S. S. Sayyidqosimov marksheyderiyada geoaxborot tizimlar

Yo‘nalish (soxa) muammolari bo‘yicha	Tuzilishi va arxitekturasi bo‘yicha	Tematikasi bo‘yicha	Xududiy qamrovi bo‘yicha	Maqsadi bo‘yicha
Tashkiliy jihati bo‘yicha
muxandislik	prosessor modeli tavsifi;	ijtimoiy- iqtisodiy	umummilliy	ko‘pmaqsadli	yopiq yoki sistemalarni o‘zgartirol- maydigan
mulkchilik	ma’lumotlar bazasi modeli tarkibi;	kadastraviy	global	maxsus	maxsus masalalarni yechish uchun
tematik kartografiya	interfeys modeli xususiyatlari	tabiiy resurslar	regional	informatsion	takliflarini amalga oshirish cheklangan
tabiiy resurslarni boshqarish				ma’lumotnomali	qo‘shimcha imkonni beradigan funksiyalar
bibliografik				rejalashtirilgan
ma’muriy
kosmik tasvirlarni ishlab chiqish

Lekin oxirgi yillarda chop etilgan adabiyotlarda boshqacha yondashuvlar ham mavjud. Jumladan xususiyatlar va ko‘rsatkichlar qamrovi kengaytirilgan bo‘lib, uning funksiyalari qayta tahlil qilingan. Shuning uchun ular saralanib quyidahi tartibda bayon qilinmoqda [1,10,24,32,33,35].
GAT ma’lumotlari tarkibi va tuzilmasi(strukturasi) axborot modellashtirish ob‘yektlari orqali aniqlanadi. Ular qatoriga, mavjud xarbiy va xo‘jalik ob‘yektlari, jarayonlar hamda nomoddiy boylikar kiradi.
Yo‘naltirilgan GATlar sirasiga tabiatni saqlash, yer to‘g‘risidagi axborot tizimlari, shahar yoki tuman GATlari, favqulotda holatlar shuningdek telekommunikatsiya tizimlari, qishloq xo‘jaligi, injenerlik kommunikatsiyalari, geologiya va konchilik kiradi.
Muammoli yo‘naltirilgan yaratiladigan GATlar ko‘riladigan ilmiy va amaliy masalalar asosida tavsiflanadi. Bunday masalalar ularning murakkablik darajalari va modellashtiriladigan ob’yektlar va jarayonlarni boshqarish nuqtai nazaridan tartiblanadi. [36,44,50-55]. Jumladan:

• 
  ob’yektlarni va ularning resurslarini inventarizatsiya,
  

pasportlashtirish, kadastr qilish;

• 
  tahlil, baholash, monitoring, boshqaruv va rejalashtirish;
  
• 
  qarorlar qabul qilish.
  

GATlar umumlashgan funksiyalarining klassik sxemasi Kanadalik olim R. Tomlinson tomonidan keltirilgan va funksional tasnif sifatida tan olingan. (10-rasm)



10-rasm. Geografik axborot tizimining funksiyalari.

Axborot tizimlarini ishlab chiqish yoki tasniflashga bog‘liq masalalarning matematik yoki algoritmik tavsiflari muammolarni yechishga to‘g‘ri keladi. Masalalarni formallashtirish darajasi bo‘yicha axborot tizimlari quyidagicha bo‘lishi mumkin:

• 
  formallashtiriladigan - barcha unsurlari va ular orasidagi munosabatlar aniq ifodalangan;
  
• 
  formalashtirilmaydigan - unsurlarga ajratib bo‘lmaydigan va ular orasidagi munosabatlarni o‘rnatish mumkin bo‘lmagan masalalar;
  
• 
  qisman formalashtirilgan - faqat ayrim unsurlarni va ular orasidagi munosabatlar ma’lum bo‘lgan masalalar.
  

Barcha geoaxborot tizimlari qisman tizimlashtirilgan sinfga tegishli bo‘ladi. Geoaxborot tizimlari orqali olinadigan axborot foydalanuvchi tomonidan tahlil qilinadi va yechimlar qabulqilishda muhim rol o‘ynaydi.