Сабзавот экинларидан мўттасил ва юқори ҳосил олиб туришда маҳаллий

Экоэлемент - мудит шароитларига мослашишда баъзи ирсий 
хусусиятлари билан экотипнинг бошда аъзоларидан ажралиб тура- дигап, 
мустадил экотип долатига ўтишга қодир бўлган ўсимликлар гурудидир. 
Экоэлементлар морфологик ва физиологик белгилари жидатидан бир-
биридан фард диладиган бўлиши мумкин. 
Изореагент - яшаш жойининг муайян шароитларига бир хидца реакция 
кўрсатадиган, бир хидца муносабатда бўладиган индивидпар гурудидир. 
Тилга олиб ўтилган бу экологик бирликлар тур ичидаги ботаник 
классификация билан боглид эмас ва уларни тур дамда унинг тардалиш 
ареалининг хиларига қараб, тур ичидаги ҳар хил бирликларга тадбид этиш 
мумкин. 

---

Селекция учун ўсимлик формалари турли шароитларда ўстирил- ганида 
улар табиатан дандай бўлишини кўрсатадиган белгига эга бўлиши зарур. 
Айни вадтда қуйидаги кўрсаткичлар даммадан мудим бўлиб ҳисобланади: 
вегетация даври ва фазалар ўртасидаги айрим даврларнинг муддати; 
ўсимликнинг вегетатив массаси ва ҳосилини белгилаб берадиган миқдорий 
белгилари; турли шароитларда ўстирилганда гуллаши ва мева беришининг 
хусусиятлари; ташди мудитнинг ноқулай омиллари, касалликлар ва 
зараркунандаларга чидамлилик даражаси; мадсулли органларининг кимѐвий 
таркиби- даги тафовутлари; намлик шароитларга муносабати (ксерофил, 
гидрофил ѐки мезофил типда ривожланиши). 
Ўсимлик формаларининг таснифи, уларнинг дозир айғиб ўтилган ва 
бошқа хусусиятлари жидатидан бир-бирига ўхшашлиги ва бир-биридан 
фарқҳари Н.И.Вавилов томонидан асос солинган экологик-географик 
гурудларга нисбатан берилади. Ана шундай гуруднииг ҳар бири барча 
ўсимликлар учун ўхшаш бўлиб, бир хилдаги табиий шароитларда бўлиб 
ўтган танлаш таъсири остида шаклланган белгилар билан таърифланади, шу 
билан бирга турли гурудларга мансуб ўсимликлар ўртасида морфологик 
белгилар жидатидан олганда дам, физиологик хоссалар жидатидан олганда 
дам каттагина тафовутлар бўлади. Эколого-географик таддидотлар кўпгина 
экинлар бўйича яшаш жойлари ва парвариш усуллари турлича бўлган 
шароитларда шаклланиб чиддан асосий экотип- ларни ажратиш ва тасвирлаб 
беришга имкон очди. Масалан, баъзи малумотларга ҳараганда, тарвузнинг 10 
та, Шолғом билан редис- канинг 3 тадан эколого-географик гурудлари 
белгиланган ва доқазо. 
Эколого-географик систематика селекцио!lepra нидоятда хилма- хил 
маданий ўсимпикларни таниб олишга имкон очиб, керакли форма ва 
навларни дидириб топишга ѐрдам беради. Шу сабабдан селекция учун 
керакли дастлабки материални ўрганиш ишини ботаник систематика билан 
эколого-географик систематика асосида олиб бориш керак. 
Ёввойи ҳолда ўсувчи ўсимлик турлари acocan мутация жараѐни ва табиий 

---

танланиш туфайли таркиб топиб боради. Буларнинг биринчиси ирсий, яыш 
генетик ўзгарувчаиликни таъминлаб берса, иккшгчиси мазкур ареал 
шароитларида 
яшовчанликни 
таъминлай 
олмайдиган 
нарсаларнинг 
ҳаммасини йўк қилиб юборади. Танланишнинг кдтъийлиги индивидларнинг 
бир қадар ўхшаш бўлишини таъминлаб беради. 
Экиладиган ўсимлик турлари ўзининг тузилиши жиҳатидан ѐввойи ҳолда 
ўсувчи ўсимлик турларидан анчагина фарқ қилади. Улар одатда нисбатан 
майда ҳисобланадиган талайгина бирликлардан - навлардан таркиб топади, 
навлар мослаштирувчи белгилари жиҳатидан ҳам бир-биридан фарқ; 
қиладиган бўлади. Навларнинг турли-туманлиги ҳар ҳил шароитларда 
ўстириладиган у ѐки бу экинга инсон томонидан ққўйиладиган талабларнинг 
хилма-хил бўлишига боғлиқ. Шу билан бирга, турлараро сунъий 
дурагайлаища бир тўрнинг баъзи навлари бошқа турдан олинган белгиларга 
эга бўлиши мумкин. Масалан, ҳосили механизмлар билан йиғиб олинадиган 
помидор навларининг мева бандларида бугимлар бўлмаслигидек белги 
ѐввойи ҳолда ўсувчи турдан ўтган. 
Сабзавот экинпари турлари доирасида кенжа турлар кўпинча уларнинг 
тарқалиши (бош карам, ош ловлаги, сабзи, бош пиѐз, бақлажон), 
маданийлаштирилгани ва хўжаликда ишлатилишига қараб (помидор ва кал 
ампир) ҳам ажратилади. Кўпчилик сабзавот экипларининг тур-хилари 
морфологик белгиларига (ловлагида илдизмеваси этининг рангига, 
қалампирда мевасининг шаклига, помидорда мевасининг шакли ва барг 
пластинкасининг тузилишига), хўжаликда ишлатилишига (сельдерей) қараб 
тафовўт қалинади. 
Демақ маданий ўсимликларни тур ичида табакалаштирищца бир мунча 
майда бирликларга ажратицщеқ умуман қабул қилинган ботаник тамойиллар 
ҳамиша ҳам тадбиқ этилавермайди. Сабаби шуки, навлар талайгина 
қимматли мутацияларни топиб олиб, мустахкамлаб бориш натижасида, теги 
шли белгилари жиҳатидан бир-бирвдан фарқ қиладиган бир ѐки бир неча тур 
индивидларини неча қайталаб мураккаб тарзда дурагайлаш ва катьий 

---

равиища сунъий танлаш натижасида шакллантирилгандир. 
Шу 
муносабат 
билан, 
худди 
ўсимликшуносликда 
бўлганидеқ 
сабзавотчиликда ҳам, acocan, нав деган бирликдан фойдаланилади. Кўпгина 
белгилари ва иншатилиши жиҳатидан бир-бирига яқин турадиган навлар 
сортотип гуруҳига бирлаштирилади. Селекционер амалий фаолият олиб 
борар экан, битта ѐки бир-бирига яқин турадиган бир нечта ўсимликларнинг 
авлоди бўлмиш иодивидлар гуруҳи билан иш кўради. Уларнинг сонига, ҳар 
бири генотипининг нечоғлик хилма-хилигига, кўпайиш усулига қараб ҳар 
қайси гуруҳ ивдивидлари ирсий жиҳатдан бир-биридан ҳар ҳил даражада 
фарқ қилиши мумкин. Бир гуруҳга жуда хилма-хил ўсимликлар бошқасига 
бир-бирига анча яқин ўсимликлар, учинчисига эса, деярли бир хилдаги 
ўсимликлар кириши мумкин. Бу гуруҳлар уруғларининг нечошик хилма-
хилпиги ва ҳосил булиш ус'улига қараб селекцияда ҳар ҳил аҳамиятни касб 
этади ва турлича номлар билаи аталади: популяция, линия, соф линия, клон 
ва оила деган номлар шулар жумласидандир. 
Популяция - ҳар ҳил даражада қон-ҳариндош бўлган индинидлар 
мажмуаси. Популяцияда фенотипик жиҳатдан ҳам, генотипик жиҳатдан ҳам 
ҳар ҳил бўлган индивидлар, шу билан бирга бир- бирига жуда яқин 
турадиган, бир нечта ѐки битта белгиси билан фарқ қиладиган, шунингдек 
талайгина белгилари билан ажралиб турадиган ўсимликлар учрайди. 
―Популяция‖ атамаси бирга яшайдиган турли организмяарга нисбатан 
қўлланялади, ботаникада турларга, ўсимликшуносликда навларга нисбатан 
иишатилади (нав популяцияси). Тиник популяция - бир-биридан кескин 
фарқ. қиладиган ўсимликлардан олинган иккивчи дурагай наслдир. 
Линия - сиртдан бир зайлда, бир хил бўлиб кўринадиган популяция (унинг 
бир хшш ига ни, бир зайлда булиш ини танлаш таъминлаб боради) ѐки битта 
ѐ бўлмаса бир нечта тегшшш белгилари билан бошқалардан ажралиб 
турадиган ва шу тафовўтини бир қанча авлодлар давомида сақлаб борадиган 
шадивидлар 
гуруҳидан 
иборат 
селекция 
материалидир. 
Линия 
индивидларининг кунчилиги унинг учун ҳарактерли бўлган белгиларни 

---

юзага чиқарадиган генлари бўйича одатда гомозигот бўлади, лекин бошқа 
белгалари буйггча гетерозиготалар бўлиши ҳам мумкин. ―Линия‖ атамаси 
ѐппасига чатиш'гиришда, карам, пиѐз, бодринг ва бошқаларнинг дурагай 
уруғларини етиштиришда ишлатиш учун навлардан атайлаб чиқарилган 
ўсимликлар гуруҳига нисбатан айнихса кўп қўлланилади. 
Соф линия - жуда маромига келтирилган материалдир. У гомозигот 
ўсимликларнинг ўз-ўзидан чангланиши натижасида олинган наслдир. Соф 
линия индивидлари фенотипик жиҳатдан ҳам, генетик жиҳатдан ҳам бир 
зайлда, бир хил бўлади. Соф линияни ўзидан чангланадиган ўсимликлардан 
олиш осонроқ. Лекин ўзоқ давом зтадиган инбридинг ҳодисасидан 
фойдаланиб, уни четдан чангланадиган ўсимликлардан ҳам олса бўлади. 
Гаплоид ўсимликлардаги хромосомалар сонини икки баравар ошириш ва 
уларни ўзидан чанглатиб, кўпайтириш йўли билан соф линия олиш усуллари 
ишлаб чиқилган. 
Клон - битта ўсимликнинг вегетатив насли. У генотипик жиҳатдан анча 
барқарор бўлади. Битта клон индивидлари генетик жиҳатдан бир-бирига ва 
она ўсимликка ухшайди (меристемаларининг хужай- раларида соматик 
мутациялар юз бермаган бўлса). Клон ўсимликлари ўртасида кузатиладиган 
тафовутлар табиатан модификацион ўзгарувчанликдан иборат бўлади ва 
ўсимликларни ўстириш шароитларини бошқача қилиб қўйшп, шунингдек 
вегетатив усулда кўпайтириш учун ўсимликнинг турли қадимлари ѐки 
органларини олиш йўли билан уларни юзага келитириш мумкин. 
Оила - бу она ўсимликнинг жинсий наслидир. Бу атамани она 
ўсимликнинг гетерозиготлик даражаси ва чангланиши усулидан кагьий назар 
қўлланиш мумкин. 
Шундай кщгиб, битга ўсимликнинг насли ѐ оила ѐки соф линия ѐ бўлмаса, 
клон бўлиши мумкин. Вегетатив йўл бшган кўпайиш натижасида клон, 
гомозиготанинг ўзидан чангланиши натижасида - соф линия, бошқа ҳамма 
ҳоляарда эса, оила юзага келади (1- расм). 
Генетик жиҳатдая ҳар ҳил бўлган битта ўсимликдан олинадиган насл 

---

популяция деб юритилса, генотипик жпхатдан бир хидца бўлган популяция 
линия деб аталади.