S. o r I f j o n o V elektromagnitizm


B ir jin sli m aydonga x o s m asalalar


Download 48 Kb.
Pdf ko'rish
bet6/29
Sana11.10.2017
Hajmi48 Kb.
#17606
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   29

B ir jin sli m aydonga x o s m asalalar.  B ir jin sli  m a y d o n d a  z a ry a d li 
z a rra g a   d o im iy   k u c h   t a ’sir  e ta d i,  z a ry a d n in g   h a ra k a ti  Y e rn in g  
g r a v ita ts io n   m a y d o n id a g i  jis m   h a r a k a tig a   o ‘x s h a y d i.  M a y d o n  
y o ‘n a lis h id a   z a ry a d   te k is   te z la n u v c h a n   h a r a k a tla n s a ,  m a y d o n  
y o ‘n alish ig a tik y o 'n a lis h d a  tek is h a ra k a tla n a d i.
N u q taviy zaryad  m aydonidagi h arak at.  Z a ry a d li  z a r ra la rn in g  
t a ’sirla sh u v i  a s tr o n o m ik   jis m la r n in g   t a ’sirla s h u v ig a   o ‘x s h a y d i. 
B u n d a y   h a r a k a t  u c h u n   K e p le r  q o n u n la ri  o ‘rin li  b o ‘lad i.
E n ergiya,  im p uls,  im puls  m om en tin in g  saqlanish  qonunlari
—  h a r a k a t  q o n u n ig a   m u ro ja a t  e tm a s d a n   b ir  q a to r   m a s a la la rn i 
h a l  q ilish   im k o n in i  b e ra d i.
K ichik  zarralar  tin im siz  issiq lik   h arak atida  boMadi.  T e b r a ­
n is h la r   b u n d a y   h a r a k a tn in g   b ir  s h a k lid ir.  Q u y id a   te b ra n is h a rg a  
d o ir   m a s a la la r  h a m   k e ltirilg a n .
1 1 .1 .  Q aysi h o ld a  za ry a d li z a rra  e le k tr m a y d o n   k u c h  c h iz iq la ri 
b o ‘y lab   h a r a k a tla n a d i?
Yechim .  Z a r r a n in g   k o o rd in a ta s i,  te z lig i  va  te z la n is h i  f ,   9 ,  w 
boM sin.  H a r a k a t  te n g la m a s i:  mw  =  q E   s h a k lg a   ega.  D iffe re n s ia l 
te n g la m a n i  b ir  m a r ta   in te g ra lla sa k :  m 9  = qE t +  5b.  B u  n a tija d a n  
k o ‘ra m iz k i,  z a rra n in g   bo sh lan g M ch   tezlig i  ^   m a y d o n   k u c h l a n ­
g a n lig i  Ё   g a  p a ra lle l  y o k i  a n tip a r a lle l  boM gan  h o lla rd a   n a tija v iy  
te z lik   9  h a m   Ё   g a p a r a l e l  b o ‘lad i.  J u m la d a n ,  b o sh lang M ch   te z lik  
n o l  boM ganida  h a m   z a rra  b ir jin s li  m a y d o n  b o 'y la b   h a ra k a tla n a d i. 
M a y d o n   b ir jin s li  boM m asa,  z a rra   m a y d o n   k u c h la n g a n lig i  y o 'n a -  
lish id a n   c h e tla sh a d i.  Z a r ra  m a n fiy  za ry ad li  b o 'ls a ,  k u ch   m a y d o n g a  
n is b a ta n   te sk a ri  y o ‘n a la d i.
11.2.
  E le k tro n   b iijin s li  Ё   e le k tr  m a y d o n g a   ( E =   2 0 0  V /m ) 
p a ra lle l  ra v ish d a   b o shlangM ch  I0 7m / s  te z lik  b ila n   k irg an .  E le k tro n  
b u   m a y d o n d a  q a n c h a  v aq t h a ra k a tla n a d i?   B u n d a   q a n d a y  m a s o fa g a  
b o rib   y e tish i  m u m k in ?
B u  m a s a la n i  y e c h is h d a   o ‘q u v c h i  e le k tr o n n in g  z a ry a d i  m a n fiy  
e k a n lig ig a  e ’tib o r  b e ris h i  k e ra k ,  n a tija d a   t a ’s ir e tu v c h i  k u c h   m a y ­
d o n  y o ‘n alishiga teskari y o ‘naladi.  E lek tro n n in g   harak ati tik yu q o rig a 
o tilg a n  jis m n in g   h a ra k a tig a   o ‘x sh a y d i.

