S. o r I f j o n o V elektromagnitizm


-§.  Tokning  magnit  maydoni.  Amper  qonuni


Download 48 Kb.
Pdf ko'rish
bet9/29
Sana11.10.2017
Hajmi48 Kb.
#17606
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   29

16-§.  Tokning  magnit  maydoni.  Amper  qonuni
M a g n e tiz m   s o h a s id a g i  b u y u k   k a s h f iy o tla r  m a g n e tiz m   b ila n  
e le k tr o ‘rta s id a g i  b o g M an ish n in g   o c h ilis h i  b ila n   bogMiq.  1 8 02 -y ili 
ita liy a lik   fiz ik   R a m a n o z i  m a g n it  s tre lk a   V o lt  u s tu n ig a   (g a lv a n ik  
e le m e n tn in g   b ir  tu ri)  y a q in la s h tirilg a n d a   o z g in a   b u rilis h in i  se z d i. 
L e k in   b u   h o d is a   fa q a t  e le k tr  to k   o ‘ta y o tg a n id a   boM ishini  se z ish  
u n g a  nasib  e tm a d i.
D a n iy a lik   o lim   G a n s   X ris tia n   E rs te d   h a m   ta b ia t  h o d is a la ri 
o ra sid a bogM anishlarni  izlar edi.  E lek tr va m a g n it h o d is a la r orasidagi 
bogM anishlam i  a n iq la g a n  o lim ,  1820-yil  15 -fev rald a ta la b a la r o ld id a  
ta jrib a   q o ‘y a d i.  K u tila y o tg a n   n a tija n i  eM on  q ilib   (E r s te d   s h u n d a y  
y o z a d i) ,  V o lt  u s tu n i  q u tb la rin i  o 'tk a z g ic h   o rq a li  b irla s h tirg a n d a  
o ‘tk a z g ic h   y o n ig a   o ‘rn a tilg a n  
magnit strelka o‘tkazgich tomonga 
burildi. 
M a g n it  va  e le k tr h o d is a la r  o ra s id a  k o ‘p la b  fiz ik la r  iz la g a n  
bogM anish  a n a   s h u n d a y   a n iq la n d i:  E rs te d   e le k tr d a n   m a g n e tiz m n i 
hosil qildi.  B ir n e c h a  o y d an  s o ‘n g,  tajrib alam i k u c h liro q  to k   m an b asi 
b ila n   ta k ro r la g a n   E rste d  y an g ilik  h a q id a  y o z a d i. Y a n g ilik n in g  y a n a

b ir to m o n i  s h u n d a   e d ik i,  E rs te d   m a g n it  m a y d o n n i  to k k a ,  o 't k a z -  
gichga tik  ekanligini,  m ay d o n  ay lan m a ekanligini tasvirlaydi. Tajribani 
o 'z id a n  ta sh q a ri  u n i  k u z a tg a n  h u rm a tli ja n o b la r n i  b ir m a - b ir  s a n a b  
o ‘ta d i.  M a g n it  m a y d o n n in g   b u n d a y   x a r a k te r in i  ilm   a h li  q a b u l 
e tish i  o s o n   e m a s d i.  Q u y id a g i  r a s m la r n in g   b i r in c h is id a   to k s iz  
o 'tk a z g ic h   m a g n it  s tre lk a g a   p a r a lle l  jo y la s h tir ilg a n   (s tre lk a n in g  
bu   h o la ti  Y e rn in g   m a g n it  m a y d o n i  b ila n   a n iq la n a d i) .  0 ‘tk a z -  
g ic h d a n  to k  o ‘ta b o sh lash i  b ilan  strelk a o 'tk a z g ic h g a  tik  y o ‘n alish g a 
b u rilish i  k u z a tila d i.
16. l-rasm.
E rs te d n in g   k a sh fiy o ti  izsiz  q o lm a d i.  U n in g   ish i  2 1 -iy u l  b ila n  
b e lg ila n g a n   b o ‘lsa,  s h u   1 9 2 0 -yil  4 - s e n ty a b r d a   F .A ra g o   ism li 
fra n su z   o lim i  b u   h a q d a   F ra n s u z   F a n la r  A k a d e m iy a s id a   d a stla b k i 
h a b a r   b e r a d i .   B u   h a b a r   u n u m d o r   z a m i n g a   k e lib   t u s h a d i .  
T in g lo v c h ila r  o ra s id a   A .A m p e r  o 'tir a r d i.  45  y o sh li  b u   o lim   h a m  
e le k tr va  m a g n e tiz m   b ila n   b ir   u m r   s h u g ‘u lla n g a n ,  u la r  o ra s id a g i 
b o g ‘la n is h n i  iz la g a n   e d i.  S h u n c h a   d a v r  iz la g a n   b o g ‘la n is h in i 
E rs te d   t o p g a n in i  e s h itib ,  a f s u s la n a d i,  le k in   y a n g ilik   u n i  is h g a  
u n d a y d i.  U   to k n in g   m a g n it  s tre lk a g a   t a ’s irin i  o 'r g a n is h   m u h im , 
le k in   to k la r n in g   o ‘z a ro   t a ’siri  y a n a d a   m u h im lig in i  tu s h u n a d i  va 
ta jrib a la rg a  k iris h a d i.  Y iln in g   o h ir ig a c h a  A k a d e m iy a  y ig 'in la r id a  
d e y a rli  o ‘n  m a r ta   ta jrib a la r id a g i  y a n g ilik la rn i  h a b a r   q ilib   tu ra d i
— A k a d e m iy a   ta rix id a  b u n d a y  h o d is a   ta k ro r la n m a g a n .
A m p e r  t o k   y o ‘n a lis h i  s ifa tid a   m u s b a t  z a ry a d la r  h a r a k a t  y o ‘- 
n a lis h in i  b e lg ila sh   q o id a s in i  k iritd i.
0 ‘tk a z g ic h   s im la rd a n   g ‘a lta k   —  s o le n o id   ( a ta m a   h a m   u n ik i) 
y asa b ,  to k li  s o le n o id   m a g n it  m a y d o n i  m a g n itg a   e k v iv a le n tlig in i 
k o 'rsa ta d i.

