Samarqand davlat universiteti a. B. Pardayev, S. A. Qurbonov

BUYRUQ-ISTAK MAYLI 
Harakat va holatni bajarish yoki bajarmaslik haqidagi buyruq, istak, iltimos, 
maslahat ma‘nolarini bildirgan fe‘l shakli buyruq-istak mayli shakli sanaladi. 
Buyruq-istak mayli shakllari fe‘l asoslariga quyidagi qo‗shimchalarni qo‗shish 
yo‗li bilan hosil qilinadi: -(a)y, -(a)yin, -gin (-kin, -qin), -(i)ng, -sin, -(a)ylik, -
(i)nglar. 
4-misol. 
Boray, borgin, borsin, boraylik, boring, boringlar. 
Buyruq-istak mayli shakllari 
Shaxs 
Birlik 
Misollar 
Koʻplik 
Misollar 
I 
-(a)y, -
(a)yin 
Boray, oʻqiy, borayin, 
oʻqiyin 
-(a)ylik 
Boraylik, oʻqiylik 

---

117 
II 
…, -gin 
Oʻqi, oʻqigin 
-(i)ng, -
(i)ngiz 
Boring, oʻqing / 
boringiz, oʻqingiz 
III 
-sin 
Oʻqisin 
-sin(lar) 
Oʻqisinlar 
Fe‘lning zamon, shaxs-son qo‗shimchalarisiz qismi II shaxs buyruq-istak 
maylini ifodalaydi. Bu qismga buyruq-istak ma‘nosini kuchaytirish uchun -gin 
qo‗shimchasini qo‗shish ham mumkin, shuning uchun bu ikki shakl ma‘nodosh 
sanaladi. Masalan: kel / kelgin; ol / olgin. 
Buyruq-istak mayli shakllari fe‘lga xos uchta munosabat shakli ma‘nosini, 
ya‘ni zamon, mayl, shaxs-son ma‘nosini bir oʻzi ifodalay oladi. Masalan: Siz uyga 
boring gapidagi -ing II shaxs koʻplik buyruq istak-mayli shakli boʻlib, bunda bitta 
qoʻshimcha bir vaqtning oʻzida uchta grammatik ma‘noni ifodalagan: kelasi zamon 
ma‘nosini, II shaxs ma‘nosini va buyruq-istak mayli ma‘nosini. 
Buyruq-istak maylining -y va kelasi zamonning -y shakllari oʻzaro shakldosh 
boʻlib, har ikkalasi kelasi zamonni bildirishi bilan bir-biriga oʻxshaydi. Ular 
quyidagicha farqlanadi: 
1) -y shaklidan soʻng shaxs-son qoʻshimchalari kelsa, u kelasi zamon shakli 
hisoblanadi. Masalan: oʻqiyman, oʻqiysan, oʻqiydi, oʻqiymiz, oʻqiysiz. 
Bunday fe‘llar xabar, darak ma‘nosini bildiradi. 
2) -y shaklidan soʻng shaxs-son qoʻshimchalari kelmasa, u buyruq-istak mayli 
shakli hisoblanadi. Masalan: oʻqiy. 
5-misol. Buyruq-istak maylidagi fe‘llarning tagiga chizilgan. 
1. Ikkalang ham og‗zingni ochmay, jim o‗tirgin. (Cho„lpon) 2. Qani, qo‗lni 
bering, bir tabriklab qo‗yay, – dedi zavqi oshib. (X. To„xtaboyev) 3.Yaxshilik qilsang, 
oxirigacha yaxshilik qilgin, zinhor minnat qilma. (Said Ahmad) 4. Kun bo‗yi g‗aflat 
bosib uxlama, sergak bo‗l. (Omon Muxtor) 5. Qo‗lingni ochiq tutgin, boshingni g‗oz 
tut. (Said Ahmad)
6-misol. Buyruq-istak maylidagi fe‘llarning tagiga chizilgan. 
1. Hali dalada boshlangan gapni davom ettiraylik. (Oybek) 2. O‗rtoqjonlar, 
qani, tezlataylik. Shu bugundan qolmasin. (Rahmat Fayziy) 3. Ufqlarda sayr etgin 
mudom, Quyosh kelib suvga cho‗kkanda. (Hamid Olimjon) 4. Dasta-dasta gullar 
keltirsin, Sho‗x va quvnoq do‗stlarga buyur. (Hamid Olimjon) 5. Do‗stlar, ishonch 
bilan kutingiz bizni, hech qachon bizlardan umid uzmangiz. (Uyg„un) 
SHART MAYLI 
Boshqa bir harakat va holatning bajarilishi yoki bajarilmasligi uchun shart 
bo‗lgan harakat va holatni, shuningdek, istak-xohishni bildirgan fe‘l shakli shart 
mayli shakli sanaladi, u -sa qo‗shimchasi yordamida yasaladi. 
7-misol. 
Oʻqisam, oʻqisang, oʻqisa, oʻqisak, oʻqisangiz, oʻqisalar 

---

118