Е
>
 а 

k
30"
— - j
Л
  i  
.

11.2- masalaga.
11.3-m asalaga.
1 1 .3 .  E le k tro n   2sm   q a lin lik d a g i  b i r   jin s li  e le k tr  m a y d o n g a  
( E =   250 V /m )  b o s h la n g ‘ic h   9  = К Ў т / s   te z lik  b ila n  k irg a n .  E le k ­
tr o n  tezlig i  m a y d o n   k u c h  c h iz iq la ri  b ila n   30° b u r c h a k  h o s il q ilg a n . 
E le k tro n   m a y d o n d a n   c h iq q a n id a   y o 'n a li s h i   va  te z lig i  q a n d a y  
b o ‘lgan?
E le k tro n n in g   b o s h la n g ‘ic h   te z lig i 
,9 
=  106m / s   b o 'l s a ,  y e c h im  
q a n d a y  b o 'la d i?
B u  m a sa la n i y e c h a y o tg a n  o ‘q u v c h i e le k tr o n  m a y d o n n in g  q ay si 
c h e g a ra s id a n   c h iq is h in i  h a m   ta h lil  q ilis h i  k e ra k .
1 1 .4 .  M a s s a s i  m ,  z a r y a d i  q >  0  b o ‘lg a n   z a r r a c h a    o r a li q q a  
e g a   b o ‘lg a n   y a s s i  k o n d e n s a t o r   h a j m ig a   k o n d e n s a t o r   m u s b a t  
s irtin in g  y o n id a n  u c h ib   k irm o q d a .  K o n d e n s a to rd a g i m a y d o n  k u c h ­
la n g a n lig i  E.  Z a r r a n in g   te z lig i  9  k o n d e n s a to r  sirti  b ila n   d a s tla b    
b u rc h a k k a  eg a b o ‘lsa,  u n in g  oxirgi  b u rc h a g i  va tezligi  n im a g a  te n g ?
1 1 .5 .  P r o to n   va    z a r r a   k o n d e n s a to r   h a jm ig a   m a y d o n g a   tik  
ra v is h d a   b ir  xil  te z lik   b ila n   u c h ib   k ir m o q d a .  U la r n in g   tra y e k to -  
riy a la rin in g  t o ‘g ‘ri c h iz iq d a n  c h e tla s h is h i  n e c h a  m a r ta  f a r q  q ila d i?
1 1 .6 .   ra d iu sli  ikki o ‘tk a z g ic h li  sfe ra  b ir-b irig a  te g ib   tu rg a n d a  
h a r   b iri  Q  z a ry a d   b ila n   z a r y a d la n g a n   v a  b ir - b ir i  b ila n   ita ris h ib  
u z o q la s h a  b o s h la g a n .  X a r b irin in g  m a s s a s i  m ,  m a rk a z la ri  o ra sid a g i 
m a s o fa    b o ‘lsa,  u la r n in g   te z lik la ri  q a n d a y   b o ‘lg a n ?
Qp-
P  
«