T o k li  ra m k a   te k islig i  Y e rn in g   m a g n it  m a y d o n id a   m a g n it 
stre lk a g a  tik  jo y la sh ish in i  to p d i.
A rago bilan  solenoid h a jm id a  te m im i  m ag n itla sh  b o 'y ic h a  tajrib a 
o lib   b o rd i.
Y e rn in g   m a g n it  m a y d o n i  h a m   Y e r  y a d ro s id a g i  to k la r n in g  
m a y d o n id a n  ib o ra tlig in i y o z d i.
E le k tr to k la rin in g   o 'z a r o   t a ’s irla s h u v in i  —  p a ra lle l  to k la rn in g  
to r tis h is h in i,  te sk a ri  o q u v c h i  to k la r n in g   ita ris h is h in i  m iq d o r iy  
ta rz d a  o ‘rg a n d i.
T o k la rn in g  m a y d o n i o ‘z g a rm a s  m a g n it m a y d o n ig a  e k v iv a le n t- 
lig id a n ,  m a g n itla r n in g   ic h id a   h a m   to k la r   (m o le k u ly a r   to k la r) 
b o rlig in i  b a s h o ra t qildi.
M a g n itla rd a g i to k la r te m ir  m a g n itla n m a g a n  h o lid a  h a m   m a v - 
ju d lig in i,  fa q a t  o d a td a   b e ta rtib   b o ‘lg a n i  u c h u n   u la rn in g   m a y d o n i 
s e z ilm a s lig in i,  m a g n itla n is h   esa  u la r n in g   to k la rin i  ta rtib la s h ib , 
m o d d a n i  m a g n itg a   a y la n tiris h in i  a y ta d i.  « F ik rim   t o ‘g ‘ri  b o ‘lsa, 
h o z ir g a c h a  m a g n it x o ssalari s e z ilm a g a n  m o d d a la r d a   h a m   m a g n e - 
t iz m n i   q o ‘z g ‘a tis h   m u m k in lig in i  k u tis h   m u m k in »   d e b   a y ta d i. 
H a q iq a ta n ,  k ey in g i  ta jrib a la r d a  d e y a rli b a r c h a   m o d d a la r   m a g n it-  
la s h u v in i  k o ‘rs a tib ,  m o d d a la r n i  m a g n it  x o s s a la ri  b o ‘y ic h a   fe rro -, 
p a r a -  va d ia m a g n e tik la rg a  a jra ta d i.
B iz  A m p e r to p g a n   b irin c h i  m iq d o riy   m a g n it  q o n u n   -  A m p e r  
q o n u n in i  b atafsil  o 'rg a n a y lik .
T a jrib a la rd a   ikki  p a ra lle l  o ‘tk a z g ic h la rd a g i  to k la rn in g   o ‘z a ro  
t a ’siri  o ‘rg a n ila d i.  B ir y o ‘n a lis h d a g i  p a ra lle l to k la r to rtis h a r,  tesk ari 
y o ‘n a lg a n   to k la r  ita ris h a r  e k a n .
M iq d o r iy  j i h a t d a n   t a ’s ir  k u c h la r i  o ‘tk a z g ic h la r n in g   / u z u n -  
lig ig a   p r o p o r ts ia n a l  b o ‘lis h id a n   ta s h q a r i,  to k la r n in g   h a r   b irig a  
( / , / , )   t o ‘g ‘ri  m u ta n o s ib ,  o ra d a g i  /" m a s o f a g a   te s k a ri  m u ta n o s ib  
e k a n :
 
а .  а д

An 
 

'
B u   y e r d a  
^  

A n l O ~ 1H / m  
m a g n it  d o im iy   d e b   a ta la d i.  A m p e r
q o n u n in in g   (1 6 .1 )  ifo d a si  h a lq a r o   b irlik la r  s is te m a s i  ( S I)g a   m o s - 
langan.

