Samarqand davlat universiteti a. B. Pardayev, S. A. Qurbonov

INKOR IFODALOVCHI MORFOLOGIK VOSITALAR 
USLUBIYATI 
Tilimizda inkorni ifodalovchi morfologik vositalar sifatida fe‘lning 
bo‗lishsizlik shaklini yasovchi -ma qo‗shimchasini, emas, yo„q kabi so‗zlarni, 
shuningdek, na..., na yordamchisini ko‗rsatish mumkin. Bu vositalar turli nutqiy 
uslublarda qo‗llanib, bir qator uslubiy ma‘nolarni ifodalashga xizmat qiladi.
Masalan, fe‘lning bo‗lishsizlik shaklini yasovchi -ma qo‗shimchasi so‗zlashuv, 
badiiy va publitsistik uslublarda tasdiqni, tasdiqning kuchli ta‘kidini ifodalashi 

---

191 
mumkin. Ritorik so‗roq gaplar tarkibida bu qo‗shimcha ko‗proq uchraydi va tasdiqni 
kuchaytirib ko‗rsatadi. Masalan: Rahimov g„animga tashlangan chog„da Alpomish 
shiddatin payqamagan kim?! (A. Oripov) («Hamma payqagan» degan fikr yorqin 
ifodalangan). 
Bo‗lishsizlik ifodalovchi -ma qo‗shimchasi fe‘l tarkibida -moq, -moqda, -
moqchi kabi qo‗shimchalar mavjud bo‗lganda, fe‘lga qo‗shila olmaydi, bu o‗zbek 
nutqiy odatida yo‗q. Masalan, kelmamoq, kelmamoqda, kelmamoqchi kabi 
qo‗llanishlar mumkin emas.
Ko‗makchi fe‘lli so‗z qo‗shilmalarining har ikki qismi, ya‘ni ham yetakchi, 
ham ko‗makchi fe‘lga bu qo‗shimcha qo‗shilganda ham, inkor emas, balki qat‘iy 
tasdiq ifodalanadi Masalan: Dushmanni yengmay qo„ymaydi («albatta, yengadi» 
ma‘nosida); Hech kim bilmay qolmaydi («albatta, hamma biladi» ma‘nosida). 
Na..., na yordamchisi inkor bog‗lovchisi sifatida ham, inkor yuklamasi sifatida 
ham inkorning kuchli va qat‘iy ifodalanishiga xizmat qiladi, nutqning emotsional-
ekspressivligini kuchaytiradi. 
Inkor ma‘nosi ba‘zan so‗zlashuv uslubida, demakki, badiiy uslubda ham ohang 
(intonatsiya) yordamida ifodalanishi mumkin. Masalan: Bir kuni egarga o„ngarib, 
opqochaman-ketaman, – dedi o„tni tizzasiga bosib. – Topib bo„ptilar keyin! (Murod 
Mansur)