1 1 .7 .  H a r  b irin in g   z a ry a d i  Q  va  ra d iu si    boM gan  ikki  sfe ra 
m arkazlari orasidagi  m asofa /  ga teng.  M in im al tezligi q a n d a y  boMgan 
e le k tro n   b ir sfe ra n in g  s irtid a n  ch iq ib ,  ik k in c h i  sferag a  b o rib   y etish i 
m u m k in ?
1 1 .8 .  Q a n d a y  p o te n sia lla r farq id a te z la sh g a n  ele k tro n  ra sm d a g i 
tra y e k to riy a   b o 'y la b   h a r a k a tla n is h i  m u m k in ?   S ilin d rik   k o n d e n -  
s a to rd a g i  p o te n s ia lla r   farq i  V0.
1 1 .9 .  E le k tro n   o ‘z yoM ida b a la n d lig i  
 boM gan p o te n s ia l  t o ‘- 
s iq d a n  o £ta d i  va m oM jalga  9
0
 tezlik  b ila n   yetib   k elad i.  A g ar e le k tro n  
o ‘rn ig a   p o z itr o n   u c h s a ,  yoMga  k e tg a n   v aq t  va  n a tija v iy   te z lik  
o ‘z g a ra d im i?
1 1 .1 0 .  E le k tr  d ip o l  oM cham i  /,  ikki  z a ry a d n in g   q iy m a tla ri  ±q, 
m a s s a la ri    ga  te n g .  D ip o l    k u c h la n is h li  e le k tr   m a y d o n d a  
te b ra n m o q d a .  A g ar d ip o l  m a y d o n g a  tik  boM ganda  tezligi  n o l b o 'ls a , 
m a y d o n  b o ‘ylab  y o ‘n a lg a n d a  b u rc h a k  tezligi v a za ry ad larn in g  chiziqli 
tezligi  n im a g a   teng?
1 1 .1 1 .  A w a l g i  m a s a la d a g i  d ip o ln in g   k ic h ik   t e b r a n i s h l a r  
c h a s to ta s i  n im a g a  teng?
1 1 .1 2 .  M a te m a tik  m a y a tn ik  
< 7
 z a ry a d g a  eg a  boM sa,  g o riz o n ta l 
e le k tr  m a y d o n d a   te b ra n is h   d av ri  q a n d a y   boM adi?  E le k tr  m a y d o n  
v e rtik a l  b o ‘y la b   y o 'n a l g a n d a   d a v r   q a n d a y   b o M ad i?  M a y d o n  
g o r iz o n t  b ila n   b u rc h a k  ta s h k il  e ts a c h i?
1 1 .1 3 .  Э0  te z lik k a   eg a  boM gan  e le k tr o n la r u z o q   m a s o f a d a n    
ra d iu sli  v a  С  issiq lik   sigM mli  o ‘tk a z g ic h   s h a rg a   k elib   tu s h m o q d a . 
D a stla b   z a ry a d s iz   s h a m in g   p o te n s ia li  
 g a y e tg a n d a  te m p e r a tu ra s i 
q a n c h a g a  o rta d i?
1 1 .1 4 .  Ikki  e le k tro n   m a s o fa d a n  b o sh la b   u z o q la s h a   b o sh la g a n  
boMsa,  \ r  m a s o fa d a  q a n d a y  tezlik k a ega boM adi?
1 1 .1 5 .  T o m o n la ri  /  boM gan k v a d ra tn in g  u c h la r id a  t o ‘rtta  e le k ­
tr o n  boM gan.  U la r  b o ‘s h a tib  y u b o rilsa   q a n d a y  te z lik k a   e ris h a d i?
1 1 .1 6 .  T o m o n la ri  /boM gan  m u n ta z a m   u c h b u rc h a k n in g  u c h la ­
rid a u c h ta  elek tro n   boMgan.  U la r b o ‘sh atib  y ub orilsa q a n d a y  tezlikka 
e rish a d i?
1 1 .1 7 .  T o m o n la ri  /boM gan k v a d ra tn in g   u c h la r id a   ikki  p r o to n  
va  ikki  p o z itr o n   boM gan,  p r o to n la r   k v a d ra tn in g   q a r a m a - q a r s h i 
u c h la r id a   jo y la s h g a n .  U la r   b o ‘s h a tib   y u b o rilsa   q a n d a y   te z lik k a

it
a
1 1 . 2 1 - m a s a l a g a .
1 1 . 8 - m a s a l a g a .
e rish a d i?   P ro to n n in g   m assasi  p o z itr o n n in g   m a ssa sid a n   1840  m a rta  
o rtiq .
1 1 .1 8 .  U z o q  m aso fa d an  9,  va  &2 tezlik k a ega b o ‘lg an e le k tro n la r 
b ir c h iz iq  b o ‘ylab b ir  biriga y a q in la s h m o q d a .  U la r  q a n d a y  m a s o fa - 
g a c h a  y a q in la s h ish i  m u m k in ?
1 1 .1 9 .   m a s o fa d a  tu rg a n   ik k i  e le k tr o n n in g  h a r  b iri   tezlik k a 
eg a boMib,  b ir b irig a b u rc h a k  o s tid a  y a q in la s h m o q d a . A g a r u la rn in g  
d a s tla b k i  te z lik la ri  u la m i  b ir la s h tir u v c h i  c h iz iq   b ila n   a   o ‘tk ir  
b u r c h a k   ta sh k il  q ilg a n   b o ‘lsa,  u la r   q a n d a y   m in im a l  m a s o fa g a  
y a q in la s h a   o la d i?   (G a lile y   a lm a s h tir is h la r i  m a s a la n i  y e c h is h g a  
y o rd a m   b e ra d i.)
1 1 .2 0 . A w a lg i  m a sa la d a  e le k tro n la rd a n  biri d astlab  tin c h  tu rg a n  
b o ‘lsin .  E le k tro n la r  y a n a   /  m a s o fa d a   b o ‘lib  q o lg a n d a   u la r n in g  
te z lik la ri  o ra sid a g i  b u rc h a k   q a n d a y  boM adi?
1 1 .2 1 .    z a ry a d li  ik k ita   b ir   xil  z a r r a   d a stla b k i  /  m a s o f a d a n  
y a q in la s h m o q d a .  U la rn in g  te z lik la ri  w v a    b ir te k is lik d a  y o ta d i va 
u la m i  b ir la s h tir u v c h i  c h iz iq   b ila n     v a   f)  b u r c h a k   h o s il  q ila d i. 
Z a r ra la r /-m in im a l m aso fag a y a q in la s h g a n  boMsa,  z a rra la m in g  m a s - 
s a s in i  a n iq la n g .
1 1 .2 2 .  Z e  za ry ad li  o g ‘ir y a d r o   a tro fid a   r r a d iu s li  a y la n m a  o rb ita  
b o ‘y lab   b ir  e le k tr o n   h a r a k a tla n m o q d a .  Q a n d a y   m in im a l  e n e rg iy a  
e le k tr o n n i  y a d r o d a n   u z ib   o lish i  m u m k in ?
1 1 .2 3 .  P o z itr o n iy  —  e le k tro n   va  p o z itr o n n in g   o ‘z a ro  to r tis h ib  
a y la n is h id a n  h o sil  boM adigan k o m p le k sd ir.  P o z itro n iy n in g  a y la n ish  
im p u ls   m o m e n ti  h  boM sa,  u n d a g i  to k   k u c h i  n im a g a   te n g ?   P o z i t ­
ro n iy n in g   b o g M a n ish   e n e rg iy a s i  n im a g a   te n g ?   P o z i t r o n i y n in g  
d ia m e tri  n im a g a  te n g ?

