Шеър тузилиши (Шеърий таржимада ритм ва оханг) kirish

She’riy nutq – lirik turning shakli sifatida
RITM (yun. Rhythmos – teng o‘lchovlilik) – keng ma’noda Ritm muayyan bo‘laklarning ma’lum vaqt oralig‘ida tartibli takrorlanib turishidir. Bu ma’nodagi Ritm borliqdagi juda ko‘p narsa-hodisalarda bor. Masalan., tarnovdan tomchilab turgan tomchilar chiqarayotgan tovushda, ariq suvining maromli shildirab oqishida, yil fasllarining, kun bilan tunning almashinuvida; insonning yurak urishi, nafas olishi, ma’lum bir harakatni bajarishi – bularning barida Ritm kuzatiladi. Ritm tabiiy ravishda inson nutqiga ham xos. Har bir individ nutqining o‘ziga xos Ritmi bo‘lib, bu ritm uning fiziologik imkoniyatlari (mas., har bir odamning nafas olishi o‘ziga xos, nutq ritmi esa ko‘p jihatdan shunga bog‘liq) bilan belgilanadi. Kundalik muloqot nutqidagi ritmga turli omillar (mas., kasallik, ruxiy holat, biror narsadan ta’sirlanish, harakat maromi va b.) ta’sir qilishi hamda uni o‘zgartirishi mumkin. Og‘zaki nutqqa xos Ritm tabiiy ravishda yozma nutqqa ham ko‘chadi, zero, yozuv og‘zaki nutqning harflar vositasida moddiylashuvi: odam yozganida “miya”da gapiradi, o‘qiganda “tasavvurda” eshitadi. Demak, nutq hodisasi bo‘lmish har qanday adabiy asarda Ritm bo‘lishi qonuniy va tabiiy hol ekan. Ritmiklik adabiy asardaning turli sathlari (nutq, rivoya, kompozitsiya)da namoyon bo‘lsa-da, nutqiy qurilishida, ayniqsa, aniq ko‘zga tashlanadi, shuning uchun Ritm haqida ko‘proq badiiy nutq bilan bog‘liq holda gapiriladi. Badiiy nutqning nasriy va she’riy shakllari Ritmi jihatidan farqlanadi. Nasriy nutq Ritmi, umuman, inson nutqning ritmligidan kelib chiqadi, undagi o‘zgarishu tovlanishlar esa matnning konkret bo‘lagidagi tasvir predmetining mazmun-mohiyati, unga muallif munosabati bilan bog‘liq holda yuzaga keladi. Nasrdagidan farqli o‘laroq, she’riy nutq Ritmi maxsus hosil qilingan, muayyan o‘lchov asosida tartibga solingan. SHe’riy R.ning o‘lchov birliklari o‘zaro qism-butun aloqasidagi nutqiy bo‘laklar (bo‘g‘in, turoq, misra, band) bo‘lib, ular ritmik bo‘laklar yoki ritmik birliklar deb yuritiladi. R.ning his etilishi uchun she’rni o‘qiganda (talaffuzda) ritmik birliklar bir-biridan ajralib turganini his qilish kerak, bunda ritmik vositalar muhim ahamiyatga ega. Ritmik vositalar she’r Ritmining ta’kidlanishi, ko‘chaytirilishiga xizmat qiladi, ularning asosiylari sifatida ritmik pauza, qofiya va qofiyalanish sistemasini ko‘rsatish mumkin. Har bir ritmik bo‘lak boshqalaridan ritmik pauza bilan ajratiladi, shu ajratilish hisobiga ular talaffuzda o‘lchov birligi sifatida namoyon bo‘ladi. Deylik, bo‘g‘in bir tovush zarbi bilan aytiladi va juda ham qisqa, sezilar – sezilmas pauza (aslida, bu pauza emas, ikki tovush zarbining bir – biridan farqlanib turishi hisobiga “pauza” dek taassurot qoldiradi, xolos) bilan ajraladi. Turoqlardan keyingi pauza biroz sezilarliroqbo‘lsa, misralar nihoyasidagi pauza yaqqol seziladi, band yakunidagi katta pauza unga ritmik – inovatsion tugallik baxsh etadi. Ritmik pauza bilan mantiqiy pauza doim ham bir-biriga mos kelavermasligi mumkin, ya’ni she’riy nutqda vergul qo‘yilmagan o‘rinlarda ham to‘htalib o‘tish va, aksincha vergulli o‘rinlarda to‘xtalishni sezilmaslik darajasiga keltirish zarurati yuzaga kelishi odatiy holdir. Misra yakunida keluvchi qofiyalar ritmik jihatdan misrani ta’kidlab ko‘rsatishga, she’rning ohangdorligi, musiqiyligi, ta’sirdorligini oshirishga xizmat qiladi. She’rni o‘qish davomida qofiya мисранинг tugaganidan darak beradi, pauza bajarayotgan ajratish funksiyasini ta’kidlaydi. Shunga o‘xshab qofiyalanish tartibi bandning shakllanib bo‘lgani, tugaganini ta’kidlaydi. Mas., to‘rt misrali a-b-a-b tarzida qofiyalangan she’r o‘qilayotgan bo‘lsa, o‘quvchi keyingi bandlarda ham shu xil tartibni kutadi, tartib nihoyalanganida, banddagi tugallanganlikni his qiladi. Ya’ni qofiyalanish tartibi, bir tarafdan, she’r ritmning his etilishiga, ikkinchi tarafdan, mazmun va ritmning uyg‘unlashuviga, ularning o‘quvchi tasavvurida yaxlit birlik hosil qilishiga yordam beradi. Xullas, Ritm she’riy nutqning emotsionalligi, musiqiyligi asosi, poydevoridir.