Сабзавот экинларидан мўттасил ва юқори ҳосил олиб туришда маҳаллий
Download 3.5 Mb. Pdf ko'rish
|
Сабзавот экинлари селекцияси ва уруғчилиги
|
шаклланиб олиш даврида мўртақ яъни эмбрион ўсиб, анча катталашади ва
уруғлар ўзига хос шаклни олади, қонсистенцияси ликдлдоқсимон-суюқ бўлади. Бу даврда уруғларнинг намлиги 85-92 фоиз, унувчанлиги нулга тенг бўлади, 1000 донасининг оғирлиги 8 г келади. Шаклланиб олиш давр идан кейин бошланиб, 10 кун давом этадиган тўлишиш даврида уруғларда қуруқ моддалар зўр бериб тупланиб боради. Бу давр икки босқичда ўтади: сўт ва ҳамирланиш босдичлари. Уруғларнинг эни ва қалинлиги энг кўп даражага етади, эмбрион тўкималари тўла-тўкис шаклланиб олади ва эмбрион уруғ пардасини тўлдириб туради. Уруғларнинг шакли ва рангти бир мунча ўзгаради. Шу даврнинг охирларига келиб уруғлар намлиги 72 фоиз, унувчанлиги 12- 14 фоиз бўлади, 1000 донасининг оғирлиги 15-18 г келади. Етилиш даврида уруғларда мураккаб биокимѐвий ўзгаришлар бўлиб ўтади. Улар ўз навига хос бўлган шакл ва тусга киради. Бу давр икки босқичга: мумсимон етуклик ва биологик етуклик босқичларига бўлинади. Мумсимон етуклик босқичи 10-15 кун давом этади. Шу боскўчнинг охирларига келганда уруғларнинг намлиги 70-85 фоиз, унувчанлиги 75-84 фоиз бўлиб к;олади, 1000 дона уруғ оғирлиги эса 50-60 г келади. Шу босқичнинг охирига келиб ева ларни ўзишга киришиш мумкин, лекин уларни дали сунъий навишда душимча етилтириб олиш керак бўлади. Биологик етуклик боскичи 15-20 кун давом этади. Бу босдичнинг охирларига келиб, дуруд моддаларнинг тупланиб бориши тугалланади ва бу моддалар миқдори 86-88 фоизга бориб долади, уруғлар унувчанлиги энг кўп даража (90-98%) га етади ва 1000 дона уруғ оғирлиги 63-64 г келадиган бўлади. Қовун мевалари ва уруғлари ривожланишининг дастлабки босдичларида бу органлар таркибидаги данд моддалари бир хил миқдорда бўлади, ривожланишнинг кейинги босдичларида меваларнинг этида улар дупайиб, уруғларда эса, камайиб боради. Уруғлар етилиб борган сайин улардаги дуруд моддалар миқдори ортиб боради, лекин бу моддаларнинг тупланиб бориши уларнинг миқдори 60-68 % га етганида тўхтайди. Уруғларнинг ривожланиши меваларнинг ўсиб, етилиб бориши билан маддам богланган. Уруғларнинг унувчанлиги меваларнинг физиологик етуклик даврига келиб энг кўп даражага етади. Мева этининг одатдаги, яъни нормал ранги уруғларнинг етилганини кўрсатадиган мезон бўлиб дам ҳисобланади. Техник етуклик даврида ўзиб олинадиган кеч пишар довун навларидагина уруғлар мева физиологик етуклик даврига кирмасидан илгари етилиб до л ад и. Уруғларнинг экинбоплик ва ҳосилдорлик сифатлари эса, уларнинг нечошик етилганига боглид бўлади. Етилмай долган уруғлар яхши униб чиддан таддирда дам, ўсиб бориш энергияси ва ҳосилдорлик сифатлари жидатидан етўқ уруғлардан ордада туради. Мевалар 10- 12 кун димланиб, душимча равишда етилтирилганидан кейингина бундай уруғлар одатдагича ўсиш энергиясига эга бўлиб долади-ю, лекин ҳосилдорлик сифатлари жидатидан улар етўқ уруғлар даражасига, барибир, ета олмайди. Тез пишар довун навларининг 40 дунлик меваларидан, кеч пишар довун навларининг эса, 50 кунлик меваларидан олинган уруғлар энг ядши кўрсаткичларга эга бўлади. Меваларнинг дод ўсимликда туриб, дод димлаб дуйилган пайтда етилиб, )пгиб кетганлиги уруғларнинг ҳосилдорлик сифатлари пасайиб кетишига, баъзан эса уларнинг мева ичида униб, кук уруғ палла баргчалари чиқариб дуйишига олиб келади. Бизнинг таддидотларимиз кўрсатиб берганидек полиз экинларининг мевалари ўзиб олиниб, димлаб дуйилганида дам, ўсимликда етилиб борганида дам, уруғларда бир хилдаги етилиш жараѐнлари бўлиб ўтади. Мева тугилган пайтдан то бир мунча етилганини кўрсатадиган тайинли белгилари пайдо булгунича орадан 40 кун, мева батамом етилиб олгунича яна 20 кун ўтади. 20-30 кунлик мевалар 20 кун Давомида ва 40-50 кунлик мевалар 10 кун давомида сунъий равишда етилтириб дуйилганида дуруд моддалари, одсиллари, линидлари энг КЎП миддорга етади, булардан чидадиган уруғлар дам кўпаяди ва , Уруғларнинг экинбоплик сифатлари анча яхши бўлади. Полиз экинлари уруғлари ривожланиш даврларининг кднча давом этиши, уруғларда турли моддаларнинг ханча тупланиб борищи уларнинг экинбоплик ва ҳосилдорлик сифатлари тури ва навига хос хусусиятларигагина ботих бўлиб ҳолмай, балки уруклик экинларни етиштириш шароитлари, Тупроқ ва иқлим шароитларига ҳамда улар экин уруғларининг сифатларига ҳам боғлиқдир. Қулай об-хаво ва Тупроқ шароитлари, уруғлих экинлар агротехникасининг Юқори даражада бўлиши бир мунча йирик ва анча хаѐтчан уруғлар олишга имкон беради. Ўзбекистан сабзавот-полиз экинлари ва картошкачилик илмий текшириш институтида ўтказилган тадқиқотлар (Р. С. Рахимова, Т. Г. Муминов, 1979, С. Кучхоров, 1985) хурсатиб берганидек ховун уруғлари битта мевасининг ўзида бир хил бўлмайди. Қовуц мевасининг ўрта қисми ва асосидан олинган уруғлар мўтлах оғирлиги, унувчанлиги, униб чихиб, ўсиб бориш энергияси, таркибидаги заҳара моддалар, жумладан ѐглар, миқдори жиҳатидан меванинг учхи қисмидан олинган уруғлардан анча устун туради. Биринчи ва иккинчи тартибдаги ѐн новдаларда битган иккинчи терим, яъни иккинчи сафарда узилган меваларнинг уруғлари яхши сифатли бўлади. Уруғлик экинларни эрта муддатларда экиб, вақтида сугориб туриш, уларга бериладиган ўғитларни фосфор кўпроқ тушадиган қилиб тўғри ишлатиш, уруғларни меваларнинг энг яхшиларидан ажратиб олиш ховун уруғларининг экинбоплик ва ҳосилдорлик сифатларини яхшилайди. Ўша институтнинг маълумотларига кўра, тур ичида бойитувчи чатиштириш усуллари қўлланилганида, шунингдек уруғли экинлар ўз нави учун қулай бўлган шароитларда парвариш қилиб, етиштирилганида уруғларнинг экинбоплик ва ҳосилдорлик сифатлари яхшиланади. Қовун ва бошқа полиз экинларининг уруғлари ўз унувчанлигини 6-7 йил ва бундан кўра узоқроқ вақт мобайнида сахдаб тура олади. Бироқ, Юқори экинбоплик сифатларини ховун уруғлари 18 ой сакдайди, лекин бир йил сахлаб қўйилган уруғлар ҳаммадан хуп ҳосил беради ва бунда меваларнинг сифати ҳам юқори бўлиб чиқади. Уруғларнинг сақланиш муддати ўзайган сайин таркибидаги оқсил камайиб, нам ютиш суръатлари сўсаяди, буртиш даври чузилади, уруғларнинг экинбоплик сифатлари ѐмонлашади. Уруғлар 5- 6 йил сақлаб қўйиладиган бўлса, тўла қимматли ҳосил бера олмайди. Уруғларнинг нечоғлик узоқ сакдана олиши уларнинг намлиги ва қандай шароитларда турганига боғлиқ. Сақлашга қўйилган ховун ва бошқа полиз экинларининг уруғларида намлик 7 % ва бундан кўра камроқ, омбор хавосининг нисбий намлиги 30-40 % ва ҳарорати 0 дан - 2°С гача бўлиши керак. Ҳароратнинг Юқори бўлиши уруғларга Юқори хаво намлигидан кўра камроқ салбий таъсир ўтказади, чунки хаво намлиги Юқори бўлганида уруғларнинг намлиги ҳам ортиб боради.Чунончи, ҲОВО нисбий намлиги 40 % дан 80 % га хаҳар ортганида ууларнинг намлиги 6,2-7,3 % дан 12,4-15,2% гача ортади. Б у царса нафас олиш ва гидрофил жараѐнларнинг кучайишига олиб келади, натижада уруғларнинг хаѐтчанлиги пасаяди. Шунинг учун уруғларни полиэтилен сирилган хопчаларда ва ҳово кирмайдиган герметик идишларда сақлаш яхши натижалар беради. Огси махкам беқиладиган шиша идишларда полиз экинларининг уруғлари унувчанлигини 18-20 йил давомида юқори даражада сақлаб туради. Селекциясининг ютухлари ва йцтаалишлари. Марказий Осиѐ қовуннинг ўрта осиѐ кенжа тури етишиб чикдан энг қадимги маркази бўлиб ҳисобланади. Бу ердаги сугориладиган деххончилик шароитларида Ҳалқ селекцияси натижасида ниҳоятда хилма-хил маданий формалар яратилганки, булар юқори даражада маҳсулдор бўлгани ҳолда ўзининг ширин-шаҳарлиги ва бошқа қимматли хоссаларга эгалиги билан ажралиб туради. Полизларда ҳалқ селекцияси йўли билан етипггирилган 180 тадан зиѐдроқ навлар ҳозир ҳам учрайди. Ўзбекистонда полиз экинларининг илмий селекциясини Бутунииттифоқ ўсимликшунослик институтининг Ўрта Осиѐ тажриба станциясида йигирманчи йилларда профессор К. И. Пангало ва шоғирдлари (М. К. Гольдгаўзен, Д. Н. Дудко ва бошқалар) бошлаб берган. Улар жайдари навларни селекция йўли билан яхшилаш методикасини ишлаб чиқдилар ва 1949 йилгача 20 дан ортиқ, навларни етиштириб, районлаштирдилар. Шу навлардан ҳозир Буҳарка 944, Асати 380, Аравакаш 1219, Умрбоқц 3748, Кррапўчоқ 3744, Кук гулоби, Шаҳарпалак 2580 навлари райшшаштирилганигаа ҳолиб келмоқда. Янги ташкил этилган Ўзбкистон сабзавот-картошка тажриба станцияси (ҳозирги Ўзбекистон сабзавот-полиз экинлари ва картошкачилик илмий- текшириш института) да 1933 йили В. Ф. Бел-Кузнецова ва бир мунча кейинроқ П. Н. Дудко қовун устида селекция ишлари олиб бopишíўи бошладилар. 1943 йилгача улар 8 та навни селекция йўли билан етиштириб, районлаштирдилар, шу навлардан Хдндалак-кукча 14, Шаҳарпалак 554, Кукча 588, Кушбош 476 навлари районлаштирилган ҳолида ҳозиргача сақланиб қолган. Олтмишинчи-етмишинчи йилларда қовунчилик ўчоқларида селекция иши бошланди. Ўзбекистон сабзавот-полиз экинлари ва картошкачилик илмий текшириш институтининг Андижон, Самарқанд, Бухоро ва Хоразм таянч пунктларида яна жайдари навлар коллек- Циясини йиғишга киришилди. С. Кучқоров раҳбарлиги остида шу навларнинг энг яхшилари устида қўшимча селекция ишлари олиб борилди. А. Ҳаримов бошчилигида ҳалқ селекционерларининг ишлари жонлантирилди. Ажратиб оланган 10 та жайдари ва селекция йўли билан етиштирилган 3 та янги нав Давлат текширувига топширилди. Р- А. Раниқужаева томонидан гетерозисдан фойдаланиш устида тадқиқотлар олиб борилди. Жайдари навларни яхшилашга асосланган селекция тажрибаси танлаш йўли билан ўсимликларнинг касалликларга каўшилигини сезиларли даражада ошириб бўлмаслигини кўрсатиб берди. Ўзбекистон сабзавот-полиз экинлари ва картошкачилик илмий-текширищ институтида 1973 йилдан бошлаб дурагайлаш йўли билан қовунларни чидамли қилишга қарашилган селекция ишлари бошланди (А. С Шчукина, Р. А. Рахимов, С. Акбаров). 1990 йилдан 1997 йилгача Зарчопон гетерозис дурагайи ва Олтинтепа, Лаззатли, Туѐна, Олтин водий навлари, йирик мевали Ичиқизил, Оқ, уруғ 1157, Қўйбош 47 ва Шаҳарпалак 554 навларининг аналоглари районлаштирилди, булар барча морфологик ва хўжалик-биологик белгиларини ўзларининг районлаштирилган она навларидан, унсимон шудринг касаллигига 100 фоиз ва фўзариоз сўлиш касаллигига 80-90 фоиз чидамлиликни ота ўсимлик тариқасида донорлик қилган кинд нави Кутанадан олган эди. Пленка остида етиштириш учун 1997 йилдан бошлаб Роқдт деган тез ггишар қовун нави районлаштирилди (Р. А. Еаниқужаева, В. И. Зуев, М. У. Халимова). Ўзбекистон Республикасида х.озир 32 та нав ва битта гетерозис дурагай районлаштирилган. Буларнинг 8 таси жайдари, қолганлари селекция йўли билан етиштирилган навлардир. Қовун усгида мамлакатимизда олиб бориладиган селекция ишининг устувор йўналиши аждодларимиздан бизга мерос бўлиб қолган жуда қимматли турли-туман навларни сақлаб қолиш ва мумкин қадар тўлароқ, қилиб келгуси авлодларга етказиб беришдир. Қовун селекциясининг энг муҳим вазифаси касалликлар ва зараркунандаларга чидамли бўлган, ширин ва хушбуй мева берадиган юқори ўосилли навларни етиштиришдир. Янги нав ва дурагайлар ҳосилдорлиги жиҳатидан ҳозир мавжуд бўлганларига Қараганда камида 25-30 фоиз устун турадиган бўлиши керак. Меваларининг таркибвдаги к;анд, қуруқ, моддалар, витаминлар миқдори кўпроқ,, этининг юмшоқ- каттикдиги маромига келтирилган бўлмоғи лозим ва ҳоқазо. Касалликлар ва зараркунандалар ўзларининг кўпайиши учун шароитлар қулай келган йилларда к;овун ҳосилини 30-50 фоиз ва бундан кўра кўпроқ, камайтириб юборади. Касалликлар ва зараркунандаларга қарши кўрашнинг энг самарали усули шуларга чидамли навлардан фойдаланишдир. Шу муносабат билан қовун устидаги селекция ишининг энг муқим йўналиши иммунитетни кучайтиришга қарашилган селекция, яъни қовун навларида замбуруғли ва бактериал касалликларга, биринчи галда фўзариоз ва ун- шудринг касаллигига чидамлилик юзага келтиришдир. Гуруҳ, иммунитетга эга, яъни бир йўла икки ва бундан кўра кўпроқ касалликка чидамли бўлган навларни етиштириш ҳаммадан кўра кўпроқ мақсадга мувофиқ бўлиб ҳисобланади. Лалмиқор ерларга экиб, ундирса бўладиган, кургоқчиликка чидамли қовун навларини етиштириб чиқариш ниҳоятда муҳим. Ҳозирги мавжуд навлардан кўра анча тез пишадиган навларни тиштириб чиқаришнинг ахдмияни ҳам катта. Тез пишар навлар «та маҳсулот берадиган бўлиши билангина ҳолмай, балки бутун ҳосилини жуда хисха муддат давомида етиштириб чиқарадиган, жуда щирин ва транспортда ташишга чидамли мева берадиган бўлиши ҳам керак. Крвун селекциясининг яна бир муҳим йўналиши транспортда ташишга яхши чидайдиган ўрта нишар навларни ва узоқ сақлашга яроқли бўлиб, сақлаб қўйиш жараѐнида серсув, ширин ва хушбуй бўлиб ҳоладиган тез пишар навларни етиштириб чиқаришдир. Муҳим бўлиб турган вазифаларнинг бири палаклари калта ва ғуж бўлиб ўсиб, экин парвариши ва ҳосилини йиғиб олиш ишларини механизациялашга ва майдон бирлигига кўпроқ миқдордаги ўсимликларни жойлаштириш йўли билан ҳосилдорликни оширишга имкон берадиган навларни етиштиришдир. Крвунни гетерозисга қараша селекция қилиш амалий жиҳатдан катта диххатга сазовардир. Маҳаллий шароитларга яхши мослашган, аммо келиб чиқиши, тезпишарлиги ва морфологик белгилари жиҳатидан ҳар ҳил ота-она ўсимликларни, айнихса она ўсимлик сифатида олинган қаттиқ этли ѐзги ѐки Кузги навларни ота ўсимлик сифатидаги ѐзги қаттиқ этли навлар билан чатиштиришда гетерозиснши самараси ҳаммадан кўп намоѐн бўлиши аннкданган. Download 3.5 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|