1 1 .2 4 .  Z a ry a d ia ri  q a r a m a - q a r s h i  boM gan  /я v a   m assali  ikki 
z a rra   b ir-b iri  b ila n   to rtis h ib   a y la n m o q d a .    m assali  z a rra n in g  
tezlig i  n e c h a   m a rta   o s h irils a ,  z a rra la r  b ir  b irid a n   b u tu n la y   u z o q - 
la sh ib   k e tish i  m u m k in ?
11 .2 5 .  B ir k arra  io n la sh g a n  v o d o ro d   m olek u lasi  Щ   ikki p ro to n  
va  u la rn i  b irla s h tiru v c h i  c h iz iq   a tro f id a   a y la n u v c h i  e le k tr o n d a n  
ib o ra t.  P ro to n la r o ra sid a g i  m a s o fa   R,  e le k tro n n in g  a y la n ish   im p u ls 
m o m e n ti  h  boMsa,  u n in g   a y la n is h   ra d iu si,  tezlig i  va  to k   k u c h in i 
to p in g .
1 1 .2 6 .  T in c h  tu rg a n   p ro to n g a  q a ra b   u z o q d a n  tezlig i 
,9 
boM gan 
b o s h q a  p r o to n  k e lm o q d a .  B oshlangM ch  tezlik  chizigM   ti n c h  tu rg a n  
p ro to n d a n  p c h e tla s h is h g a   ega boMsa,  u la rn in g  o ra sid a g i  e n g  k ic h ik  
m a so fa n i  to p in g .
1 1 .2 7 .  O raligM   /   boM gan  ik k i  z a r y a d li  z a r r a   q o 'y i b   y u b o ­
rils a ,  /0  v a q t  ic h id a  u la r n in g   o ra s id a g i  m a s o fa   ik k i  m a r t a  o rtg a n . 
U l a r n i   3 /  m a s o f a d a n   q o 'y i b   y u b o r ils a ,  m a s o f a   q a n c h a   v a q td a  
ik k i  m a r ta   o rta d i?
1 1 .2 8 .   z a ry a d  va    m a ssa li  z a rra   k a tta   m a s o fa d a n    z a ry a d  
b ila n   tek is z a ry a d la n g a n    ra d iu s  va   m assali  m a h k a m la n m a g a n  
sfe ra   to m o n   h a r a k a tla n m o q d a .  Z a rra   k ic h ik   te s h ik la r o rq a li  sfera 
m a rk a z id a n   o ‘tib   k e tish i  u c h u n   u n in g   en g   k ic h ik   tezlig i  q a n d a y  
boM ishi  k erak ?  Z a r y a d la r  ish o ra si  b ir  xil.
11.29.  q zaryad va  m assali  zarra  50 tezlik bilan k atta m aso fa d an  
Q za ry ad   b ila n  tek is z a ry a d la n g a n    ra d iu s va   m assali  m a h k a m ­
la n m a g a n  h alq a o ‘qi  b o ‘ylab halq ag a y a q in lash m o q d a.  H a lq a  dastlab 
tin c h   tu rg a n   boMsa,  z a rra   u n in g   m a rk a z id a n   o 'ta y o t g a n d a   tezlig i 
q a n d a y   boM gan?  Z a r y a d la r  ish o ra s i  b ir  xil.
1 1 .3 0 .  U c h ta   ў z a ry a d   va    m assali  s h a r c h a   u zu n lig i  / boMgan 
ip la r   b ila n   u c h b u r c h a k   s h a k lid a   bogM angan.  Ip la r d a n   b iri  u z ib  
y u b o rilsa ,  s h a r c h a la r n in g   en g   k a tta   tezlig i  q a n d a y   boM adi?
 
1 1 . 3 1 .   U c h ta     m a s s a li  q z a r y a d li

s h a r c h a l a r   i k k i t a   v a z n s i z   /  u z u n -
9' 
^ ' " ' ' 4 - " ' ' ' ’’ 
0' 
lik d a g i  i p la r   b i la n   b i r l a s h t i r i l g a n .   s is -  
 
t e m a n i n g   t e b r a n i s h l a r   c h a s t o t a s i n i

j
х м
и
с
11.3 2-masalaga.
11.33-masalaga.
1 1 .3 2 .  М   m assa va   radiusli  m a h k a m la n m a g a n  dielek trik sfera 
ic h id a  ik k ita     m a s s a   va  q za ry a d li  s h a r c h a  b ir - b ir id a n   /  m a s o fa d a  
tu rib ti.  S h a r c h a la r  b o ‘s h a tib  y u b o rilsa ,  sfe ra   e ris h a d ig a n   m a k s im a l 
te z lig in i  to p in g .
1 1 .3 3 .  K o n u s   s h a k lid a g i    o 'l c h a m l i   c h u q u m in g   u c h id a g i 
b u rc h ag i a  ga te n g  (rasm g a q aran g ).  C h u q u m in g  sirtid a n  h m aso fa d a 
q z a ry a d  v a   m a ssa li  ikki  s h a r c h a   ip   b ila n   bogM angan  h o ld a  tin c h  
tu rib d i.  Ip  u z ib  y u b o rilsa,  s h a rc h a la r c h u q u r d a n  q a n c h a  b a la n d lik k a  
u c h ib   c h iq is h i  m u m k in ?   Is h q a la n is h n i  h is o b g a  o lm a n g .
1 1 .3 4 .  Ik k ita 
< 7
 z a ry a d  e rk in  h o la td a g i u z u n lig i 
/ 0
 b o ‘lgan   p ru jin a  
b ila n   b irla s h tirilg a n   v a  te b r a n m o q d a .  T e b r a n is h   p a y tid a   p r u jin a  
u z u n lig i  /,  d a n   l2 g a c h a  o ‘z g a ra y o tg a n  b o ‘lsa,  u n in g  b ik irlik  k o effit- 
s iy e n tin i  to p in g .
1 1 .3 5 .    m assali  va  Q za ry ad li  sfe ra  p o rtla b ,  k o ‘p te n g   b o ‘lak - 
larga boM inib  k e tg a n .  B o ‘la k la rn in g  d a s tla b k i te z lik la ri  ra d iu s b o ‘y- 
la b   y o ‘n a lg a n   v a  90 g a   te n g .  B o ‘la k Ia rn in g   e r is h a d ig a n   m a k s im a l 
tezligini  to p in g .
1 1 .3 6 .  E rk in   e le k tro n g a   / = 0   v a q td a n   b o s h la b     =  £ 0sin(a>0 
e le k tr m a y d o n   t a ’s ir e tm o q d a .  E le k tro n n in g  m a k s im a l  va o 'r ta c h a  
te z lig in i  to p in g .
1 1 .3 7 .  L a z e r  n u rid a g i  erk in   e le k tr o n la r q a n d a y  en e rg iy ali  b o ‘- 
lish i  m u m k in ?   N u r n in g   c h a s to ta s i  3 -1 0 15/5 ,  e le k tr  m a y d o n   k u c h ­
lan g a n lig i  a m p litu d a s i  1011 V /m .
•  E le m e n ta r zaryad:  e  =  1.6 • 10  l9C
•  Yopiq sistem a uchun zaryadning saqlanish qonuni:  dq /  dt  +  I   =  0 .
M u h im   fo r m u la la r