B u   q o n u n   t o p i lg u n g a   q a d a r   to k   k u c h i n i   o M c h a sh   h a m  
m u a m m o   t u g 'd ir a r  e d i,  k e y in c h a lik  k iritilg a n  to k  k u c h in in g  b irlig i 
u n i  oM chash  u su li  b ila n   b irg a   A m p e r  d eb   a ta ld i.
A m p e r q o n u n ig a  k o 'r a   \ m   m a so fa d a g i  p a ra lle l s im la m in g  h a r  
m e trig a   m a g n it  t a ’s ir   k u c h i  2- lO 'W b o M is h i  u c h u n ,  u la r n in g   h a r  
b irid a n   IA  to k  o ‘tis h i  k erak .  T o k   k u c h in in g  b irlig i  s h u n d a y  t a ’rif- 
la n g a n .
A m p e r q o n u n i m a g n e tiz m  so h asid ag i b irin c h i  m iq d o riy  q o n u n  
e d i.  S h u  s a b a b li  K u lo n   q o n u n i  k a b i fa n n in g   k eying i  riv o jla n ish ig a  
m u h im  hissa q o ‘shdi.
17-§.  Magnit  maydon  xossalari. 
Magnit  maydon  tenglamalari
M a g n it  h o d is a la rd a  t a ’sirla sh u v n i  u z a tu v c h i  m o d d iy  b o rliq   — 
m a g n it  m a y d o n   d e b   a ta la d i.  M a g n it  m a y d o n   h a ra k a tla n u v c h i 
z a ry a d la r to m o n id a n  hosil  q ilin a d i va h a ra k a td a g i  z a ry a d la rg a  t a ’sir 
e ta d i,  q o ‘z g ‘a lm a s z a ry ad larg a  t a ’s ir etm ay d i.  M a g n it m a y d o n   h a m  
z a ry a d la rn in g   m a y d o n i  boMgani  u c h u n   elek tr va  m a g n it m a y d o n la r 
o ra sid a   bogM anish  boM ishini  k u tis h   m u m k in ,  lek in   b u   bogM anish 
a n iq la n g u n c h a   o lim la r y a n a   k a tta   iz la n is h la r o lib  b o ris h ig a   t o ‘g ‘ri 
k eld i.  Bu  b o g M an ish lar  to p ilg u n c h a   m a g n it  m a y d o n   e le k tr  m a y - 
d o n d a n   farqli va  m u sta q il m a y d o n  sifatid a  o ‘rg a n ild i.
M a g n it m a y d o n   m avjudligini va x o ssalarin i  u n g a  sezg ir e le m e n t
—  m a g n it strelk a k iritib o ‘ig a n ish   m u m k in .  M a g n it strelk a — yengil 
m a g n it boM ib,  u n i  o ‘q q a  o ‘rn a tib ,  a y la n ish   im k o n iy a ti  y a ra tilg a n . 
90

s tre lk a n in g   h a r   q a n d a y   m a g n it  k ab i  s h im o liy   ( N )  v a ja n u b iy   (5 ) 
q u tb la ri  b o r.  U la r   in g liz c h a   s h im o liy   ( N o r t h )   v a ja n u b iy   ( S o u th )  
s o 'z la ri  b ila n  b e lg ila n g a n .  S h im o liy  q u tb  o d a t d a   k o ‘k ( h a v o ra n g ), 
ja n u b iy  q u tb  q izil ra n g g a  b o ‘y ab  q o 'y ila d i. Y e rn in g  m a g n it m a y d o - 
n id a  m a g n it s tre lk a  s h im o liy  u c h i  b ila n  s h im o ln i  k o 'r s a tib   tu ra d i.
M a g n it s tre lk a la r b ir-b irig a  y a q in  q o ‘y ilsa,  o ‘z a ro  t a ’s irla s h ib , 
q a r a m a - q a r s h i  q u tb la ri  b ir-b irig a  to r tis h a d i.  S tre lk a n in g  s h im o liy  
q u tb i  s h im o ln i  k o ‘rs a tish i  —  Y e rn in g   ja n u b i y   m a g n it  q u tb i  s h i-  
m o ld a   jo y la s h g a n in i  k o ‘rs a ta d i  (Y e rn in g   g e o g ra fik   q u tb i  b ila n  
ja n u b iy   m a g n it  q u tb i  u s tm a - u s t  tu s h m a y d i,  u la r   o ra s id a   d ey a rli 
ikki  m in g  k m   b o r.  B u n in g  u stig a  m a g n it q u tb  o ‘z o ‘rn in i  a s ta  se k in  
o ‘z g a rtirib  b o ra d i).  M a g n it stre lk a n i  m a g n itla r va e le k tr to k la rn in g  
m a y d o n in i  o ‘rg a n is h   u c h u n   f o y d a la n g a n d a ,  u la rn i  m a y d o n id a n  
ta s h q a r i  Y e rn in g   m a y d o n i  h a m   b o rlig in i  u n u tm a s lik   k e ra k .
T e m ir  a r ra la n g a n d a   te m ir  q ip iq  h o s il  b o ‘la d i.  U n in g  z a rra la ri 
h u d d i  m a g n it s tre lk a la r k ab i  m a g n it x o ss a la rg a   eg a b o ‘lib ,  m a g n it 
m a y d o n la r   tu z ilis h in i  —  s tru k tu ra s in i  o ‘r g a n is h d a   fo y d a la n ila d i.
17.1- r a s m d a   c h iz iq li va  ta q a s im o n   m a g n itla r n in g   m a y d o n i  te m ir  
q ip ig 'i y o rd a m id a  o sh k o r qilingan.  T ajrib a q u y id a g ic h a  olib  b o rilad i. 
S h ish a  yoki q o g ‘o z  sirtiga q ipiq sepilib, m a g n it tep asig a o lib bo rilad i. 
M a y d o n  q ip iq n ijo y la sh ish ig a  t a ’sir etad i.  Q ip iq n in g  o g ‘irligi,  o ‘z a ro  
is h q a la n is h i  t o ‘sq in lik   q ilm a slig i  u c h u n   q o g 'o z   en g il  q im ir la tib  
y u b o rila d i.  N a tija d a   q ip iq   z a rra la rin i  m a g n it  m a y d o n   c h iz iq la ri 
b o ‘y la b   m a rjo n   kabi  tiz ilib   tu ris h in i  k o ‘rib ,  m a y d o n   s tru k tu ra s i 
a n iq la n a d i.
S h u n g a   o ‘x s h a b ,  e le k tr to k la ri  h o sil  q ilg a n   m a g n it  m a y d o n n i 
o ‘rg a n is h   m u m k in .  1 7 .2 -ra s m d a   s o le n o id   m a y d o n i  ta s v irla n g a n . 
s o le n o id n in g   ta s h q i  m a y d o n i  b ila n   c h iz iq li  m a g n itn in g   m a g n it

m a y d o n i  j u d a   o 'x s h a sh lig i  k o 'r in ib   tu rib d i.  S o le n o id n in g   ic h k i 
q ism id a g i m a y d o n n i o ‘rg a n ish  m u h im  x u lo sag a o lib  keladi:  m a g n it 
c h iz iq la r   u z lu k s iz   h a lq a la r n i  h o s il  q ila d i,  u la r n in g   b i r   q is m i 
so len o id  tash q arisig a c h iq a d i, b ir qism i so le n o id n in g  ichk i h a jm id a n  
o 'ta d i.  D o im iy  m a g n itla m in g  m ay d o n i h a m  s h u n g a  o 'x s h a b  uzluksiz 
b o 'lis h i  k e ra k ,  le k in  u la rn in g  b ir q ism i  m o d d a n in g  ic h id a n   o ‘tg a n i 
u c h u n   u l a r n i   k o ‘rish   m u m k in   e m a s .  M a g n i t   m a y d o n   k u c h  
c h iz iq la r in i  u z lu k s iz   v a  a y la n m a   e k a n lig ig a   b irin c h i  b o r   E rs te d  
e ’tib o r   b e r g a n   ed i.
B u   h u jja tli ta sv irla rg a  q a ra b   m a g n it  m a y d o n in g   k u c h   c h iz iq -  
la rin   c h iz m a s in i c h iz is h   m u m k in ,  b u n d a  ta s h q i  c h iz iq la r s h im o liy  
q u tb d a n  b o s h la n ib , ja n u b iy  q u tb g a  y o ‘n a lg a n   b o 'la d i.  1 7 .3 -ra s m d a  
t o ‘g ‘ri  c h iz iq li  m a g n itn in g   m a y d o n i  ta sv irla n g a n .
M a g n it m a y d o n n i  te m ir  q ip iq  v o s ita s id a  o ‘rg a n ib ,  m a g n itla r- 
n in g   to rtis h is h i v a   ita ris h is h i  h a m   tu s h u n tir ilis h i  m u m k in .  1 7 .4 -a  
ra s m d a  m a g n itla m in g  tu rli  q u tb la ri  y a q in la s h tirilg a n d a g i  m a y d o n  
ta sv irla n g a n .  B ir  m a g n it  k u c h   c h iz iq la ri  ik k in c h i  m a g n it  k u c h  
c h iz iq la ri  b ila n   b irla s h ib ,  o 'z a r o   to rtis h is h   v u ju d g a   k e la d i.  B ir xil 
q u tb la r  y a q in la s h tirilg a n d a   (1 7 .4 -b ,  1 7 .4 -c  ra s m la r)  —  m a g n it

k u c h   c h iz iq la ri  o ‘z a r o   ita ris h ib ,  m a g n itla rn i  h a m  
ita rish ish ig a  olib   keladi.
Q ip iq la rn in g   f a z o d a   e r k in   jo y la s h is h i  u c h u n  
m a x su s s irt boM m ag an d a q ip iq la r m a g n itg a  y o p ish ib  
q o lib ,  b u n g a   o g 'irlik   k u c h la r i  h a m   h is s a   q o ‘s h ib , 
m a g n it  m a y d o n   s tr u k tu r a s in i  fa q a t  s if a t  j i h a t d a n  
tu s h u n is h   im k o n in i  b e ra d i  (1 7 .5 -ra s m ) .
T o ‘g ‘ri  c h iz iq li  to k n in g   m a g n it m a y d o n in i  o ‘r -  
g a n g a n d a ,  to k  v e rtik a l sim   b o ‘y lab   o ‘tg a n i  m a ’q u l,  s h u n d a   m a g n it 
s tre lk a la m i yoki  m a g n it q ip iq n i g o riz o n ta l sirtd a  jo y la s h tiris h  q u la y  
b o ‘ladi.  17.6-a ra s m d a  to k siz  o ‘tk a z g ic h  atro fid a g i  m a g n it stre lk a la r 
tasvirlangan.
v l ) v £ )
* ( S )
17.6-rasm.
Y e rn in g   m a g n it m a y d o n i v a o 'z a r o   t a ’sirla sh ish   u la rn i  m a g n it 
m e r id ia n   b o ‘y la b   jo y la s h tir a d i.  0 ‘tk a z g ic h d a g i  to k   b iz   to m o n g a  
y o ‘n a lg a n d a   ( 1 7 .6 - b )   s tr e lk a la r   h o la t i   to k n in g   m a y d o n i  b ila n  
a n iq la n m o q d a .  T o k n in g  m a y d o n i  a y la n m a  s h a k ld a ,  s o a t strelk asig a 
q a rs h i  y o ‘n a lg a n lig i  k o ‘rin ib   tu rib d i.  T o k   ra s m n in g   o rtig a   to m o n  
y o ‘n a lg a n d a   ( 1 7 .6 - c )   m a y d o n   s o a t  stre lk a si  b o 'y la b   y o ‘n a lg a n  
b o 'la d i.  O h irg i  h o la t  o ‘n g   p a r m a   q o id a s in i  tu s h u n tir is h   u c h u n  
a y n iq s a   q u lay .  P a r m a   to k   b o ‘ylab   (r a s m n in g   o rtig a )  ilg a rila n m a  
h a r a k a tla n is h i  u c h u n   u n in g   d a s ta la ri  (m a g n it  m a y d o n   y o 'n a lis h i 
h a m )   so a t  stre lk a s i  b o 'y la b   a y la n is h i  k erak .  T o k   b iz   to m o n g a

y o ‘n a lg a n d a   d a s ta n i n g   h a r a k a t i   h a m  
(d e m a k  m a g n it m a y d o n  y o ‘n a lish i  h a m ) 
s o a t  s tre lk a s ig a   te s k a r i  b o ‘la d i.  0 ‘n g  
p a r m a   q o i d a s i n i   q o ‘l l a s h   1 7 .6 - d ,  e 
ra sm ia rd a   y a n a  b ir b o ra  tasv irla n m o q d a . 
T o ‘g ‘ri  c h iz iq li  to k n in g   m a g n it  m a y d o ­
n in i  m a g n it q ip iq   y o r d a m id a   o 'r g a n s a k , 
u n i n g   a y l a n m a   s t r u k t u r a s i   y a n a d a  
a n iq r o q  b ilin a d i  (1 7 .7 -ra s m ) .
M a g n it   m a y d o n la r n in g   ta jr ib a la r   a s o s id a   o ‘rg a n ilis h i  ikki 
m u h im  x u lo sa g a  o lib  kelad i:
1.  M a g n it m a y d o n  to k la r  a tro f id a  h o s il boM adi.
2.  M a g n it  m a y d o n   c h iz iq la ri  u z lu k siz   boM ib,  s h u   m a ’n o d a  
m a n b a s iz d ir.
E le k tr m a y d o n i  ik k ita  v e k to r x a ra k te ris tik a  y o r d a m id a   ( Ё   v a 
)  o ‘rg a n ilg a n i  kabi,  m a g n it m a y d o n n in g   В   va    x arak teristik asi 
k iritila d i.  H   —   m a g n it  m a y d o n   k u c h la n g a n lig i  d e b   a ta la d i  v a 
m a z m u n a n  fa q a t erk in   za ry a d la rn in g  to k la ri b ila n   a n iq la n a d i (y a ’ni 
  b ila n ).  В   —   m a g n it m a y d o n  in d u k siy asi d eb  a ta la d i,  m a z m u n a n  
toMiq,  e rk in   v a  b o g ‘la n g a n   z a ry a d la rn in g   m a y d o n in i  ifo d a la y d i. 
M a g n it  m a y d o n n in g  to k la rg a   t a ’siri  t o ‘liq  m a y d o n   В   b ila n   a n iq ­
lan ad i.
V a k u u m d a ,  b o g ‘la n g a n   z a ry a d la r  b o ‘lm a g a n   s o h a d a  v a   S G S  
b ir lik la r   s is te m a s id a   В   =  H   boM adi.  X a lq a ro   b ir lik la r   s is te m a s i 
S I  d a   m a g n i t   k u c h la n g a n lik   v a   in d u k s iy a   tu r li  b i r lik la r d a   oM- 
c h a n g a n i   u c h u n   u la r n in g   b o g ‘la n is h i  b o ‘s h liq d a   q u y id a g ic h a
y o z ila d i:  В  =  f ^ H  
B o g M an g an   z a r y a d la r   e r k in   z a r y a d la r n in g
m a y d o n i    t a ’s irid a   m a g n itla n ib ,  q o ‘s h im c h a   m a g n it  m a y d o n  
h o sil qilad i  (b u n i b irin c h i boMib A m p e r o ‘rg a n g a n   e d i), va  m a y d o n  
in d u k siy a sig a   h iss a  q o 's h a d i.  B ogM angan  z a ry a d la r m a y d o n i  k o ‘p
h o lla r d a     g a   m u ta n o s ib   boM ib,  toM iq  m a y d o n n i  q u y id a g ic h a  
y o z is h   m u m k in :

