Сабзавот экинларидан мўттасил ва юқори ҳосил олиб туришда маҳаллий
Икки йиллик экинлар экинлар уруғчилигида қиладиган ҳисоб-китоблар учун керакли кўрсаткичлар
Download 3.5 Mb. Pdf ko'rish
|
Сабзавот экинлари селекцияси ва уруғчилиги
- Bu sahifa navigatsiya:
- Тахнинг баландлиги, уруғ солинган битта копнинг оғирлиги ва 1 куб. м. уруғнинг оғирлиги
- 1. Қовун Ботаник таснифи, морфологик ва биологик хусусиятлари.
Икки йиллик экинлар экинлар уруғчилигида қиладиган ҳисоб-китоблар учун керакли кўрсаткичлар
6-жадвал Экин Уруғ экиш норма си, кг/га Уруғ ҳосили, кг/га Она ўсимликлар ни экиш схемаси, см Она ўсимликларни экиш нормаси, 1 ға ерга минг дона Резервни ҳам ҳисобга олиб, сақлаб қўйишга керак бўладиган она ўсимликлар сони, минг дона Биринчи йил экиш майдонинг иккинчи йил экин мадонига нисбати 1 кв. м даги илдизмевалар Оғирлиги, кг Сони, дона Бош карам 0.4 500-700 70х35 70х40 70х50 70х20-35 70х40 41 36 29 41-71 48-50 40-45 32-35 50-80 1:0,3-0,5 1:5-8 300-400 70-140 Сабзи 5- 400-500 70х35-40 3 40-45 500-550 700-1000 Лавлаги 1-20 1000-2000 70х25-30 36-41 50-55 1:3-5 600 2194 Шолғом 2-3 400-700 70х10-15 48-58 65-80 1:4-5 600 6000 Бош пиѐз 10-12 300-800 70х40-50 95-140 115-170 1:2-3 55-600 1600 Турп 4-5 600-1400 29-36 40-50 1:1.5-2 555 6600 - 4, ловлаги учун - 12 ва бошқа экинлар учуи - 6, немало к; учун - 8 м ни ташкил этади. Қопларга бўлган эхтиѐжни аниқлаш учун уруғларнинг умумий оғирлиги уруғ билан тўлдирилган ва ―қўлоқҳарипи чик.ариб‖, огзи богланган ста1щарт қоп оғирлигига бўлинади. Стандарт коп оғирлиги пастернав учун - 20, укрой учун - 25, помидор учун - 35, қоюқ учун - 40, қовун, кабачки, сабзи, петрушка, салат учун - 45, Шолғом учун - 80, дуккаклилар учун - 70 ва бошқа экинлар учун - 50 кг ни ташкил этади. 1 куб. м. ҳажмдаги сабзавот уруғларининг оғирлиги ҳар хил (7- жадвал). Петрушка, сельдер ва карамдошлар оиласига мансуб ўсимликларнинг уруғлари ҳаммадан оғир бўлади. 7-жадвал Тахнинг баландлиги, уруғ солинган битта копнинг оғирлиги ва 1 куб. м. уруғнинг оғирлиги Экин Қоп тахларининг баландлиги, қаторлар сони ―Қулоғини чиқариб‖ оғзи боғланган битта уруғлик қоп оғирлиги, кг 1 куб.м уруғ оғирлиги, кг Тарвуз 6 50 1 285-503 Бакдажол 6 50 2 - Цуккаклар Брюква, турп, 6 70 1 - редиска 6 50 2 500-750 Шовул 6 50 2 500-750 Нўхат, ловия 8 70 1 350-855 Қовун, кабачки 6 45 2 400-500 Карам 6 50 2 700-725 Писз 6 50 2 500-540 Сабзд 6 45 2 390-445 Бодринг 6 50 2 475-550 Қалампир 6 50 2 - Пастернав 6 20 1 - Петрушка 6 45 2 510-800 Шолғом, 6 60 2 650-800 турнепс Салаг 6 45 2 334-500 Ловлаги 12 25 1 150-210 Сельдер 4 50 2 450-535 Помидор 6 35 2 200-350 Қовоқ 6 40 2 400-450 Укроп 6 25 1 313-320 Исмалоқ 6 50 1 430-500 III қисм. АЙРИМ ЭКИНЛАР СЕЛЕКЦИЯСИ, УРУҒШУНОСЛИГИ ВА УРУҒЧИЛИГИ 8 боб. ПОЛИЗ ЭКИНЛАРИ Полиз экинлари қовоқдошлар (Cucurbitaceae Luss) деган ботаник оилага киради, бу оила ѐпиқ уруғли ўсимликларнинг жуда йирик бир оиласи бўлиб, 103 та туркум ва 1100 дан кўра кўпроқ, турларни ўз ичига