•  Tok zichligi:  j   = р и .
  Uzluksizlik tenglamasi: 
+ div  j   =  0
ct
  K ulon  qonunining  skalyar shakli:  F   =  к Щ - .
г
•  E lektr doim iylar orasidagi m unosabatlar:
к   =  1/4л2г0,  e0pQ  =  l / c 2
  K ulon  qonunining  vektor  shakli  ( r  n u q tad a  tu rg an   q  zaryadga 
ta ’sir etuvchi  kuch):
k Q - ( r - r a )
f ~ 
71
\r - rQ\
•  T a’sir etuvchi  Q zaryad koordinata boshida tursa, ifoda soddalashadi:
ғ  
, Q f  
F  =  k —^ q .
r
  N uqtaviy zaryadlar sistem asining  r  nuqtadagi  m aydon  k u chlan­
ganligi:
-  
—13 
'■ 
\r - r‘\
  K oordinata boshida  turgan zaryadning maydon  kuchlanganligi:
E  =  k Q   r / r 3
•  S uperpozitsiyaprinsipi:  F  =  £ Қ ,  Ё   =  £ E t  ,  
/  
i
•  Uzluksiz zaryadlarning  m aydon kuchlanganligi:
Ё{г) = к \ р  (Г~ Г
 W 1
l   \ r - r f
• Yassi sirtning  m aydon  kuchlanganligi:  E±  =  kc£l.
  M aydon potensialining  ta ’rifi:  E d i  =  -dcp  .
  E lektr  m aydon  bajargan  ish:  A   =  -q&cp
•  Kuchlanganlik va potensial orasidagi bog‘lanish:
r  
dcp 
c   _  dcp 
p  _ 
dcp

•  E le k tro sta tik   m a y d o n n in g   y o p iq   chiziq   b o ‘y ic h a   u yu rm asi:
E di
  =  0.
/
•  Elektrostatik m aydon  uyurm asi:  rot Ё  = 0.
•  Bir jinsli  elektr  m aydon:  Ё   =  IE,  
  Potensial  u ch u n   Puasson tenglam asi:  Дcp  =
£E0
•  N uqtaviy zaryadlar sisternasining potensiali: 


V  r‘\
,  r  p d V '
  Uzluksiz  zaryadlar hosil qilgan  potensial:  
 J 
_ ,|-
•  E lektrostatik  m aydondagi  nuqtaviy  zaryad  u ch u n   energiyaning
. . .  
m 9 2
saqlanish  qonuni:  —
+  q
  =  const.
•  E lektr  dipol  m om enti:    =  ql
•  D ipolning m aydon  kuchlanganligi va potensiali:
E = ^-yJ 1 + 3cos20  
 
cos# 

r
•  D ipolning elektr  m aydondagi  energiyasi:  W   =  - р Ё
•  D ipolga  ta ’sir etuvchi  kuch:  F   = grad{j>E^.
•  D ipolga  ta ’sir etuvchi kuch  m om enti:    =  -p E s in d
  K uch  m o m entining  vek to r  shakli:    =  p 

Ё
  E lektr m aydondagi  dipol  teb ran ishlarini  ifodalovchi tenglam a:
j d 2e
— —  =  -p E s \n d  
d t2
•  Elektr induksiya va kuchlanganlik orasidagi bog‘lanish:  D =  ее0Ё .
•  M uhitdagi  m aydon:  D =  е0Ё  +  P
•  G auss teorem asi:  ф D d S  =  ,  divD  = 
p.
s
  0 ‘tkazgich sirtidagi m aydon:  D  =  a

•  Tekis zaryadlangan  silindr m aydoni:
D(r)  =  a R / r ,   E(r)  = 
A
/£ £ 0) ln(/]  /  
/ 2
 ) -
• Tekis zaryadlangan  tekislik  m aydoni:  D  = u  / 2 ,   E   = cr /  2
ee
0 .
•  E lektr  sig‘im ining  t a ’rifi:  q  =  Ccp
 Yakkalangan sfera sig‘imi:  С  = 4
.
•  Yassi  kond en sato r sig‘imi:  С  =  ££05  /  d
• Yassi k o n d en sa to r energiyasi:  W   =  — - = - У  — = —  .


2С
 Yassi  kondensatordagi  m aydon:  U  =  Ed,  D  =  a.
•  E lektr  m aydon  energiyasining  zichligi:
a 2  _  D2 
ED  _ 
eeq
E 2
2 ee0 
2 eeq 
2 
2
•  Ikki m uhit  chegarasidagi  m aydonlar u chun  bog'lanishlar:
А л  = 
n  + cr, 
E u  =  E 2t.
•  0 ‘tkazgich sirtidagi m aydon uchun bogManish:
A n  =  A r  =  A t   = 
А л   = a -

0 ‘ZGARMAS TOK QONUNLARI
1 2 - § .   E le k tr   to k i
A w a lg i  b o b   (e le k tro s ta tik a )  q o ‘z g ‘a lm a s   z a ry a d la rn in g   m a y ­
d o n in i o ‘rganishga b a g ‘ishlangandi.  Bu b o b d a  zary ad larn in g  h a ra k a ti 
b ila n   bogM iq ja r a y o n la m i  o 'r g a n a m iz .
Z ary ad li  z a rra la m in g  tartib li  h a ra k a ti  —  e le k tr to k i d eb   a ta la d i. 
T o k   k u c h i  e le k tr  to k in in g   aso siy   x a ra k te ris tik a s id ir.  T o k   s o ‘zi  rus 
tilid a n   k irib   k e lg a n   boM ib,  o q im   m a ’n o s ig a   eg a.  B iz  ta b ia td a g i 
s u v n in g ,  h a v o n in g   o q im i  ( s h a m o l)n i  k u z a ta m iz .  Z a ry a d li  z a r r a ­
la m in g  o q im i  k o ‘z g a   k o 'r in m a s a  h a m ,  o ‘z in in g  issiqlik,  m a g n it va 
k o ‘p la b   b o s h q a   t a ’s irla ri  b ila n   n a m o y o n   b o i a d i .   Q o ‘z g ‘a lm a s  
z a ry a d la rg a  n is b a ta n   h a ra k a td a g i z a ry a d la rn in g  x o ssalari  m u ra k k a b  
v a  q iz iq a rlid ir.  U la r n i  o ‘rg a n ib ,  in s o n   ta la b la r ig a  b o ‘y in s in d iris h   - 
f a n n in g   a so siy   m a q s a d id ir .  Z a m o n a v iy   te x n ik a d a g i  e le k tr n in g  
b e h is o b   qo M lan ish lari  a y n a n   e le k tr  to k i  b ila n   b o g ‘liq.
Z a ry a d li  z a r r a la r   n e y tra l  z a r ra la r  b ila n   b ir  q a to rd a   tin im s iz  
issiqlik h a ra k a tid a   b o ‘ladi.  B u n d a y  h a ra k a tn i fiz ik a n in g  m o le k u ly a r 
fiz ik a   boM im ida b a ta fsil  o ‘rg a n ilg a n .  Z a r r a la r n in g  te z lik la ri  tu rli  - 
tu m a n   b o M ish id a n   ta s h q a r i,  u la rn in g   y o ‘n a lis h la ri  h a m   ta s o d ifiy  
b o ‘lad i, v a b u n d a y  z a rra la rd a n  tu z ilg a n  m a k ro s k o p ik  jis m  u m u m a n  
o lg an d a q o ‘zg ‘a lm a s boMadi.
B izn i za ry ad li  z a rra la m in g  h a ra k a ti  q iz iq tira d i,  d e m a k  bogM an­
g a n   z a ry a d la r n in g   ( n e y tr a l  a to m   va  m o le k u la la rn i  ta sh k il  e tu v c h i 
z a r r a la m in g )   h a r a k a t i n i   q a r a m a y m iz .  J is m la r d a g i  ilg a r ila n m a  
h a r a k a tla n is h   q o b iliy a tig a   ega boM gan  z a r r a la r  —  o ‘tk a z u v c h a n lik  
z a r r a la r ig in a   e le k tr   to k la r ig a   h is s a   q o 's h i s h i   m u m k in .  Q a tt i q  
jis m la rd a g i  io n la r   k ris ta ll  p a n ja ra g a   b o g M ang an   boM gani  u c h u n  
ele k tr to k la rig a  h is sa  q o 's h m a y d i.  E le k tr m a y d o n la rin i o ‘rg a n g a n d a  
o ‘tk a z g ic h la rn in g   ic h k i  h a jm i  n e y tra l  b o M ish in i,  e le k tr  m a y d o n -  
la rn i  fa q a t  o ‘tk a z g ic h   s irtid a g i  z a ry a d la r  h o s il  q ilish in i  o ‘rg a n g a n