B irlik siz  p a r a m e t r   |.i  —  m u h itn in g   m a g n it  s in g d iru v c h a n lig i  d e b  
a ta la d i.  C h iz iq li  b ogM anish  b o M m ay d ig an   h o lla r   fe rro m a g n e tiz m  
o ‘rg a n ila y o tg a n d a  a lo h id a   k o ‘rib  c h iq ila d i.
M a y d o n   in d u k s iy a s in in g   u z lu k s iz lig in i  q u y id a g i  b ir - b ir ig a  
bogMiq  ikki  te n g la m a  b ila n   ifo d a la n is h i  m u m k in :
divB  =  0, 
(1 7 .2 )
$ B d S   = Q. 
( 1 7 3 ^
s
M a g n it  m a y d o n     u y u rm a v iy   boM gani  u c h u n   v e k to r  m iq d o r  
rotH  *  0,  b u   m a y d o n   e rk in   z a ry a d la r n in g   to k la ri  tu fay li  v u ju d g a  
k e lg a n i  u c h u n   ro tH   s h u   to k la r n in g   v e k to r   x a r a k te ris tik a s i   
b ila n   bogM angan  boM ishi  k erak :
rotH   =  j ,  
(17.4)
j> H di  = I .  
(1 7 5 )
B u  te n g la m a la r n in g   d iffe re n s ia l  v a  in te g ra l  if o d a la rin in g   o ‘z a ro  
bogM an ishi  G a u s s   v a   S to k s   te o re m a la ri  b ila n   a n iq la n a d i,  b u n d a y  
a lm a s h tiris h la r y u q o rid a   8 -§  d a   h a m   a m a lg a  o s h irilg a n d i.
S h u n d a y  q ilib   m a g n it  m a y d o n in in g   aso siy  te n g la m a la r i  m a y ­
d o n n in g   u z lu k siz  x a ra k te ri  b ila n  va  m a y d o n n in g   m av ju d lig i  to k la r 
b ila n   bogMiq  e k a n lig i  b ila n   k iritilm o q d a .  K o ‘p c h ilik   d a r s lik la r d a  
m a g n it  m a y d o n n in g   d a stla b k i  fo r m u la s i  s ifa tid a   B io   —  S a v a r 
q o n u n i  k e ltirila d i.  B u n d a   B io  —  S a v a r  fo rm u la s id a g i  m u ra k k a b  
v e k to r b o g M a n ish la rn in g   s a b a b i,  b u n d a y  m u ra k k a b  q o n u n  q a n d a y  
k a s h f  e tilg a n i  q o r o n g ‘u   boMib  q o la d i.  B u   fo r m u la   P u a s s o n   te n g - 
la m a s in in g   y e c h im i  e k a n lig i  a y tilm a y d i.  U s h b u   ris o la d a   m a g n it 
m a y d o n   te n g la m a la r i  m a y d o n n in g   u y u rm a v iy lik   va  u z lu k s iz lik  
x o ssa s id a n   k e lib  c h iq q a n  h o ld a   y o z ila r e k a n ,  y u q o rid a g i  m a n tiq iy  
q iy in c h ilik la r  boM m ay d i.
(1 7 .3 ) 
te n g la m a   m a g n it  m a y d o n   u c h u n   G a u ss   te o re m a s i  d e b  
a ta la d i.  (1 7 .5 )  esa toM iq to k  q o n u n i  d eb  a ta la d i.  B u  te n g la m a la r d a n  
m a g n it  m a y d o n   x o s s a la r in i  o 'r g a n is h   u c h u n   f o y d a la n a m iz .  S h u  
kabi te n g la m a la r e le k tr m a y d o n  x o ssalarin i o 'r g a n is h d a  h a m   foy dali 
h iz m a t k o ‘rsa tg a n  e d i.

17.1.  E lektr m aydon vektor xarakteristikalaridan  olinadigan  divD   va 
rotE  hosilalar  qanday  m a ’noga  ega?  div В  va  rotH  hosilalar  q anday 
m a’noga  ega?  Bu  hosilalar  nolga  teng  b o ‘lsa,  qanday  xulosa  chiqarish 
m um kin?
17.2.  (17.2)  ten g lam ad an   (17.3)  tenglam ani,  (17.3)  ten g lam ad an
(17.2) tenglam ani  keltirib chiqaring.
17.3.  (17.4)  ten g lam ad an   (17.5)  tenglam ani,  (17.5)  ten g lam ad an
(17.4) tenglam ani keltirib chiqaring.
17.4.  d ivB   va  rotH   hosilalar q anday hisoblanadi?
18-§.  To‘Iiq  tok  qonuni
Y u q o r id a   k e ltirib   c h iq a r ilg a n    H d l  =  I   t o ‘liq   to k   q o n u n i
I
m a g n e t i z m n i n g   m u h i m   te n g l a m a s i   b o ‘lib ,  u n d a n   b i r   q a t o r  
n a tija la r o lin a d i.
0 ‘tk a z g ic h  s im d a n  y a sa lg a n  k a tta  u z u n lik d a g i   ra d iu sli s ilin d r 
b e rilg a n ,  u n d a g i  to k   k u c h i    b o ‘lsin .  U s h b u   s ilin d r n in g   m a g n it 
m a y d o n in i t o 'l i q  to k  q o n u n i v o s ita s id a  o 'r g a n a m iz .
M a s a la   s im m e triy a s ig a   b in o a n   m a g n it  m a y d o n   s ilin d rg a   tik  
te k islik d a   m a r k a z i  s ilin d r   o ‘q id a  jo y la s h g a n   k o n s e n trik   a y la n a la r  
h o sil  q ila d i,  u la m i  1 7 .7 -ra s m d a   k o 'r is h im iz   m u m k in .  M a y d o n  
yo‘nalishi o ‘n g  p a rm a  qoidasiga b o ‘ysu n ad i. silin d r tash q arisid a b iro n
 ra d iu s li  a y la n a   b o 'y la b   ф H d l  in te g ra ln i  h iso b la s a k ,  a y la n a n in g
i
b a rc h a  n u q ta la rid a  m a y d o n  m o d u li  d o im iy lig in i  h iso b g a o lib ,  u sh b u  
natijaga k elam iz:
j> ffd l  =  2 n r H   =  / .  
(18.1)
I
B u n d a n   m a y d o n   k u c h la n g a n lig in i  to p a m iz :
H = I / 2 n r ,  
(18.2)
k u c h la n g a n lik  ra d iu sg a  te sk a ri m u ta n o s ib   ek an .

S i l i n d r n i n g   ic h k i  n u q t a l a r id a g i   m a y d o n   k u c h l a n g a n l i g i  
h a m   s h u   y o ‘s i n d a   h i s o b l a n a d i .   F a q a t  r <   R   b o M g a n id a   i n t e g -  
r a lla s h   c h iz ig M n in g   i c h i d a n   o ‘tu v c h i  to k   k u c h i  k i c h i k r o q   boM a­
d i.  T o k   k u c h in i  to k   z ic h lig i  y o rd a m id a   h iso b lay m iz :    =  I  /  n R 2, 
l r  = j n r 2  = I r 2 /  R 2  U n d a :
H   =  I r / 2 n   r  =  Ir / 2 n R 2 
(18.3)
S h u n d a y   q ilib ,  s ilin d r   h a jm id a   m a g n it  m a y d o n   k u c h la n g a n lig i 
ra d iu s g a   m u ta n o s ib   e k a n .  S ilin d r   m a rk a z id a   m a y d o n   n o lg a   te n g , 
sirtid a esa (18.2) y e c h im  h a m ,  (18.3) y ech im  lia m  b ir h il  H   =  1 / 2
k
R 
n a tija n i  b e r a d i.  M a y d o n n in g   y o 'n a lis h i  a y la n a   b o ‘y lab   y o ‘n a lg a n  
boMib,  to k  y o ‘n alish ig a h a m ,  ra d iu s  ?  ga h a m   tik dir.  T o k  k u c h in in g  
y o ‘n a lis h in i  ifo d a lo v c h i  /   v e k to rn i  k iritsa k ,  #   m a y d o n   y o ‘n a -  
lis h in i  m o d u li  b irg a   te n g   boM gan  I  x r / r l   v e k to r  y o r d a m id a   ifo -
d a la s h   m u m k in :  H   =  ^  
=  -  x ^  .
2n r   IR  
2 n R
S ilin d r   h a jm id a g i  m a y d o n   in d u k s iy a si  В   = / л ^ Н   s ilin d r   m a -  
te ria li  m a g n it  x o s s a la rig a   (ц )  bogMiq.  T a s h q i  m a y d o n   e sa   k o ‘p  
h o lla rd a  h a v o d a  boMgani u c h u n  m a y d o n  induksiyasi  В  = /
j
0H   ta rz d a  
h is o b la n is h i  m u m k in .
T o M iq   to k   q o n u n i   y o r d a m i d a   t o r o i d   m a g n i t   m a y d o n i n i  
h is o b la y lik .  T o r o id   d o ira n i  a y la n tiris h   n a tija s id a   h o s il  b o M ad ig an  
fa z o v iy   g e o m e tr ik   fig u ra d ir  (1 8 .1 - r a s m ) ,  u n in g   a y la n a si  u z u n lig i 
  boM sin.  T o r o id g a   /V c h u lg ‘a m   o 'tk a z g ic h  s im   b ir te k is  o 'r a l g a n , 
v a  b u   c h u l g 'a m l a r  o rq a li  / to k  o q a y o tg a n  boM sin.  B u   q u r ilm a n in g  
s im m e tr iy a s i  s h u n d a y k i,  m a g n it  m a y d o n   y o ‘n a lis h i  f a q a t  t o r o id  
fig u ra sig a   p a r a lle l  a y la n a la r  b o ‘y la b   y o ‘- 
n a lg a n   bo M ad i,  b ir o n   a y la n a d a g i  m a y d o n  
k u c h l a n g a n l i g i n i n g   q iy m a ti  a y la n a n i n g  
tu rli  n u q t a l a r id a   d o im iy d ir.  B u   a y la n a -  
la r d a g i  m a g n it m a y d o n g a  toM iq to k  q o n u ­
n i n i  q o M la s h   u c h u n   q u l a y   i m k o n i y a t
y a r a ta d i:  c£ H d l   =  (£ H dlcosd  =  H&  dl =  HL.



18.
1-rasm.

In te g ra lla sh   a y la n a si  to r o id   m a rk a z id a g i  tirq is h   so h a s ig a   t o ‘g ‘ri 
k elsa,  a y la n a   ic h id a g i  to k   k u c h i  no l  b o ‘lib,  m a g n it  m a y d o n   h a m  
nolga tengdir.
In teg rallash   ay la n a si  to ro id n in g   h a jm id a  b o ‘lsin. T o k li 
0
‘tk a z - 
g ic h   b u   a y la n a   ic h id a n   TV m a r ta   o ‘ta d i,  a y la n a   ic h id a n   o 'ta y o tg a n  
to ‘liq tok kuchi  N I  ga teng.  U n d a  to 'liq  to k  q o n u n ig a k o ‘ra:  HL  =  N I, 
H   =  ( N  /  L ) I   = n i. 
(18.4)
B u  y e rd a   n =  N /  L  —  to ro id d a g i  c h u lg ‘a m la r  z ic h lig i.
I n te g r a lla s h   c h i z i g ‘i  t o r o i d d a n   t a s h q a r id a   b o ‘ls in .  T o k li 
o ‘tk a z g ic h la r  a y la n a   te k islig in i  2 m a rta   k esib   o ‘ta d i,  u la r d a n    
m a rta sid a   to k  tek islik n i  b ir y o 'n a lis h d a   kesib o ‘ts a ,  q o lg a n   /V m a r- 
ta sid a  to k  teskari y o 'n a lis h d a  kesib o ‘ta d i,  a y la n a  ic h id a n  o ‘ta y o tg a n  
t o ‘liq  to k   n o lg a  te n g d ir.  T o ‘liq  to k  b ila n  b irg a   ta sh q i  n u q ta la rd a g i 
m a g n it  m a y d o n   k u c h la n g a n lig i  h a m   n o lg a  ten g  boM adi.
S h u n d a y  q ilib   to r o id   m a g n it  m a y d o n i  u n in g   h a jm id a   m u ja s - 
s a m la n g a n   boM ar  e k a n .  T o r o id n in g   b u   x o ssasi  k o n d e n s a to r la r  
e le k tr  m a y d o n i  u la m in g   h a jm id a   m u ja s s a m la n g a n lig ig a   o ‘x s h a r 
e k a n .  T o ro id   h a jm id a g i  m a g n it in d u k siy a
В  = n № l  
(1 8 .5 )
to ro id   y a sa lg a n   m a te ria l  m a g n it  x o s s a la rig a   (ц )  bogMiq  boM adi.
T o ro id   u z u n lig i  k a tta   boM sin.  U n in g   b ir q is m in i  q irq ib   o lsak , 
tokli  g 'a lta k   — >sol$noidn o m li  q u rilm a   h o sil  boM adi.  S o le n o id n in g  
m a g n it  m a y d o n i  17.2-  ra sm d a  m a g n it q ip iq la r y o rd a m id a   n a m o y ish  
etilgan.  S o le n o id n in g  m a g n it m ay d o n i u n in g  ichki  va tash q i  so h asid a 
boM adi  va  c h iz iq li  m a g n it  m a y d o n ig a   o ‘x s h a y d i.  A y rim   ta q rib iy  
h is o b la rd a   u n in g   ich k i  m a y d o n in i  (1 8 .4 )— (1 8 .5 )  fo r m u la la r b ila n  
h is o b la s h   m u m k in .  A niqrogM ,  s o le n o id   ic h k i  m a y d o n i  b u   f o r m u ­
la la r b erg an   q iy m a td a n   k ic h ik ro q  boMadi.  J u m la d a n   u z u n   so le n o id  
u ch id ag i  m ay d o n   to ro id   m a y d o n id a n   ikki  m arta  kichik boMadi  (n im a 
u c h u n ? ) .
1 0 -§   d a   in te g r a l  te n g la m a l a r d a n   f o y d a la n ib ,  i k k i   m u h i t  
c h e g a r a s id a   e l e k t r   m a y d o n   q a n d a y   o ‘z g a r is h i 
0
‘r g a n iI g a n ,
cf  DdS  = Q  te n g la m a d a n   D]n  =  Dlr  +   c h e g a ra v iy   s h a r t  k e ltirib
5

c h iq a r ilg a n   e d i.  M a g n it  m a y d o n   in d u k s iy a s i  u c h u n   ф B d S  =  0
5
te n g la m a   o ‘rin li  e k a n ,  ikki  m u h it  c h e g a ra s id a g i  m a g n it  i n d u k ­
s iy a n in g   n o r m a l  ta s h k il  e tu v c h is i  u c h u n
Bln  =  B2n, 
( 1 8 .6 )
n a tija g a  e ris h a m iz .  M a g n it m a y d o n  k u c h la n g a n lig i  u c h u n  b u n d a n  
q u y id a g i  c h e g a ra v iy  s h a r t  kelib   c h iq a d i:
MlH [n  =  M2H 2n. 
(18.7)
Y u q o rid a  e le k tr m a y d o n  sirk u ly atsiy asi  u c h u n  
E d i  =  0  te n g -
/
la m a d a n   m a y d o n n in g   ikki  m u h it  c h e g a ra s ig a   p a ra lle l  ( ta n g e n s ia l 
r   h a r fi  b ila n   b e lg ila n g a n )  ta s h k il  e tu v c h is i  u c h u n   E u  =  E lr 
c h e g a ra v iy  s h a r t k e ltirib  c h iq a rilg a n   edi.  M a g n it  m a y d o n   k u c h la n ­
g an lig i sirk u ly atsiy asi u c h u n   <£ Hdl  =  /   te n g la m a d a n  fo y d a la n a m iz .
i
B u   te n g la m a n in g   c h a p   ta ra fi  ( H lT  -  H 2z)l  ifo d a g a   o lib   k e la d i. 
T e n g la m a n in g   o ‘ng  to m o n i  t o ‘rtb u r c h a k   ic h id a n   o ‘ta d ig a n   s irt 
to k la rin i  b ild ira d i.  S ir tto k la r in i  sirt  z a ry a d la ri  h osil  q ila d i,  b u n d a y  
to k   A / m   b irlik d a   o M chanib,  to k n in g   u m u m iy   k u c h i  to k   o ‘tish  
s o h a s in in g   k e n g lig ig a   m u ta n o s ib   b o ‘la d i.  T o k la rn in g   y o 'n a lis h in i 
h iso b g a o lg a n d a  to k  k u ch i 
i j
Download 48 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   29




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling