S. o r I f j o n o V elektromagnitizm


Download 48 Kb.
Pdf ko'rish
bet7/29
Sana11.10.2017
Hajmi48 Kb.
#17606
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   29

 f 
(12.3)
E n g   s o d d a   h o ld a ,    s irt  yassi  b o M g a n id a  v a  to k   z ic h lig i  b ir  jin s li 
boM ganida  in te g ra lg a   z a ru riy a t  boM m aydi,  y a ’n i  /   =  j S   =  jS c o s e  
boM adi.  T o k  k u c h i  (A m p e r)  b irlig id a  o M chanad i v a v a q t b irlig id a 
b iro n   s irt  o rq a li  o 'ta y o tg a n   z a r y a d la r   m iq d o r in i  b ild ira d i.
T o k   k u c h i  ra q a m li  yoki  s tre lk a li  a m p e r m e tr la r d a   o M ch an ad i 
(1 2 .1 - r a s m ) .
12.1-rasm.
Z a ry a d la rn in g  saq lan ish  q o n u n id a  s is te m a n in g  y o p iq  sirti  orqali 
to k   k u c h i  s is te m a d a g i  z a r y a d l a r   m iq d o r i   b ila n   ( l . l )   te n g lik  
vo sitasid a bogM anadi:
I  + d q / d t   =  0. 
(12.4)
B irlik  h a jm   u c h u n   esa z a ry a d la r n in g   s a q la n is h   q o n u n i u z lu k s iz lik  
te n g la m a s i b ila n   ifo d a la n a d i:
div j   + dp /  dt   =  0. 
(12.5)
S ta ts io n a r  s h a r o it  u c h u n
1  =  0,  div j   =  0 
(12.6)
o ‘rin li boM adi. Y o p iq  sirt u c h u n   /  =  0  te n g lik  K irx g o fn in g  b irin c h i 
q o id asig a asos boMadi.
T u rli  m u h itla rd a g i to k n in g   m e x a n iz m la ri  tu rlic h a   boMib,  u la m i 
n a f a q a t   X I X - X X   a s r   f iz ik a s i,  b a lk i  z a m o n a v i y   f iz ik a   h a m  
o 'r g a n m o q d a   v a y a n g i  y u tu q la rg a   e r is h m o q d a .  B u   m a s a la   m o d d a