ed ik .  E le k tr to k la rig a   o ‘tk a z g ic h la rn in g   h a jm id a g i  e rk in   z a ry a d la r 
h a m   h issa  q o ‘s h a d i,  q o ‘s h g a n d a   h a m   aso siy   h issa n i  q o ‘s h a d i.
M a s s a   v a   te z lik   k o ‘p a y tm a s i  —  im p u ls  d e b   a ta la d i,  v a  b u  
tu s h u n c h a  m e x a n ik a d a  m u h im   a h a m iy a tg a  ega.  E le k tr ja ra y o n la rd a  
z a ry a d   v a u n in g  te z lig in in g   k o ‘p a y tm a s i  h a m   s h u n d a y  m u h im d ir . 
B irlik  h a jm d a g i  z a ry a d la rn in g   h a ra k a tin i x a ra k te rlo v c h i  to k  zich lig i 
tu s h u n c h a s in i  q u y id a g ic h a   ifo d a la y m iz :
Y igM ndida  fa q a t  e rk in  z a rra la r h iso b g a   o lin a d i.  E rk in  z a rra la r h a m  
m u h itd a g i  b a r c h a  z a rra la r k ab i  b e ta rtib   issiqlik  h a r a k a tid a   boM gani 
u c h u n   o d a t d a   j   = 0  boM adi.  B iro n   ta sh q i  t a ’sir  tu fa y li  ta r tib li 
h a r a k a tg a   k e lg a n   z a r r a la r   u c h u n g i n a   n o ld a n   fa rq li  to k   z ic h lig i 
v u ju d g a k elad i.
Z a r y a d la r n in g   ta r tib li  h a r a k a t in i n g ,  y a ’n i  e le k tr   to k in in g  
aso siy  s a b a b c h is i  —  e le k tr m a y d o n id ir.  E le k tr m a y d o n id a   m u s b a t 
z a rra la r  m a y d o n   b o 'y la b ,  m a n fiy   z a r r a la r   —  m a y d o n g a   q a rs h i 
y o ‘n a lish d a   h a ra k a tla n a d i,  g&  k o ‘p a y tm a  esa  m u sb at z a rra la r u c h u n  
h a m ,  m a n f iy   z a r r a la r   u c h u n   h a m   b ir  xil  y o ‘n a lis h g a  
e le k tr 
m a y d o n   y o ‘n a lis h ig a   eg a  b o ‘la d i.  S h u n in g   u c h u n   e le k tr  to k in in g  
y o ‘n a lis h i  d e b   m u s b a t  za r y a d la r n in g   h a r a k a t  y o ‘n a lish i  q a b u l 
q ilin g a n .  M o le k u ly a r  fiz ik a d a n   b ir  m o l  m o d d a d a g i  z a rra la r  so n i 
N a =   6 .0 2 -1 0 23g a  te n g lig in i  b ila m iz .  Z a r r a la r   so n i  b u n d a y   k a tta  
b o ‘lg a n d a   (1 2 .1 )  kabi  yig ‘in d ila rn i  a m a ld a   h iso b la sh n in g   iloji  y o ‘q. 
T o k   z ic h lig in i  b irlik   h a jm d a g i  z a r y a d la r   m iq d o ri  —  z a r y a d la r  
z ic h lig i    v a  u la rn in g  tartibli  h a ra k a tin in g   o 'r ta c h a  tezligi  й  =<  9  > 
y o rd a m id a  t a ’rifla n a d i.  T o k k a   h iss a   q o 's h a d ig a n   z a ry a d li  z a rra la r 
tu ri  k o ‘p  b o ‘lm a y d i.  M a s a la n ,  e r itm a la r d a   2 -3   tu rd a g i  io n la r 
boMsa,  m e ta lla rd a   fa q a t  e rk in   e le k tr o n la r b o ‘la d i.  S h u n in g   u c h u n  
to k  z ic h lig i  b i r  n e c h a  h a d la r y ig ‘in d isi  ta rz id a  y o zilad i:
M e ta ll  o ‘tk a z g ic h la r  o ‘rg a n ilg a n d a   to k   z ic h lig i  b itta   h a d d a n  
ib o ra t boM adi:
(12.1)
J  = Р\Щ  + P2U2
  +•■■
(1 2 .2 )

T o k   z ic h lig in in g   b irlig i  C / m 2s  = A / m 2  b o ‘lib,  v a q t  b irlig id a  
o ‘z ig a   tik   b irlik   y u z a d a n   o 'ta y o t g a n   z a ry a d la r  m iq d o r in i,  y a ’ni 
b irlik   y u z a g a   t o ‘g ‘ri  k e la d ig a n   to k   k u c h in i  b ild ir a d i.  B ir o n    
y u z a d a n   o ‘ta y o tg a n   e le k tr  to k i   to k   k u c h i  b ila n   x a r a k te rla n a d i:
1 =

Download 48 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   29




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling