim   d a ra ja d a   ta r tib   p a y d o   boM adi  (7 .2 - r a s m ) ,  le k in  
issiq lik  h a r a k a ti  toMiq ta rtib la n is h g a   t o 's q i n l ik  q ila d i.  E le k tr m a y ­
d o n i  q a n c h a lik   k u c h li  boMsa,  ta r tib la s h u v   h a m   s h u n c h a lik   k u - 
c h a y a d i.  V u ju d g a   k elg an   ta rtib la s h u v   tu fa y li  d ie le k trik n in g   ikki 
s irti  te sk a ri  ishora, b ila n   z a ry a d la n ib   q o la d i.
D ip o l  m o m e n ti  n o lg a   te n g  boM gan a to m   va m o le k u la la r e le k tr 
m a y d o n ig a   k irg a n d a  y a d r o la r b ir ta ra fg a   to r tila d i,  e le k tr o n la rn in g
z a ry a d la ri  b o s h q a   ish o ra li  boM gani 
u c h u n   t e s k a r i   t a r a f g a   t o r t i l a d i .  
Z a r r a d a   k ic h ik   d e f o rm a ts iy a   r o ‘y 
b e rib ,  u  d ip o l  m o m e n tig a  e g a  boMib 
q o la d i  va  b u   d ip o l  m o m e n ti  ta s h q i 
m a y d o n   b o ‘y lab   y o ‘n a lg a n   boM adi. 
M a y d o n   q a n c h a lik   k u c h li  boM sa, 
z a r r a la r n in g   d ip o l  m o m e n ti  h a m  
s h u n c h a lik  k a tta la s h a  b o ra d i.  L e k in  
b u n d a y  q u tb la n is h  d ip o l  m o m e n tig a

eg a  boM gan  z a rr a la r n in g   q u tb la n is h id a n   m in g la b   m a r ia   k ic h ik  
b o ‘ladi.
M o d d a d a g i  k o 'p la b   d ip o lla rn in g   ta rtib la s h u v i,  d ip o l  m o m e n ti 
y o ‘q   b o ‘lg a n   z a r r a la r d a   d ip o l  m o m e n t i  v u ju d g a   kelishi  n a tija s id a  
e r k in   z a ry a d la r  h o s il  q ilg a n   ta s h q i  m a y d o n d a n   ta s h q a ri  (u n i  D 
d e b   b e lg ila y lik ),  b o g ‘la n g a n  z a r y a d la r n in g   m a k ro s k o p ik ,  o ‘r t a c h a  
m a y d o n i  Ё '  v u ju d g a   k elad i.  ToM iq  m a y d o n   u la rn in g   y ig M n disiga 
te n g  b o ‘ladi:
Ё   =  D + Ё '  
(7-D
B u   u c h   m iq d o r   te n g lik   b ila n   b o g ‘la n g a n   b o ‘lg a n i  u c h u n ,  a m a ld a  
u la rn in g   ik kitasi  q o ‘lla n ila d i:  toM iq  m a y d o n   Ё   —   u   e le k tr  m a y d o n  
ku c h la n g a n lig i  d e b   n o m la n a d i,  va  e r k in   z a ry a d la r n in g   m a y d o n i 
D ,   u   e le k tr   in d u k s iy a   ve kto ri  d e b   n o m la n a d i. 
S G S E   b irlik la r  
sis te m a s id a  u la r b i r  h il  b irlik la rd a  o 'l c h a n a d i .  M o d d a  y o ‘q  s o h a d a  
Ё '  =  0  boMib,
Ё   =  Ь • 
(7 -2 )
boMadi.
X a lq a ro   S I  b irlik la r sis te m a sid a   e le k tr in d u k siy a  b irlig i  m a y d o n  
k u c h la n g a n lig i  b irlig id a n   fa rq   q ila d i,  (7 .2 )  d a n   farq li  ra v is h d a  
m u h it y o ‘q s o h a d a   Ё   va  D  q u y id a g ic h a  bogM anadi:
Ё   =  D /  s 0, 
( 7 . 3 )
e le k tr in d u k siy a v ek to ri  z a ry a d la rn in g  sirt zich lig i k ab i  C /m 2 b irlik k a 
ega.  M u h itd a  esa bogManish q u y id ag ich a ifodalanadi:  Ё   =  D / е0  +  Ё '
M u h itn in g   q u tb la n is h i  d ip o l  q u tb la n is h i  k ab i  t a ’rifla n a d i:
Я й   =  ^ Р к -  
( 7 4 )
i 
к 
4 
’
B u y ig M n d id a  pk  —  a y rim   m o le k u la la rn in g  d ip o l m o m e n ti,  t  in d e k s
«ToMa» d e g a n   m a ’n o d a  q o 'y ilg a n .  B irjin sli  m u h it va b ir jin s li ta s h q i
e le k tr   m a y d o n id a   m u h itn in g   q u tb la n is h i  h a m   b ir  jin s li  boM ib,
t o £liq   q u tb la n is h   h a jm g a   m u ta n o s ib   boM adi.  S h u n i  h is o b g a   o lib ,
q u tb la n is h   z ic h lig i 
P
 
tu s h u n c h a s i  k iritila d i:
Pt  =  P V  
(7 .5 )
Q u tb la n is h   z ic h lig i  h a m   in d u k s iy a   v e k to ri  v a   z a ry a d la r n in g   s ir t 
z ic h lig i  kabi  C /m 2 b irlig id a  o M ch an ad i.

—
 Г7
п  -Р
{)F.
Г  -   -  
+ 
- 
- 
+
/ °
¥
■
 
lr,
к -  
dz
\p
t}r~
7.3-rasm.
H a jm i  d ie le k trik  b ila n  toM diril- 
g a n   y a s s i  k o n d e n s a t o r n i   k o ‘rib  
c h iq a y lik   (7 .3 -ra s m ) .  U n in g   p astk i 
v a  y u q o rid a g i  yassi  s irtla rid a   e rk in  
z a ry a d la r  m o s   ra v is h d a   o v a o   s irt 
z ic h lig i  h o sil  q ilib ,  u la r   y u q o rig a  
y o ‘n a l g a n   b i r   j i n s l i   D  e l e k t r  
in d u k siy a sin i  hosil  q ilg a n  boM sin.  D ie le k trik n in g   m a y d o n g a  hissasi 
k o ‘p   boM m ag an i  u c h u n   n a tija v iy   ( t o ‘liq )  e le k tr  m a y d o n   k u c h la n ­
g a n lig i  E   h a m   y u q o rig a   y o ‘n a lg a n   boM adi.  Ё   m a y d o n   t a ’sirid a  
d ie le k trik  x u d d i  s h u n d a y  y o ‘n a lis h d a   (r a s m d a   P   v e k to r)  b ir  jin s li 
q u tb la n a d i,  b u n d a y  q u tb la n is h  y u q o rid a   ( + )   z a ry a d la r n in g ,  p a s td a  
( — )  z a r y a d la r n i  t o 'p l a n i s h i n i n g   b i ld ir a d i,  s h u n g a   m o s   ra v is h d a  
a so siy   m a y d o n g a  te s k a ri  —  p a stg a   y o ‘n a lg a n   bogM angan z a ry a d la r 
m a y d o n i  Ё '  h o sil  boM adi.
BogM angan z a ry a d la rn in g   m a y d o n in i  a n a litik  h iso b la sh   m a q s a ­
d id a   d ie le k tr ik   ic h i d a   k o 'n d a la n g   k e s im i  d S   bo M g an ,  v e rtik a l 
y o ‘n a lis h d a   k o n d e n s a to r  sirtla ri b ila n   (г,  va  z 2  k o o rd in a ta la r  b ila n ) 
c h e g a ra la n g a n   u s tu n n i  k o ‘rib   c h iq a y lik .  U s tu n n i  d z   bo M ak ch asi 
P d S d z  
d ip o l  m o m e n tig a   e g a   boM adi,  b o M a k c h a   j u d a   k ic h ik  
o M c h a m la rg a   e g a   boM gani  u c h u n   u n in g   ta s h q i  О   n u q ta d a g i 
fcp
p o te n sia lin i  (5 .4 )  
  fo rm u la  b o 'y ic h a   h iso b lash   m u m k in : 
r~
d
  =  kPdSdzcosO /  r 2 
R a s m d a n   d z   siljish  b ila n   r  m a s o fa n in g   o 'z g a r is h i  d r   o ra s id a g i 
b ogM an ish  m a ’lu m   boM adi:  dzcosO  =  - d r  
B u n d a n   fo y d a la n ib , 
b u tu n   u s tu n n in g   p o te n s ia lin i  h iso b la y m iz :
1 
1
1
(7. 6)
S h u n d a y   q ilib ,  b u tu n   u s tu n n in g   e le k tr  m a y d o n i  y u q o rid a   j o y ­
la sh g a n   P d S   z a ry a d   va  p a s td a   jo y la s h g a n   —  P d S   z a ry a d la r n in g  
m a y d o n ig a  ten g  ek an .  P e sa  q u tb la n is h  zich lig i  boM ishidan ta sh q a ri, 
bogM angan z a ry a d la rn in g  sirt  z ic h lig i  m a ’n o sig a   eg a e k a n :  p  
=
  c r ' .

(F iz ik a d a   b u n d a y   h o i  u c h r a b   tu r a d i.  J u m la d a n ,  m o le k u ly a r 
fiz ik a d a   o 'r g a n ila d ig a n   sirt  ta ra n g lik   k o e ffitsiy e n ti  b irlik  u z u n lik k a  
t o ‘g ‘ri  k e lg a n   ta ra n g lik   k u c h in i  va  b irlik   y u z a g a   t o ‘g ‘ri  k e lg a n   s irt 
en e rg iy asin i  b ild irad i.  Ideal g a z la m in g   ich k i  en e rg iy a sin in g   zich lig i 
b o s im d a n   fa q a t  d o im iy   k o e ffits iy e n t  b ila n   fa rq   q ila d i:  P = 2 / 3  u.)
B u n d a y  n a tija n in g  o lin is h i  b e jiz   e m a s .  E le k tr m a y d o n d a   q u tb ­
la n g a n   d ie le k trik   h a jm i,  u n d a g i  m ik ro s k o p ik  d ip o lla rn iT n   ta rtib la - 
n is h ig a   q a r a m a y ,  e le k tr  n e y tra l  boM ad i.  D ie le k tr ik n in g   ikki  sirti 
esa ,  tu rli  is h o ra   va  / ’ sirt  z ic h lig i  b ila n   z a ry a d la n ib   q o la d i.  B u  h o i
7 .2 -ra s m d a   h a m   ta s v irla n g a n .
Y a ssi  k o n d e n s a to r   s ir tla r id a g i  z a ry a d   z ic h lig i  a   b o ‘lg a n d a  
u n d a g i  in d u k s iy a   D = a ,  e rk in   z a r y a d la r   m a y d o n   k u c h la n g a n lig i 
E = a / e0 g a  te n g .  B ogM angan  z a r y a d l a r   P s i r t   z ic h lig i  h o s il  q ilg a n  
h o ld a ,  P /e 0  q o ‘s h im c h a   m a y d o n   h o s il  q ila d i.  B u  v e k to rla rn in g  
y o ‘n a lis h la ri  y u q o rid a   m u h o k a m a   e tilg a n d i.  N a tija v iy   m a y d o n  
q u y id a g ic h a  ifo d ala n ad i:
Q u tb la n is h   P   toM iq  m a y d o n   E   t a ’s ir id a   v u ju d g a   k e la d i, 
y o ‘n alish i  u n g a   p arallel,  s o n   q iy m a ti  esa   k o ‘p c h ilik  ta b iiy  m o d d a la r 
u c h u n   u n g a   m u ta n o s ib  boM adi:
B u   y e rd a   k iritilg a n   X  va  e  d ie le k tr ik n in g   x a r a k te ris tik a la ri  boMib, 
m o s rav ish d a elek trlan ish   koeffitsiy en ti v a  dielektrik sin g d iru v c h a n lik  
d eb  a ta la d i.  D ie le k trik  s in g d iru v c h a n lik  
e
  =  D / e 0E   e rk in   z a ry a d la r 
m a y d o n i  D   n a tija v iy   (toM iq)  m a y d o n d a n   E   d a n   n e c h a   m a r ta  
o rtiq lig in i,  n a tija v iy   m a y d o n   e r k in   z a r y a d la r   m a y d o n id a n   n e c h a  
m a rta  k ichikligini  bild irad i.
B irjin sli  m u h itla r   u c h u n   d ie le k tr ik la r n in g   x v a   e x a r a k te ris ti­
k a la ri  s k a ly a r  m iq d o rla rd ir.  G a z s i m o n   va  s u y u q   m o d d a la r   u c h u n  
d o im   s h u n d a y   boM adi.  L e k in   k r is ta ll  s h a k ld a g i  q a ttiq   j i s m l a r  
u c h u n ,  ta s h q i  k u c h la r   v a   is s iq lik   t a ’s ir id a g i,  d e f o r m a t s i y a l a r  
t a ’sirid a g i  q a ttiq   jis m la r   u c h u n   fiz ik   x o s s a la r  iz o tr o p   b oM m aydi,
E   =  D /
e
0  +  E '   =  ( D - P ) /
e
(), 
D =  £0 Ё  + P.
( 7 .7 )
dem ak:
P   =  £
o x
£  ,
D  =  £o(\  +  Х ) Ё   = Е£0Ё
(7.8)
(7.9)

a k s in c h a   y o ‘n a lis h g a   bogMiq,  a n iz o tr o p   boM adi.  B u n d a y jis m la r d a  
Ё   v a  D  v e k to rla rn in g   y o ‘n a lis h i  fa rq   q ilish i  m u m k in ,  u la rn i 
bogM ovchi 
x