tu z ilish i  b ila n   b o g 'liq   b o ‘lib,  b u n in g   q a n c h a lik   m u ra k k a b lig in i 
o ‘q u v ch i  7 -§   d a   h a m   sez g an .  U s h b u   k ito b d a   tu rli  m u h itla rd a g i 
elek tr to k la rn in g  m e x a n iz m la ri  5 -b o b d a  o ‘rg a n ila d i.
S a v o l  va  m a s a la la r
12.1. Tok zichligining va tok kuchining m a ’nosi nim a?
12.2.  M isda  har bir ato m d an   ikki  elektron  erkin  elektronga aylan- 
sa,  u n d a erk in  e le k tro n la r konsentratsiyasi va  zaryad  zichligi  qanday? 
Bu sonlarni nim a bilan solishtirsa bo'ladi?  Misdagi tok zichligi  10A /m m - 
b o ‘lsa,  zaryadlarning o ‘rtac h a tezligi  nim aga  teng?  T em p e ratu ra  300AT 
bo‘lsa,  elektronlarning  issiqlik harakatining o 'rta c h a  tezligi  nimaga teng? 
0 ‘tk a z g ic h n in g   uzunligi  50km   b o ‘lsa,  bir  elektro n  bu  yo'lni  qancha 
vaqtda  bosib  o 'tad i?
12.3.  B o r p o stu latla rig a k o ‘ra  vodorod  ato m in in g  asosiy  h o latid a 
elektron protonning atrofida aylanadi va bunda aylanish im puls m om enti 
h  ga  teng  b o 'lad i.  E lektron  hosil. qilgan  tok kuchini  hisoblang.
12.4.  V odorod atom ining Bor modelida elektronning aylanish radiusi, 
tezligi va tezlanishini hisoblang.
12.5.  M uhitda    =  const  bir jinsli  tok  oqm oqda.  Tokning  yo ‘lida 
o ‘lcham lari  a  b o ‘lgan  xayoliy  kub  turibdi.  Kub  sirti  orqali  to ‘liq  tokni 
hisoblang.
1 3 - § .   O m   q o n u n i.  J o u l- L e n s   q o n u n i
T o k   k u c h in in g   k u c h la n is h  va o ‘tk a z g ic h n in g   q arsh ilig ig a  b o g ‘- 
la n ish   q o n u n i
r   =  U / R  
(1 3 .1 )
za n jirn in g   b ir  q ism i  u c h u n   O m   q o n u n i  d e b   a ta la d i.  B u   q o n u n  
m a k ta b   v a  k o l l e j la r   d a s tu r ig a   k i r g a n .  0 ‘q u v c h i l a r   m a k t a b  
la b o ra to riy a la rid a y o q   b u   q o n u n n in g   t o ‘g ‘rilig in i  se z g ir  v o ltm e tr , 
a m p e r m e tr a sb o b la ri  y o rd a m id a   te k s h iris h a d i,  b u   q o n u n n i  q o ‘llab 
n o m a ’lum   q a rsh ilik la m i  o ‘lc h a sh a d i.  Q o n u n n in g  o ‘zi  esa  so dd alig i 
b ila n   h a y r a td a   q o ld ira d i.  L ek in   b u   « sodda»   q o n u n n i  o c h is h   o s o n  
bo 'lm agan.
N e m is  o lim i  G e o rg   O m   b u   q o n u n n i  k a s h f  e tis h i  b ila n  y a k u n - 
la n g a n   iz la n is h la rin i  o 'tk a z g a n   d a v rd a   h ali  h e c h   q a n d a y   e le k tr

o i c h o v   a sb o b la ri  y o ‘q   e d i,  b u   q o n u n d a   is h tiro k   e ta y o tg a n   to k  
k u c h i,  k u c h la n is h ,  q a rs h ilik   d e g a n   t u s h u n c h a la r   h a m   y o ‘q  ed i. 
E le k tr  to k in in g   borligi  u n i  m a g n it  stre lk a sig a   t a ’siri  va  e le k tro liz  
jaray o n larig a qarab m a ’lu m  b o 'lard i. T o k  m an b alari  ish o n ch li em asd i. 
S h u n d a y  s h a r o itd a   to k n in g   n im a g a   bogM iqligini  izlash   k o ‘p  y illik  
m e h n a t ,  ilm iy   s a lo h iy a t,  m u h a n d is lik   y o n d a s h u v in i  ta la b   q ila rd i.
T o k  k u c h in in g  n im a g a  b o g ‘liqligi  h aq id ag i  m a ’lu m o tla r b irin c h i 
b o r ru s o lim i V .P e tro v n in g  g alvanik h o d isalarg a b a g ‘ish la n g a n  ish id a 
u c h r a y d i.  P e tro v   b ir in c h i  b o r   « Q a rsh ilik »   tu s h u n c h a s in i  q o 'lla y  
b o s h la g a n ,  to k  k u c h i  o ‘tk a z g ic h n in g   k o ‘n d a la n g   k e s im ig a   te sk a ri 
m u ta n o s ib   e k a n lig in i  is b o tla g a n .  O m   q o n u n ig a   y a q in   k e lg a n ig a  
q a r a m a y ,  P e tro v n in g   is h la ri  m iq d o riy   b a ja rilg a n   e m a s d i,  to k   k u -  
c h in i  u   e le k tro liz   ja r a y o n in in g   in te n s iv lig ig a   q a ra b   b a h o la r   e d i. 
U n in g   is h la rid a   k u c h la n is h   h a q id a   tu s h u n c h a   y o ‘q   e d i.  B u n in g  
u s tig a   1 8 0 2 -y ild a   ru s  ti lid a   n a s h r   e tilg a n   b u   ilm iy   i z l a n i s h l a r  
Y e v ro p a   o lim la r i u c h u n   n o m a ’lu m  b o 'lib   q o lav erd i.
G .O m n in g   iz la n is h la ri  1 8 1 9 -y ild a  G .E rs te d   t o m o n id a n   e le k tr 
to k n in g   m a g n it s tre lk a g a   t a ’s irin i  k a s h f  e tilg a n d a n   k e y in g i  d a v rg a  
te g is h lid ir.  O ta s id a n  u s ta c h ilik  s irla rin i  eg a lla g an   G e o rg   e le k tr to k  
t a ’s irid a   m a g n it  s tre lk a n in g   b u rilis h   b u rc h a g in i  k a tta   a n iq lik d a  
o 'lc h a s h   im k o n in i  b e ru v c h i  s e z g ir  q u rilm a n i  y a r a ta d i.  Q u rilm a  
m a ’lu m   d a r a ja d a   K u lo n n in g   b u ra lm a  ta ro z isig a  
0
‘x s h a r e d i.  Ilm iy  
iz la n is h la r  j a r a y o n id a   to k n in g  g a lv a n ik   m a n b a la rid a g i  b a r q a ro rlik  
y e tis h m a s lig in i  t u s h u n g a n   O m ,  Z e e b e k   t o m o n i d a n   o c h i l g a n  
te rm o p a ra la rd a n  to k  m a n b a i sifatid a fo y d a la n a b osh lay di v a o ‘lch ash  
v o sita sin in g  sezgirligini o s h irib  b o ra d i. T o k  k u ch i  o ‘tk a z g ic h la m in g  
u z u n lig ig a   va  k o ‘n d a la n g   k e s im ig a   b o g M an ish in i,  te m p e r a tu r a g a  
b o g ‘la n is h in i  b e h is o b   k o ‘p   ta jrib a la r d a   te k s h ira d i.  N i h o y a t   to k  
k u c h in in g   h o z irg i  til  b ila n  a y tg a n d a   k u c h ia n is h g a   t o ‘g ‘ri  m u ta n o -  
sib lig in i,  o ‘tk a z g ic h   q a rs h ilig ig a   te s k a ri  m u ta n o s ib lig in i  is b o tla b , 
n a s h r   e ta d i.  B irin c h i  b o r   to k   k u c h in in g   b o s h q a   fiz ik   m iq d o r la r  
b ila n   m a te m a tik   b o g 'la n is h in i  ifo d a lo v c h i  f u n d a m e n ta l  q o n u n  
a n iq la n d i  (1 8 2 6 -y .).
L e k in   n e m is   tilid a   n a s h r   e tilg a n   is h n i  fra n s u z ,  in g liz ,  is p a n  
o lim la rig a  yetib  b o rish i o s o n  e m a sd i.  B u s o h a d a   ish lay o tg an  o lim la r 
u n in g   is h la r in i  o ‘q ig a n d a n   s o ‘n g   h a m   u la r n i  ta n   o lis h i  o s o n

b o ‘lm a d i.  C h u n k i  G .O m   y a r a tg a n   s e z g ir  o ‘lc h o v   v o s ita la rin i 
y asash   o s o n  e m asd i.  s h u n d a y  q ilib ,  u z o q  y illa r m a k ta b  o ‘q itu v ch isi 
b o ‘lg a n   o lim n in g   b u y u k   k a s h fiy o tin in g   ilm   a h li  to m o n id a n   ta n  
o lin is h i  d e y a rli  20  yilga  c h o ‘zilib   k e td i.  G .O m   b u tu n   u m rin i  ilm  
riv o jig a b a g 'is h la g a n   o lim la rn in g  y o rq in  tim so lid ir.
O m   q o n u n i  K u lo n ,  A m p e r   va  F a r a d e y   q o n u n l a r i   b ila n  
b irg a lik d a   e le k tr o m a g n e tiz m n in g   e k s p e rm e n ta l  a so s la rin i  ta sh k il 
e ta d i.  In g liz o lim i J .G e n ri  O m n in g   ishi  h a q id a  b u n d a y  y o zg a n  ed i: 
«O m   n azariyasini  birinchi  b or  o ‘qiganim da,  u  zu lm atga  t o ‘lgan 
x o n a n i  birdan  yoritgan   y a sh in ga   o ‘xsh ad i».  O m n in g   is h la rid a n  
m in n a t d o r  boM gan  a v lo d la r  u n in g   q o n u n in i  va  q a rs h ilik   b irlig in i 
u n in g   n o m i  b ila n   a ta s h d i.  O y n in g   o rq a   to m o n id a g i  k ra te rla rn in g  
b irig a   O m   n o m i  b e rild i.  B u   k r a te r   a tro f id a g i  n u r   k a b i  ra d ia l 
c h iz iq la ri  b ila n   m a s h h u r,  k a tta lig i  esa   K o p e rn ik   k ra te rid a n   q o - 
lish m a y d i.
K u lo n  q o n u n ig a  k o ‘ra d o im iy  elek tr m a y d o n id a  e rk in  z a ry a d la r 
te z la n u v c h a n   h a ra k a tla n is h i  k erak .  O m   q o n u n i  esa  d o im iy   e le k tr 
m a y d o n d a   o ‘tk a z g ic h la rd a g i  z a ry a d la r d o im iy  tezlik  b ila n  h a r a k a t- 
la n is h in i k o ‘rsa ta d i.  S h u n in g  u c h u n   m o d d a  ic h id a g i z a ry a d la rn in g  
h a r a k a tin i  ish q a la n is h   m a v ju d   b o M ganida  d o im iy  k u c h  t a ’sirid a g i 
h a r a k a t  b ila n   s o lish tiris h   m u m k in .
Q a rs h ilik   [Л] =  V /  A  = Q  (O m )  b irlig id a   o M ch an adi.
T e x n ik  q u rilm a la rd a  tu rli  e le m e n tla rn i  b irla sh tirish   u c h u n  ju d a  
k ic h ik   q a rsh ilik k a   eg a  boM gan  o ‘tk a z g ic h la r,  k e ra k li jo y la rd a   esa 
k a tta  q a rsh ilik k a ega boMgan o ‘tk a z g ic h la r,  te x n ik  tild a  q arsh ilik lar, 
r e z is to r la r ish la tila d i.  Q a s h ilik la r d o im iy  va  o ‘z g a ru v c h a n  boM ishi 
m u m k in .  13.1-  ra sm d a  ra d io te x n ik a d a  qoM lan ilad ig an tu rli  q a r s h i­
lik la r  ta s v irla n g a n .
13.1-rasm.
•  
Q a rs h ilik   o ctk a z g ic h n in g   a s o s iy  
e le k tr   x a r a k te ris tik a s i  boM ib,  u n in g  
g e o m e tr ik   o M c h a m la rig a   bogM iqdir. 
J u m la d a n   q arsh ilik  o ‘tk azg ic h  k o ‘n d a - 
lan g   k e s im ig a  te sk a ri  m u ta n o s ib lig in i 
O m   q o n u n id a n   k e ltirib   c h iq a r a m iz . 
B iro n   o 'tk a z g ic h   u c h u n   I l = U / R i 
b o M s in .  I k k i n c h i   h u d d i   s h u n d a y

0
‘tk azg ic h  olib,  b irin c h i  o 'tk a z g ic h g a  p arallel ulaylik.  B u n d a  o ‘tk a z - 
g ic h la r n in g   k o ‘n d a la n g   k e sim i  h a m ,  to k   k u c h i  h a m   ik k i  m a r ta  
o rta d i:  2 /,  = 2 U /  R{ .  B u n d a n   o ‘tk a z g ic h la r  q a rs h ilig i  k o ‘n d a la n g  
k esim ig a tesk ari  m u ta n o sib lig i  kelib c h iq a d i.
O m   q o n u n i  y o r d a m id a  o ‘tk a z g ic h   q a rs h ilig i  u n in g   u z u n lig ig a  
m u ta n o s ib lig in i  h a m   is b o tla s h   m u m k in .  B u n in g   u c h u n   b o s h la n -  
g ‘ic h   o ‘tk a z g ic h g a   (Л ,)  k e tm a - k e t y a n a  s h u n d a y  o ‘tk a z g ic h   u la y ­
lik,  o 'tk a z g ic h   ikki  m a r ta  u z u n ro q  b o ‘lsin.  Ikki o 'tk a z g ic h d a n  ib o ra t 
z a n jirg a  u la n g a n  p o te n s ia lla r fa rq in i  (k u c h la n is h n i)  h a m   ikki m a r ta  
o sh ira y lik .  B u n d a  h a r  b ir o ‘tk a z g ic h d a g i  k u c h la n is h   b o sh lan g M ch  
k u c h la n ish g a  te n g  b o 'lib ,  O m  q o n u n ig a   k o ‘ra to k  h a m  boshlangM ch 
q iy m a tin i  sa q la b   q o la d i.  Ikki  o ‘tk a z g ic h d a n   ib o r a t  z a n jir   u c h u n  
O m   q o n u n in i  y o z sa k ,  to k  o 'z g a rm a s lig i  u c h u n   q a r s h ilik  h a m   ikki 
m a r ta  o s h a d i  d e b   h is o b la s h   kerak:  /,  =  (2U ) / ( 2 R l ) .  S h u n d a y  q ilib , 
o ‘tk a z g ic h la r k e tm a - k e t u la n g a n d a ,  u la r n in g  u z u n lik la ri q o ‘sh ilib , 
u m u m iy  q a rsh ilik  h a m  sh u n g a  m o s  ra v ish d a  o r ta r  ek an .  N a tija la m i 
u m u m la s h tir ib   y o z sa k ,
R  =  p ! / S  
(13.2)
boM adi.  M u ta n o s ib lik   k o effitsiy e n ti  p  —   s o lis h tirm a   q a rs h ilik  d e b  
a ta la d i,  u n in g   b irlig i  Q . m .   S o lis h tirm a   q a r s h ilik   b ila n  b ir  q a to r d a  
o ‘tk a z u v c h a n lik  koeffitsiyenti    =  1 /    h a m  qoM laniladi.  Q iy in c h ilik  
s h u n d a k i,  s o lis h tirm a   q a rs h ilik   belg isi  z a r y a d la r   z ic h lig i  b elg isi 
b ila n ,  o ‘tk a z u v c h a n lik   k o e ffits iy e n ti  b e lg isi  z a r y a d la r n in g   s irt 
z ic h lig i  belgisi  b ila n   m o s   k e la d i.  S h u n g a   q a r a m a y   ilm iy   va  o 'q u v  
a d a b iy o tid a  b u n d a y  b e lg ila s h la r qoM laniladi.
S o lis h tir m a   q a r s h ilik   o ‘tk a z g ic h n in g   ta b ia tig a   bogM iq.  T u rli 
m a te r ia lla r u c h u n  s o lis h tirm a  q a rs h ilik  
0
‘lc h a n g a n  boM ib,  b u n d a y  
m a M u m o tla r ja d v a lla r g a   y o z ilg a n .  J a d v a ld a   m e ta lla r  s o lis h tir m a  
q a rsh ilig i  k ic h ik lig i  ( o ‘tk a z u v c h a n lik  k o e ffitsiy e n ti  k a tta lig i)  b ila n  
a jra lib   tu r a d i.  D ie le k tr ik la r n in g  s o lis h tir m a   q a rs h ilig i  m e ta lla m i-  
k id a n  deyarli  1020 m a rta  k a tta .  S o lis h tirm a  q arshilig i  o ra liq  q iy m atg a 
eg a boM gan  m o d d a la r  — y a rim   o ‘tk a z g ic h la r d e b  a ta la d i  (m a s a la n
—  g ra fit) .

Material
p,(Q  m)
Material
Oltin
Kumush
Mis
Alyuminiy
Temir
Rux
Nikel
Nikelin
2.2
  10 s 
1.58  108 
1.68
  10-“ 
2.7  10“ 
9.9  10-“ 
5.95  lO* 
7.3  10-“ 
4.2  10-“
Qo‘rg‘oshin 
Grafit 
Polistirol 
Rezina 
Shisha 
Tekstolit 
Ebon it 
Qahrabo
2.07  10-7 
(4-5)  10-5 
5  1012—5 •  10-‘s 
4  •  10"
109
 
1012 
3  1012 
1016 
10
'"
O m   q o n u n in in g   (1 3 .1 )  in te g ra l  s h a k lid a n   ta s h q a ri  q u y id a g i 
d iffe re n sia l  sh a k li  h a m   m av ju d :
j   =  о Ё .  
(13.3)
B u  ten g lik  z a ry a d la rn in g  h a ra k a ti elek tr m a y d o n  b ila n  b o g ‘liq lig in i, 
to k n in g   y o ‘n a lis h i  m a y d o n   y o 'n a lis h i  b ila n   m o s  k e lis h in i  y a q q o l 
k o ‘rsa tib  tu rib d i.  (13.3)  b ila n   (1 3 .1 )  n in g  b ir-b irig a  ek v iv ale n tlig in i 
k o ‘rsatish u c h u n   (13.3)  te n g lik n in g  ikki  to m o n in i    y u z a  v e k to rig a  
k o 'p a y tira y lik ,  b u   v e k to r    ga  p a ra lle l  b o ‘lsin.  U n d a   te n g lik n in g  
c h a p   to m o n i  to k  k u c h in i  b e ra d i:  /   =  j S ,  o ‘ng  to m o n i  esa:  a S E  

= - А с р / 1  b o g ‘la n is h d a n   fo y d a la n sa k :  I   =  - { c j S /
l)Acp 

- A c p / R . 
K u c h la n is h   b il a n   p o te n s i a l l a r   fa rq i 
U
  = 
-Acp
  t a r z d a   bogM iq. 
S h u n d a y   q ilib   (1 3 .3 )  d a n   (1 3 .1 )  k e ltirib   c h iq a rild i.
O m   q o n u n i  k e tm a - k e t  u la n g a n   q a r s h ilik la rn in g   u m u m iy  q a r - 
sh ilig in i  ta jrib a g a  m u r o ja a t q ilm a s d a n   h is o b la s h   im k o n in i  b e ra d i. 
K e tm a - k e t  u la n g a n   o ‘tk a z g ic h la r d a n   b ir  xil  to k   o ‘ta d i ,  s h u n i 
h iso b g a   o lib ,  b a r c h a   o 'tk a z g ic h la r  u c h u n   O m   q o n u n in i  y o z a m iz :
и х  =  щ ,  
u
2  = 
i r
2,
u n  =  IRn.
T e n g la m a la rn in g   c h a p   va  o ‘n g   to m o n la rin i  m o s  ra v is h d a   q o ‘sh ib  
y u b o rsa k :

B u n d a n   k e tm a - k e t  u la n g a n   o ‘tk a z g ic h la rn in g   u m u m iy   q a rs h ilig i 
u la r n in g   q a r s h ilik la rin in g  y ig ‘in d is id a n   ib o ra tlig i  kelib   c h iq a d i:
R  =  Rl + R 2 +... +  Rn . 
(13.4)
S h u n i  y a n a   b ir   b o ra   t a ’k id la b   o ‘tis h   k e ra k k i,  o 'tk a z g ic h l a r  
k e tm a - k e t  u l a n g a n   d e b   (1 4 .4 )  f o r m u la n i  q o ‘lla sh   u c h u n   u l a r  
o rq a li  b ir  xil  to k   o ‘tis h i  kerak .
P a ra lle l  u la n g a n   o ‘tk a z g ic h la rn in g   u m u m iy   q a rs h ilig in i  iz la - 
g a n d a ,  u la r  p a ra lle l  u la n g a n i  u c h u n  u la rd a g i  k u c h la n is h la r te n g lig i 
y o rd a m   b e ra d i.  N a tija v iy  q arsh ilik  u c h u n  q u y id ag i  ifo d a o lin a d i:
1
1
1
 
1
R   ~  R{  +  R 2  + "  ' +  R„ 
<13-5>
B u  q o id a la r   k o ‘p  m a s a la la rd a   z a n jir n in g   u m u m iy   q a rs h ilig in i  v a  
u m u m iy   to k n i  h is o b la s h   im k o n iy a tin i  y a r a ta d i.
T e x n ik a d a  p a ra lle l  h a m ,  k e tm a - k e t h a m  b o ‘lm a g a n  u la n is h la r  
u c h r a s h i  m u m k in .  B u n d a y  h o lla rd a  u m u m iy   q a rs h ilik n i  to p is h d a  
q u y id a g i  ta v s iy a la r  y o rd a m   b e ra d i:
•   U m u m iy   q a rs h ilik   u m u m iy   to k n i  to p is h   m a q s a d id a   h is o b ­
la n a d i,  s h u n in g  u c h u n   z a n jir d a  to k la r  q a n d a y   o ‘tis h in i  o ‘rg a n in g ;
•  Z a n j i r   s im m e tr iy a s i  tu fa y li  z a n jir n in g   tu rli  n u q t a l a r id a  
p o te n s ia l  b ir  xil  b o ‘lsa,  u la rn i  b irla s h tirib ,  s h u n in g   h is o b ig a   z a n -  
jirn i  s o d d a la s h tiris h   m u m k in .  B u n d a y  b irla s h tiris h  to k la rn i  o ‘zg a r- 
tirm a s lig i  k e ra k ;
•  Z a n jird a g i  b iro n  o ‘tk a z g ic h d a n  to k  o 'tm a s lig i  m a ’lu m  boMsa, 
b u  o ‘tk a z g ic h n i  z a n jird a n   c h iq a rib   (u z ib )  ta s h la s h   m u m k in ,  b u n d a  
to k la r o ‘z g a rm a y d i.
M a s a la .    u z u n lik d a g i  o ‘tk a z g ic h n in g  k o ‘n d a la n g   k e sim i  S ( l 
q o n u n  b o ‘y ic h a  o ‘zg a ra d i.  0 ‘tk a z g ic h n in g  q a rs h ilig in i  h is o b la n g .
Y echim .  0 ‘t k a z g ic h n in g   d l  u z u n lik d a g i  k ic h ik   e l e m e n ti n i  
o la y lik ,  u n in g   q a rs h ilig i  p d l / S { f ) ,   u m u m iy   q a rs h ilik   k e tm a - k e t
1  dl
u la s h  q o id a s i b o ‘y ic h a   R  =  p j - ^ щ   § a te n 8-
J o u l- L e n s  q o n u n i.  0 ‘tk a z g ic h n in g   ikki  n u q ta si  o ra sid a   U  = A
 
p o t e n s i a l l a r   f a r q i  b o ‘ls a ,  z a r y a d la r   b u   n u q t a l a r n in g   o r a s id a n  
o ‘tg a n d a   e le k tr  m a y d o n i

А  = UQ =  UI At 
(1 3 .6 )
ish   b a ja ra d i.  B a ja rilg a n   ish  tu fa y li  e le k tr  m a y d o n in in g   e n e rg iy a si 
e n e rg iy a n in g   b o s h q a   s h a k lla rig a   o ‘ta d i,  b irin c h i  n a v b a td a   issiq lik  
e n e rg is ig a ,  a y rim   h o l la r d a   (e le k tr  d v ig a te lla rid a )  —  m e x a n ik  
eneigiyaga. V aq t birligida b ajarilad ig an  ish, y a ’n i q u w a t  q u y id ag ich a 
ifo d ala n ad i:
P   =  UI. 
(13.7)
E n e rg iy a   o 'tk a z g ic h d a n   a jra lib   c h iq a y o tg a n   b o 'ls a ,  O m   q o n u n in i 
q o 'lla b ,  q u w a t   u c h u n   q u y id a g i  fo r m u la n i  to p a m iz :
P   =  I 2R. 
(13.8)
J o u l ta jrib a la r id a  e le k tr e n e rg iy a s in in g   issiq lik k a a y la n is h i  te k s h i- 
rilib ,  a y n a n   s h u   b o g 'la n is h :  ajra lib   c h iq a y o tg a n   issiq lik  m iq d o ri 
to k   k u c h in in g   k v a d r a tig a   m u ta n o s ib lig i  to p ilg a n   e d i.  Is siq lik  
m o d d a n in g  ic h k i  h a ra k a tin in g  o 'lc h o v i e k a n lig i s h u  kabi  ta jrib a la r 
natijasid a isb o tlan g an  edi.
0 ‘tk a z g ic h n in g  birlik  h a jm id a  ajralib  c h iq a y o tg a n  issiq lik ning  
q u w a tin i h iso b lay lik .  (13.7) ifo d a n i  V =  /5 h a jm g a  b o ‘lib y u b o rsa k , 
U /l= E   va  I / S —j   b o g ‘la n is h la m i  h is o b g a   o lg a n   h o ld a ,  q u y id a g i 
n atijag a kelam iz:

= jE . 
(13.9)
O m   q o n u n i  (1 3 .3 )  ni  q o ‘llasak:
p   = 
o E 1 
=  
j 2 
/  
a . 
(13.10)
(1 3 .9 )  b irlik   h a jm   u c h u n   e le k tr  m a y d o n in in g   t o ‘liq   q u w a ti n i  
ifo d a la sa ,  (1 3 .1 0 )  —  issiq lik   q u w a tin i   ifo d a la y d i.  K o ‘p  h o lla rd a  
u la r  te n g   b o ‘ladi.
E le k tr d v ig a te lla r id a n   o 't a y o t g a n   to k k a   m a g n it m a y d o n n in g  
h a m   t a ’siri b o ‘la d i,  u n d a y  h o ld a   O m   q o n u n i  b a ja rilm a y d i.  E le k tr 
q u w a t i n i n g   s a rfi  P  =  U I  b o 'l g a n i   h o ld a ,  a jra lib   c h iq a y o tg a n  
issiq lik   q u w a t i   I 2R   b o s h la n g ‘ic h   q u w a tn i n g   b i r   q is m i  b o ‘la d i, 
q u w a tn i n g   q o lg a n   q is m i  e le k tr o d v ig a te ln in g   fo y d a li  (m e x a n ik ) 
q u w a t i   b o ‘la d i:
N   =  U I - I 2R. 
(13-10)
F o y d a li  is h   k o e f fits iy e n ti  ( F I K )   q u y id a g i  n is b a t  b ila n   i f o d a ­
la n a d i:

E le k tr  d v ig a te ld a   F I K   k a tta r o q   boM ishi  u c h u n   u n in g   a k tiv  
q a rs h ilig i    ilo ji  b o r ic h a   k ic h ik ro q   b o ‘lish i  k erak .  T o k   o d d iy  
o ‘tk a z g ic h d a n  o ‘tsa,  F I K  n olg a ten g  boMadi,  b a rc h a  q u w a t issiqlikka 
a y la n a d i.

Download 48 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   29




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling