Samarqand davlat universiteti a. B. Pardayev, S. A. Qurbonov

SIFATDOSHNING BO„LISHLI VA BO„LISHSIZ 
SHAKLLARI 
Sifatdoshning bo‗lishsiz shakli sifatdosh hosil qiluvchi qo‗shimchalardan oldin 
-ma qo‗shimchasini keltirish orqali yasaladi. Masalan: aytgan – aytmagan, oqayotgan 
– oqmayotgan, o„qiydigan – o„qimaydigan.
 
-(a)r qo‗shimchasi yordamida yasalgan shakllarning bo‗lishsiz shakli -mas 
qo‗shimchasi yordamida hosil qilinadi. Masalan: qaytar – qaytmas. 
 
9-misol. 
Oʻsgan – oʻsmagan, ishlayotgan – ishlamayotgan, keladigan – kelmaydigan, 
oqar – oqmas. 
 
SIFATDOSHLARNING OTLASHISHI 
Sifatdoshlar ham sifatlar kabi otga bogʻlanib, uning belgisini bildiradi. Ba‘zan 
sifatdosh bogʻlangan ot tushib qolib, uning ma‘nosi, vazifasi va qoʻshimchalari 
sifatdoshga oʻtadi va sifatdoshlar otlashadi. Masalan: 
1) Duo olgan odam omondir, Qarg„ish olgan odam yomondir. – Duo olgan 
omondir, Qarg„ish olgan yomondir. 
 
2) Ayrilgan odamni ayiq yer, boʻlingan odamni boʻri yer. – Ayrilganni ayiq 
yer, boʻlinganni boʻri yer. 
 
3) Maqtangan kishining uyiga bor, kerilgan kishining toʻyiga bor. – 
Maqtanganning uyiga bor, kerilganning toʻyiga bor. 
 
4) Kitob oʻqiyotgan paytimda hech narsani eshitmayman. – Kitob 
oʻqiyotganimda hech narsani eshitmayman. 
Sifatdoshning -ar shakli va orttirma nisbatning -ar shakli oʻzaro shakldosh 
qoʻshimchalar hisoblanadi. Ular bir-biridan quyidagicha farqlanadi: 
1) Sifatdoshning -ar shakli qoʻshilgan fe‘llar koʻpincha gumon ma‘nosini 
bildiradi. Masalan: Balki, ular ertaga qaytar. 
Orttirma nisbatning -ar shakli qoʻshilgan fe‘llar esa buyruq, da‘vat ma‘nosini 
ifodalaydi va tushum kelishigidagi soʻzlarga bogʻlanadi. Masalan: Ularni ertaga 
ortga qaytar. 
2) Sifatdoshning -ar shaklidan soʻng fe‘lga zamon va vazifa shakllari (harakat 
nomi, ravishdosh, sifatdosh qoʻshimchalari) hech qachon qoʻshilmaydi. Undan soʻng 
toʻliqsiz fe‘llar kelishi mumkin, ba‘zan esa toʻliqsiz fe‘llar qisqargan holda 
qoʻshiladi. Masalan: Ular uyga qaytar ekan (qaytarkan) / qaytar emish (qaytarmish) / 
qaytar edi (qaytardi). 
Orttirma nisbatning -ar shaklidan soʻng fe‘lga zamon va vazifa shakllari 
(harakat nomi, ravishdosh, sifatdosh qoʻshimchalari) qoʻshilib keladi.Masalan: Ular 

---

97 
bolalarni ortga qaytaryapti / qaytarmoqda / qaytaradi. Ular bolalarni ortga 
qaytarishga kelishishdi. Ular bolalarni ortga qaytarib, toʻgarakka berishmoqchi. 
RAVISHDOSH 
Fe‘lning ravishga xoslangan shakli ravishdosh deyiladi. 
Ravishdoshlar harakatning belgisini bildirishi bilan ravishga o‗xshaydi. 
Ravishdosh ham ravish kabi fe‘lga bog‗lanib, uning belgisini bildiradi. Solishtiring: 
piyoda (ravish) keldi, shoshilib (ravishdosh) keldi. 
10-misol. Ravishdoshlarning tagiga chizilgan. 
1. Sochlarimni silab-siypalab, Baxting bor deb esadi yellar. (Hamid Olimjon) 2. 
Bolta tushguncha, to‗nka dam olar. (Maqol) 3. Tong otgach, yo‗lga tushdik. 
Ravishdoshlar fe‘l boʻlsa ham, ravishga xos ma‘no ifodalaydi va ular bajargan 
vazifalarni bajaradi. Shuning uchun ravishdoshlarda ham fe‘lga, ham ravishga xos 
xususiyatlar umumlashadi.