олади. Бу ўсимликларнинг кўпчилиги тропик ва субтрогшк мамлакатларда тарқалган, ерга ѐйилиб ѐки палак ѐзиб ўсувчи бир йиллик ўсимлик бўлиб ҳисобланади. Полиз экинларидан бизда қовун, тарвуз, йирик мевали ва мускат крюқ экилади. Уларнинг ҳарактерли белгилари қуйидагилардир: жингалаклари бÿлaди, гуллари айрим жинсли, ҳашаротлар ѐрдамида чангланади (энтомофил), ўзоқ; турмайди (эркак гули бир кун яшайди, эрталаб очилиб, кечкурун ѐпилади). Меваси қовоқ мева, уруғлари эндоспермсиз, йирик мўртакли ва иккита ясси урўшаллали бзшади. Крвоқдошлар иссиқлик ва кургоқчиликка чидамли, ѐрзтеевар қисқа кун ўсимликлари бзошб, Тупроқ унумдорлигига унча талабчан эмас. 1. Қовун Ботаник таснифи, морфологик ва биологик хусусиятлари. Қовун 40 дан ортиқ турларни ўз ичига оладиган Cucumis L. туркумига киради, шу турлар орасида фақат қовун билан бодринг турлари маданий ўсимликлар бÿлиб хдеобланади. Хрзир полизқор олимларнинг кзшчилиги А.И.Филов (1960, 1969) томонидан ишлаб чиқилган тасниф, яъни классификациям амал қилади, шу классификациям мувофиқ қовунларнинг ҳаммаси еттита кенжа тўрни ўз ичига оладиган Cucumis meló Adans. деган битта турга бирлаштирилади, ÿma кенжа турларнинг учтаси (ўpтa осиѐ - ssp. rigidus (Pang.) Fil., кичик осиѐ - ssp. orientale Sageret, Оврупо - ssp. europaeus Fil қовунлари) маданий, учтаси (илонсимон қовун - ssp. flexuosus L., хитой қовуни - ssp. Chihensis Pang, ва хушбуй ѐки *идли қовун - ssp. Subspantaneus Fil.) ярим маданий ва биттаси (далада бегона ўт тариқасида ÿcaдигaн ssp. agrestis Naud номли қовун) ѐввойидир. Маданий қовун кенжа турларини А.И.Филов тур-хиларга ѐки экотипларга ажратадиЎрта осиѐ кенжа тури меваларида кднд моддалари ҳаммадан кўп ôÿnnuin билан ажралиб туради. Палаги узун, каттик тўқлар билан копланган, думалоқ-қиррали шаклда бўлиб, бўйи 2,5-3 м га боради, TÿpTHHnn тартибгача борадиган ѐн новдалар чиқаради. Барглари уйилмаган, узун бандли, ѐн барглари йўқ тукли, думалоқ; ѐки буйраксимон. Меваси қовоқ мева бўлиб, ypyғ турадиган бушлиги бор, одатда 3 та, гоқо 4 та бўЬгадиган плаценталари уруғлари билан бирга шу 6ÿuLTHFHra жо бўлади. Меваларининг қанчалик тез етилиши, шакли ва катта-кичиклиги, этининг табиатига қараб бу кенжа тур бешта тур-хилга бўлинади (32-расм). 32-расм. Ўpтa Осиѐ қовунларининг тур-хилари: 1 - хандалаклар (Самарқанд сариқ хандалаги); 2 - эти юмшоқ ѐзги қовун (Буҳарка 944 нави); 3 - эти каттик ѐзги қовун (Амири нави); 4 - қишки зард қовун (Кук гулоби нави); 5 - Кузги зард қовун (Қўйбош 476 нави) Хандалаклар - var. chandalak (Pang.) Greb - вегетация даври 55- ТО кун. Мевалари майда (0,5-2 кг), думалоқ ѐки ясси тортган, суст сегментланган nÿcTH жуда сийрак т)(рли бўлиб, юмшоқ. Эти серсув, таркибвдаги қанд моддалари ўpтana миқдорда (6-8%), xyniôÿft. Ypyғ турадиган 6ÿnuiHFH катта, плаценталари сернам. Эти юмшоқ, ѐзги ковунлар - var. bucharica (Pang) Fil. - вегетация даври 75- 90 кун. Мевалари думалоқ ѐки тухумсимон шаклда, ўртача катталикда ва йирик. Пўсти сийрак тур билан копланган, юмшоқ. I Эти жуда майин, хушбуй, таркибидаги қанд моддалари бир мунча ‗ Кўпpoқ (8- 12%). Плаценталари сернам. Эти цаттиц ѐзги цовуняар - var. aestivolis Fil. - вегетация даври 90-110 кун. Мевалари чўзинчоқ, шаклда, ҳар хил катталикда бўлади. Пўсти каттиқ ҳалин тур билан копланган. Эти ҳарсиллайди, хиди gÿx, таркибида анчагина (8-18%) капд моддалари бўлади. Плаценталари қуруқ. Кузги цовуняар - var. autumnalis Fil. - мевалари одатда Tjoia етилмасдан туриб узилади. Вегетация даври 110-120 кун. Мевалари ўртача катталикда ва йирик тухумсимон шаклда, ярмигача ѐки ҳамма томони Tÿp билан копланган бўлади. Пўсти каттик. Меваси энди узилган махалда эти каттиккина, ҳарсиллайдиган бўлади, сақлаб қўйиладиида анча серсув бўлиб қолади, таркибидаги қанд моддалари 9-11%, сақлаб к)ўйиш ва транспортда ташишга яхши чидайди. Қишки цовуняар - var. hibernus Fil. - қишда сақлаб кÿйилгaнидa батамом етилиб олади. Мевалари йирик цилицдрсимон шаклда, пўсти каттиқ Tÿpn сийрак. Меваси ўзиб олинган махалда эти каттиқ шираси кам, сақлаб кўўйилганида анча серсув ва ширин бÿлиб қолади. Ypyғ турадиган 6ÿuniHFH катта эмас, плаценталари қуруқ. Сақлаб қўйиш ва транспортда ташишга жуда яхши чидайди. Ўрта осиѐ кенжа тури Ўзбекистан ва Марказий Осиѐдаги барча қовунчилик ;ўчоқҳарида кўп экилади. Кичик осиѐ кенжа тури - маданийлиги жиҳатидан олганда ўpтa осиѐ кенжа туридан кейин иккинчи ÿpHHfla туради. Меваларида қанд моддаларининг миқдори 10-12% га боради. Булар заифроқ бўлиб ўсадиган ўсимликлар 6ÿnn6, поялари ингичка-ингичка, нозиқ тўқлар билан копланган, барглари салгина уйилган, ўpтana катталикда, бандлари бир мунча калта. Мевалари думалоқ ѐки тухумсимон, мева бандининг яқинида КўпHH4a ўсимтаси бÿлaди. Эти каттиқ аммо серсув. Ypyғ бушлиги урзчли плаценталар билан тзлиб туради. Бу кенжа тур учта тур-хилга бўлинади: ѐзги кассабилар (var. zhukowskii (Pang.) Fil.), Кузги кассабилар (var. hasanbey (Pang)Fil), гурваклар (var. gurbek Fil). Гурваклар тур-хили Ўзбекистонда Хоразм вилояни ва Крракалпотстон Республикасида Кўп экилади. Оврупо кенжа тури - барглари зшилган, йирик эмас, баргларининг бандлари калта, аксари ѐтик ҳолда бзўлади. Мевалари катта-кичиклиги ва шакли жиҳатидан жуда ҳам ҳар ҳил. Эти камсув, етилганида ; Каттик- юмшоқдиги картошкадек 6ÿnn6 қолади, таркибидаги қанд моддалари Кўп эмас (4,5-8%). Бу кенжа тур бешта тур-хилни ўз ичига олади: тезпишар рус Қовунлари, ѐзги қовунлар, қишки қовунлар, канталупалар ва америка Қовунлари. Ўзбекистонда бу кенжа тур экилмайди. Гуллаши ва мева тугишининг биологияси. Қовун бир уйли ўсимликдир. Бизнинг тадқиқотларимиз кўрсатиб берганидек ўрта °9Иѐ кенжа турига мансуб қовун навларида 5 хил гул бÿлaди: функционал эркак ва чин эркак гуллар, функционал урғочи ва чин урғочи гуллар, гермафродит гуллар. Жинсий жиҳатдан олганда қовунлар нолигам ўсимликдир. Чин эркак гуллари билан функционал эркак гуллари - 8 гулдан иборат ценоз тунгуллар ҳосил қилади, камма тартибдаги пояларда пайдо бўлади; функционал урғочи ва чин урғочи билан икки жинсли, яъни гермафродит гуллари якка- якка бўлиб, иккинчи ва учинчи тартиб пояларида туғилади. Чин эркак гуллар билан функционал эркак гуллар 80-150 та, чин урғочи гуллар ва функционал урғочи гуллар 80-150 та, икки жинсли гуллар - бундан 7 баравар кам бўлади. Гул тожи қўшилиб усган бешта гул баргидан иборат, косачаси қўшилиб кетган, рангти сариқ. Чангчиси бешта (буларнинг биттаси эркин туради, тўрттаси иккита-иккитадан бўлиб, бир-бирига қўшилиб кетган). Чангдонлари ковўзлоқсимон буқилган, чанг зарралари учбурчак-думалоқ шаклда, ѐпишкоқ. Биздаги матхлумотларга кўра, чанг зарраларинииг диаметри 55-58 мм келади. Уруғчиси калта бўлиб, йўғон тортган, уч, баъзан тўрт- беш бўлакли. Тумшуқчаси уч кўракли, Тугунчаси пастки, уч, гоқида тўрт, беш бўлакли. Қовунда гулнинг ривожланиб бориш муддати 25-30 кунни ташкил этади. Олдин эркак гуллари, кейин мева тугадиган гуллари очилади. Гуллар қовун николлари пайдо бўлганидан кейин ҳисоблаганда навгшнг тезпишарлиги ва ҳароратга қараб 30-60-куни очила бошлайди. Гуллаш бош поя ѐки ѐн шокларнинг барг қўлтиқҳарида жойлашган гулларнинг очилишидан бошланади ва мевалари етилгунича давом этиб боради. Кузатувларимизга Қараганда, ўрта осиѐ кенжа турига мансуб қовун навларида эркак гуллар ўсимлик николлари пайдо бўлганидан бошлаб ҳисоблаганда 38-40 кундан кейин, мева тугадиган гуллар эса, 57-60 кундан кейин очила бошлайди. Шундан 16-20 кундан кейин қовун ѐппасига гулга киради ва бу давр 10-12 кун давом этади. Қовун гуллари асосан асал ар ил ар, шунингдек сариқ ари ва қовоқ арил ар ҳамда чумолилар ѐрдамида чангланади. Гуларнинг уч хил чангланиши кузатилади: ксеногамия, гейтеногамия ва мажбурий автогамия. Икки жинсли гулларнинг чангдонлари тумшуқчанинг ташқи томонидан очилади ва ўз гулини чанглантира олмайди. Иккинчи тартиб ѐн шоклар, шунингдек биринчи тартиб новдалари ва бош поянинг учларидаги гулларда чанг зарралари кўпинча етилмай қолади. Чангланиш учун энг қулай ҳарорат эрталаб 19-20 ва кундўзи 22- 25°С ни, нисбий наво намлиги 40-45% ни ташкил этади. Ўсимликда туғиладиган меваларнинг сони экиннинг парвариш шароитларига боғлиқ. Мева тугадиган ва чангланган гулларнинг кўпчилиги одатда тўкилиб кетади ва ўсимлик Тупида кам миқдорда мева қолади. Бизнинг маълумотларимизга кўра, Ўзбекистон шароитларида мева тугадиган гуллардан (бундай гуллар ўсимлик тунида одатда 13-20 дона бўлади) атиги 37-42 фоизида Тугунча ҳосил бўлади в а фақат 16-23 фоиз мева сақланиб қолади. Дастлабки мевалар тугилганидан кейин 40-50 кун ўтганидан сўнг етилади. Мевалар дастлабки икки хафта давомида ҳаммадан зўр бериб ўсиб боради. Тезпишар қовун навларида мевалар шаклланиб борадиган давр етилиш давридан кўра икки баравар, ўрта пишар навларда бирмунча ўзоқроқ давом этади, кеч пишар навларда эса, аксинча, етилиш давридан кўра кдсҳароқ бўлади. Ўсимликда мевалар нечоқлик кўп бўлса, уларнинг paco шаклланиб, етилиши шунча ўзоқроқ давом этиб боради. Шу муносабат билан етилган меваларни вақтида ўзиш қолганларининг яхшироқ озиқланиб, сувга яхши қониб боришини таъминлайди. Кеч пишар қовунларнинг меваси узилганидан кейин сақлаб қўйиладиида шираси ортиб боради. Бироқ бу ҳодиса мевалар вақтидан илгари узилганида эмас, балки уларнинг таркибида пластик моддалар етарлича тупланиб олганидан кейин рўй беради. Қовун урупиупослиги. Ўзбекистонда экиладиган қовун навларида, биздаги маълумотларга Қараганда, бир дона мевада 450-700 дона ва бир Туп ўсимликда 1350-2250 дона нормал ypyғ ҳосил бўлади. Бундан ташқари, 3-6 фоиз миқдорда етилмай қолган уруғлар ҳам бўлади. Плаценталар уруклари билан бирга ypyғ бушлигининг ички қисмида туради. Улар қовун этининг паренхимаси билан қўшилиб кетмаган ва томирлар тури билан унга боқланган бўлади. Қовун уруғининг пўсти уч қаватдан: булутсимон тўкима, терисимон хужайралар ва ички қаватдан ташкил топган. Ташқи қаватининг пардаси бўлмайди. Худди бошқа полиз экинларининг уруклари сингари, қовун уруклари ҳам, эндоқарпий (бир қаватли шилимшик халтачалар)га жо бўлган, Э1щоқарпий фақат мевада сақланиб туради ва урукларга Хаво ўтиб, уларнинг униб қолишига йўл куймайди. Уруклар қуриганида эндоқарпий емирилиб кетади. Барча қовун навларининг уруклари хажмий шаклига кўра ясси- Навариқ юзасининг табиатига кўра силлиқ, ингичка гардишли бўлади. Бироқ, улар катта-кичиклиги ва оғирлиги, шакли, ранг-туси жиҳатидан бир-биридан фарқ қилади. Қовун уруклари катта-кичиклиги жиҳатидан йирик (12 мм дан ортиқ), ўртача (9-12 мм) ва майда (9 мм дан кам) урукларга бўлинади. Уларнинг кенглиги (эни) 4-5 мм ва қалинлиги 1,6-2 мм келади, шаклининг индекси: 2,1- 2,2. 1000 дона ypyғ оғирлиги ўртача 30-50 г, хажмий оғирлиги 0,95 г/куб.см. 1 кг да 28-30 минг дона уруғ бўлади. 1 тонна ypyғ 2,23 куб.м хажмни эгаллайди. Урўтларнинг ранги оқ, малларанг, сариқ, жигарранг. Шакли - кенг тухумсимон, тор тухумсимон, учи ўткирлашган тухумсимон, олмасимон, наштарсимон (33-расм). Уруғлар ўсимликда етилиб борганида ѐки мевалар димлаб Кўп илиб, сунъий равишда етилтирилганида урукларнинг оғирлиги ортиб, таркибидаги қуруқ моддалар, ѐклар ва оқсил миқдори кўпайиб расм. Қовун уруғларк катта-кичиклиги ва шакли: 1 - майда; 2 - ўртача; 3 - йирик уруғлар; 4 - олмасимон; 5 - чўзих тухумсимон; 6 - кенг тухумсимон; 7 - наштарсимон уруғлар. боради, нам эса камайиб, уруғларнинг сув ютиш хусусияни пасаяди. Расо етилган ўовун урукггарида 30-40 фоиз миқдорда сув бўлади. Мана шу вақтда мевалардан уруғларини ажратиб олиш керак. Қовун уруғларининг ривожланишида ҳам, худди бошда полиз экинлари уруғларнинг ривожланишида бўлгани каби, учта давр були- шини аниқладик: шаклланиб олиш, тўлишиш ва етилиш даврларини ажратдик. Бу даврлардан ҳар бирининг ўзига хос хусусиятлари ва бир кднча ўз белгилари бор. Уруғ палла чангланган пайтдан бошланиб, 10-15 кун давом этадиган Download 3.5 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling