Soxibov salohiddin anvar o‘G‘li jamiyatda korrupsiyadan xavfsizlik: ijtimoiy-falsafiy tahlil (Monografiya)
Download 1.04 Mb. Pdf ko'rish
|
|
SOXIBOV SALOHIDDIN ANVAR O‘G‘LI JAMIYATDA KORRUPSIYADAN XAVFSIZLIK: IJTIMOIY-FALSAFIY TAHLIL (Monografiya) Farg‘ona-2023 2 Soxibov S.A Jamiyatda korrupsiyadan xavfsizlik: ijtimoiy-falsafiy tahlil. Monografiya– Farg‘ona, 2023. – 129 b. Monografiyadan jamiyatda korrupsiyaga qarshi murosasizlikni shakllantirishda va korupsiyaga qarshi kurash jarayonida, manfaatlar to‘qnashuviga qarshi jamoatchilik monitoringini olib borishda, shuningdek nodavlat tashkilotlar, o‘zini o‘zi boshqarish organlari faoliyatida, ta’lim tizimida korrupsiyaga qarshi kurashda metodik manba sifatida foydalanish mumkin. Mas’ul muharrir: A.A.Abdumalikov – falsafa fanlari bo‘yicha falsafa doktori (PhD), dotsent Taqrizchilar: I.B.Siddiqov – falsafa fanlari doktori(DSc), dotsent I.A.Rustamov – falsafa fanlari bo‘yicha falsafa doktori (PhD), dotsent Musahhih: Monografiya Farg‘ona davlat universiteti Kengashining 2023 yil .... - oktyabrdagi .... - son yig‘ilishi bayonnomasi bilan tasdiqlangan va nashrga tavsiya etilgan. 3 KIRISH Jahonda korrupsiyaning ijtimoiy-iqtisodiy, ma’naviy-siyosiy tahdidi salbiy transnatsional jihat va xususiyatlarining oldini olishga doir xalqaro me’yor va normalarni takomillashtirishni taqozo etmoqda. Insoniyat taraqqiyotini barqaror rivojlantirish, jamiyatda korrupsiya xavfsizligini ta’minlashga xalqaro hamjamiyatning muhim strategik muammosi sifatida qaralmoqda. Korrupsiyaning dunyo iqtisodiyotiga yiliga keltirayotgan 2,6 trillion dollar zarari yalpi ichki mahsulotining 5 foizidan ko‘prog‘ini tashkil etmoqda 1 . Korrupsiyaga qarshi kurash, uning oldini olishga doir standart va indekslar (Corruption Perception Index) ishlab chiqilmoqda. Davlat organlarida korrupsiyaga qarshi kurash mexanizmlarini takomillashtirishda jamoatchilik ishtirokini ta’minlash tashkiliy, huquqiy va ta’limiy shakllarda amalga oshirilmoqda. Dunyoda korrupsiyaga qarshi kurashning natijador shakl va usullarini ommalashtirish, korrupsiyadan holi hududlarda manfaatlar muvozanatini hosil qilishga oid amaliy tadqiqotlar amalga oshirilmoqda. Korrupsiyaviy munosabatlarning sabab va oqibatlarini aniqlashga qaratilgan tadqiqotlar (The Internet Center for Corruption Research, Germaniya), korrupsiyaning ko‘lami va jamiyat hayotiga ijtimoiy ta’sirini o‘rganishga qaratilgan ilmiy loyihalar (The Centre for the Study of Corruption, Buyuk Britaniya), korrupsiyaning shakl va ko‘rinishlarilarini aniqlashga (Research Centre on Transnational Crime, Italiya) doir ilmiy loyihalar ustida tadqiqot ishlari olib borilmoqda. Rivojlangan davlatlar amaliyotida korrupsiyaga qarshi kurash samaradorligi xalqaro Transparency International markazi tomonidan olib borilayotgan ilmiy tadqiqotlar va ishlab chiqilayotgan dasturlarda o‘z ifodasini topmoqda. Korrupsiya tahdidining murakkabligi jamoaviylikni talab etishi tufayli ijtimoiy omil va mexanizmlarni rivojlantirishga doir ilmiy izlanishlar olib borilmoqda. 1 Korrupsiyaga qarshi standart (ISO 37001:2016) https://huquqiy portal.uz/news/2020/08/07/korrupsiyaga-qarshi- standart-iso-37001-2016/536 // 4 O‘zbekiston taraqqiyotining yangi strategiyasida korrupsiyaning sodir etilishiga imkoniyat yaratayotgan sabab va omillarni aniqlash hamda ularni bartaraf etishga doir tashkiliy-huquqiy asoslarni mustahkamlash maqsadida ilmiy izlanishlar mo‘ljallangan. «Hozirgi kunda insoniyatning kelajagiga raxna solayotgan ushbu illatga qarshi global, mintaqaviy hamda alohida davlatlar miqyosida keng qamrovli va ko‘p taraflama yondashuvga asoslanib kurash olib borilmoqda» 2 . Mamlakatimizda korrupsiyaga qarshi kurashning yangicha tartibotini yaratish, bu orqali «Korrupsiyani qabul qilish indeksi» reytingidagi ko‘rsatkichlarni yaxshilash ko‘zda tutilmoqda. Jamiyatda korrupsiya tahdidi manfaatlar to‘qnashuvi holatlarining yangicha shakli va ko‘rinishlariga qarshi kurash mexanizmlarini muntazam takomillashtirib borish zaruriyatini keltirib chiqarmoqda. O‘zbekiston Respublikasining 2017 yil 3 yanvardagi O‘RQ-419-son «Korrupsiyaga qarshi kurash to‘g‘risida»gi Qonuni, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022 yil 28 yanvardagi PF-60-son «2022−2026 yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida», 2021 yil 6 iyuldagi PF-6257-son «Korrupsiyaga qarshi murosasiz munosabatda bo‘lish muhitini yaratish, davlat va jamiyat boshqaruvida korrupsiyaviy omillarni keskin kamaytirish va bunda jamoatchilik ishtirokini kengaytirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi Farmonlari, 2020 yil 29 iyundagi PQ-4761-son «Korrupsiyaga qarshi kurashish agentligi faoliyatini tashkil etish to‘g‘risida»gi Qarori hamda boshqa me’yoriy-huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishda ushbu monografiya muayyan darajada xizmat qiladi. Korrupsiyadan xoli jamiyatni yaratish, adolatli boshqaruvni tashkil etish, halol boshqaruvchilarni tarbiyalash masalalari qadimgi yunon faylasuflari Pifagor, Suqrot, Aflotun, Arastu va Epikur qarashlarida namoyon bo‘lgan bo‘lsa, keyinchalik mazkur muammoga islom falsafsi nuqtai nazaridan yondashgan Sharq falsafasi mutafakkirlarining ilmiy qarashlarida keng va atroflicha tadqiq etilgan. 2 Mirziyoyev Sh.M. Yangi O‘zbekiston taraqqiyot strategiyasi. –Toshkent.: O‘zbekiston. 2022. – 422 b. 5 Jumladan, Aziziddin Nasafiyning «Zubdat ul-haqoyiq» (Haqiqatlar qaymog‘i), Jaloliddin Rumiyning «Ma’naviy-masnaviy», «Ichingdagi ichingdadur», Abu Homid Muhammad G‘azzoliyning «Mukoshafat ul-qulub» kabi asarlarida halol va pok yashash, vijdonan ish yuritish, ezgu qalb istaklari asosida hayot kechirish masalalari talqin etilgan. Shuningdek, korrupsion munosabatlardan xoli farovon jamiyatni yaratish shartlari, adolatli va oqil vazir munosabatlari, boshqaruv shakllari to‘risidagi fikrlarni Markaziy Osiyo mutafakkirlari Al- Xorazmiy, Abu Nasr Forobiy, Abu Ali Ibn Sino, Abu Rayhon Beruniy asarlarida uchratish mumkin. Adolatli jamiyat, qonun ustuvorligiga erishish, vijdonan yashash, halol va pok hayot kechirish, umuman olganda insonning ichki erkinligi asosida huquqining o‘ziga xos jihatlariga yangicha yondashuv Yangi davr falsafasida, chunonchi R.Dekart, B.Spinoza, I. Kant, F.Gegel, I.Fixte, A.Shopengauer, Z.Freyd, V.Shelling, A.Bergson kabi faylasuflar ijodiga borib taqaladi. Jumladan vijdonan yashash, insonning ichki erkinligi ustuvorligida umr kechirish qoidalarini A.Shopengauer «iroda» va «fahm-farosat» tushunchasi bilan bog‘lagan. F.Shelling «mutlaq aql» g‘oyasining namoyon bo‘lishi tarzida yondashgan. G‘arb mamlakatlarida korrupsiyaga qarshi kurashning ijtimoiy-huquqiy jihatlari, korrupsiyaviy munosabatlarning yuzaga kelishi, manfaatlar to‘qnashuvini keltirib chiqaruvchi shart-sharoitlar va psixologik omillar K.Darden, P.Mauro, L.Pelligrini, S.Tihonen, S.Vidmalm, R.Uvilim, K.Elliot, A.Haydenhaymer va M.Johnson kabi olimlar tomonidan o‘rganilgan 3 . 3 Darden K. The Integrity of Corrupt States: Graft as an Informal State Institution / K.Darden // Politics and Society. 2008. Vol. 36. № 1. R. 35 – 59; 3 Johnston M. Syndromes of Corruption. Wealth, Power and Democracy. – New York: Cambridge University Press, 2005. –267 p; Mauro P. The Effects of Corruption on Growth and Public Expenditure / Edited by A.J. Heidenheimer, M. Johnston // Political Corruption: Concepts and Contexts. – Third Edition. – New Jersey: New Brunswick, 2007. – P. 339-352; Pellegrini L. Corruption, Development and the Environment / L. Pellegrini. – New York: Springer Science+Business Media, 2011. -160 p; Tiihonen S. The history of corruption in central government / S. Tiihonen. – Amsterdam: IOS Press, 2003. – 215 p; Widmalm S. Decentralisation, Corruption and Social Capital / S. Widmalm. – USA, California: SAGE publications, 2008. –231 p; Williams R. Party finance and political corruption: Problems & Prospects / R. Williams. – New York: St. Martin's Press, 2000. – 224 p; Widmalm S. Decentralisation, Corruption and Social Capital / S. Widmalm. – USA, California: SAGE publications, 2008. –231 p; Williams R. Party finance and political corruption: Problems & Prospects / R. Williams. – New York: St. Martin's Press, 2000. – 224 p; Elliott K.A. Corruption as an International Policy Problem: Overview and Recommendations. – Washington: Institute for International Economics, 1997. – pp. 6 Mustaqil Davlatlar Hamdo‘stligi mamlakatlarida korrupsiyaning oldini olishga doir omilni yanada shakllantirish masalalari I.A.Aleksandrova, A.V.Kurakin, K.Baybolov, L.Y.Blyaxer va N.A.Pegin, A.V.Daxinlar; korrupsiyaga qarshi kurashda qonunchilikni mustahkamlash va jazo mexanizmlarini qat’iylashtirishning huquqiy asosalari K.V.Kabanov, S.Y.Kabashov, T.L.Kozlov, O.N.Kostyuk, G.Pechenkin, K.V.Chashin kabi olimlar tomonidan tadqiq etilgan 4 . O‘zbekistonda korrupsiyaga qarshi kurashning ta’sirchan mexanizmlarini ishlab chiqish, jamiyatda mazkur illatga murosasiz munosabatni shakllantirish hamda manfaatlar to‘qnashuvini oldini olishga doir ilmiy izlanishlar X.Meliyev, K.Tojiboyev, M.Sh.Usmonovalarning ilmiy izlanishlarida o‘rganilgan bo‘lsa, korruspyaga qarshi kurashda boshqaruv va davlat xizmatlari tizimini takomillashtirish masalalari M.H.Musayev, E.H.Norbo‘tayev, Y.S.Po‘latov, A.O.Rasulov, M.X.Rustamboyevlar hamda korrupsiya xavfsizligini shakllantirishning huquqiy jihatlari B.J.Ahrorov, A.X.Sattorov kabi olimlar tomonidan tadqiq etilgan 5 . 175-233; Heidenheimer A., Johnston M., Levine V. (dir. publ.). Political Corruption: A Handbook. – New Brunswick: Transaction Publishers, 1989. –456 r. and. 4 Aleksandrova I.A., Kondrashkin V.M Sovremennaya ugolovnaya 101 politika po protivodeystviyu korrupsii // Yuridicheskaya nauka i praktika: Vestnik Nijegorodskoy akademii MVD Rossii. – 2013. – № 22. –29 – 32 s.; Kurakin A.V. Administrativno-pravovie sredstva preduprejdeniya i presecheniya korrupsii v sisteme gosudarstvennoy slujbi Rossiyskoy Federatsii. Avtoref. Diss. na sois. uch. st.dok. yur. nauk. – Lyubersi: 2008.–9 s.; Kurakin A.V. Administrativno-pravovie sredstva preduprejdeniya i presecheniya korrupsii v sisteme gosudarstvennoy slujbi Rossiyskoy Federatsii. Avtoref. Diss. na sois. uch. st.dok. yur. nauk. – Lyubersы: 2008.–9 s.; Baybolov K., Sidikova L., Sidikova A. Korrupsiya. Vzyatochnichestvo. Otvestvennost (voprosi teorii i praktiki). –Bishkek: KRSU,1999.–120 s;. Barabashev A.G. i dr. Korrupsiya i konflikt interesov // Obshestvennie nauki i sovremennost. – 2010. – № 2. – S. 94 – 102.; Blyaxer L.Y., Pegin N.A. Korrupsiya kak politicheskaya problema: kto, kak i zachem srajaetsya s korrupsiey v Rossii // Politiya. – 2012. – № 4. – S. 26 – 29.; Kabanov K.V. Korrupsiya: obshaya situatsiya i tekushie realii // Obshestvennie nauki i sovremennost. – 2011. – № 5. – S. 34 – 36.; Kabashov S. Y. Uregulirovanie konflikta interesov i protivodeystvie korrupsii na gosudarstvennoy i munitsipalnoy slujbe. – M.: Infra-M, 2012.; Kozlov T.L. O razvitii instituta deklarirovaniya doxodov publichnimi slujashimi // Voprosi pravovedeniya. – 2012. – № 2. – S. 207 – 217.; Kostyuk O.N. Poryadok razresheniya konflikta interesov na gosudarstvennoy slujbe // Mir sovremennoy nauki. – 2012. – T. 3. –S. 83 – 91.; Pechenkin G. Transparency International: po urovnyu korrupsii Rossiya – eto Nigeriya [Elektronniy resurs] Dostup iz: http://www.mk.ru. (data obrasheniya: 15.12.2015); 4 Baybolov K., Sidikova L., Sidikova A. Korrupsiya. Vzyatochnichestvo. Otvestvennost (voprosi teorii i praktiki). – Bishkek: KRSU,1999.–120 s;. Barabashev A.G. i dr. Korrupsiya i konflikt interesov // Obiestvennie nauki i sovremennost. – 2010. – № 2. – S. 94 – 102. 5 Meliyev X. Korrupsiyaga qarshi kurash muammolari: milliy va xalqaro tajriba. Xalqaro ilmiy-amaliy seminar materiallari 2009 yil 20-21 oktabr. –T.: «CHASHMAPRINT», 2010. -B.139.; Tojiboev K. Mansab mavqeini suiiste’mol qilish yo‘li bilan o‘zgalar mulkini talon–taroj qilganlik uchun javobgarlik. – T.: TDYI. 2004. – 13 b.; Usmonov M.Sh. Xalqaro huquq normalari va milliy qonunchilikda korrupsiyaga qarshi kurash masalalari. . 7 Monografiya orqali quyidagi ilmiy maqsadlarni hal qilish belgilab olingan: korrupsiya xavfsizligini tadqiq etish va nazariy tizimlashtirish asosida korrupsiyaviy munosabatlarning deterministik asoslarini ochib berish; korrupsiya xavfsizligini shakllantirishda javobgarlikning muqarrarligi prinsipini keng joriy etish orqali ijtimoiy munosabatlarda ishonchsizlik, mas’uliyatsizlik, qonunbuzarlikni bartaraf etish yo‘llarini asoslash; uzluksiz ta’lim tizimida sog‘lom huquqiy tafakkurni rivojlantirishning zamonaviy innovatsion usullarini joriy etish orqali kadrlarda korrupsiyaviy munosabatlarga murosasizlikni, halollik vaksinasini singdirish asosida shakllantirishning falsafiy jihatlarini isbotlash; davlat organlari faoliyatida ochiqlik va hisobdorlikni ta’minlash va mansabdor shaxslarning axloqiy mas’uliyatini shakllantirish asosida korrupsion holatlarga qarshi kurashning samarali tizimini yaratish mumkinligini asoslash. Monografiyaning ilmiy ahamiyati unda ilgari surilgan g‘oyalar hamda umumlashtirilgan ilmiy xulosalardan falsafiy tadqiqotlarda boshlang‘ich manba sifatida foydalanish mumkinligi bilan izohlanadi. Monografiyadan jamiyatda korrupsiyaga qarshi murosasizlikni shakllantirishda va korupsiyaga qarshi kurash jarayonida, manfaatlar to‘qnashuviga qarshi jamoatchilik monitoringini olib borishda, shuningdek nodavlat tashkilotlar, o‘zini o‘zi boshqarish organlari faoliyatida, ta’lim tizimida korrupsiyaga qarshi kurashda metodik manba sifatida foydalanish mumkin. Korrupsiyaga qarshi kurash muammolari: milliy va xalqaro tajriba. Xalqaro ilmiy-amaliy seminar materiallari 2009 yil 20-21 oktabr. –T.: «CHASHMA PRINT», 2010. – b. 76-77. 8 Download 1.04 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|