Soxibov salohiddin anvar o‘G‘li jamiyatda korrupsiyadan xavfsizlik: ijtimoiy-falsafiy tahlil (Monografiya)
-§. Korrupsiyani vujudga keltiruvchi sabab va shart-sharoitlarning
Download 1.04 Mb. Pdf ko'rish
|
|
1.2-§. Korrupsiyani vujudga keltiruvchi sabab va shart-sharoitlarning
ijtimoiy-falsafiy tahlili Falsafiy nuqta nazardan muammolar sabab va shart-sharoitlar ta’sirida shakllanadi. Ya’ni har qanday jinoyatning sababi va uni yuzaga keltiruvchi sharoit bo‘ladi. Shuning uchun korrupsiya ham ma’lum bir muammo sabali yuzaga keladi. Qonunchilik yaxshi ishlamaydigan va jazo choralari qat’iy bo‘lmagan sharoitda korrupsiya mazkur muammoning yagona yechimi bo‘ladi. Bir tomondan, bu muammolar korrupsiyani kuchaytiradi, ularni yechish esa korrupsiya darajasini pasaytirishga ko‘maklashishi mumkin, boshqa tomondan, korrupsiya keng tarqalgani o‘tish davri muammolarini keskinlashtiradi, ularni yechishga xalaqit beradi. Bundan xulosa shuki, birinchidan, korrupsiyani faqat uni vujudga keltiruvchi muammolar va shart-sharoitlarni yechish yo‘li bilan kamaytirish va cheklash mumkin; ikkinchidan, bu muammolarni yechishga korrupsiyaga qarshi barcha yo‘nalishlarda qat’iy va murosasiz kurash olib borish ko‘maklashadi. Har qanday jinoyatchilik kabi korrupsiya ham ma’lum bir sabablar va yuzaga kelgan qulay shart-sharoitlar asosida vujudga keladi. Korrupsiyani vujudga kelishida ikki tomonlama dialektik bog‘lanishlar mavjud: Bir tomondan, korrupsiyaga qarshi kurashish uning ta’sirini va zararini kamaytirishi mumkin, boshqa tomondan bu illat keng tarqalgan o‘tish davri muammolarini ham keskinlashtiradi. Shunday ekan korrupsiyaviy xavfsizlikni uni keltirib chiqaruvchi muammolar va shart-sharoitlarni yo‘q qilish bilan bartaraf etish mumkin bo‘ladi. Buning uchun esa, korrupsiyaga qarshi kurashda barcha sohalarda kompleks kurash mexanizmlari ishlab chiqish va jamiyatda bu illatga qarshi keskin murosasizlikni yuzaga keltirish kerak bo‘ladi. Korrupsiyaviy munosabatlarning asosiy sababi va o‘ziga xos xususiyati uning xufyoni va munosabatga kirishuvchi har ikki tomon uchun ham manfaatli bo‘lishi bilan belgilanadi. Ya’ni, korrupsiya jinoyati bu munosabatga kirishgan tomonlarni o‘zaro manfaatli kelishiuvchi asosida sodir etiladi. Shuning uchun ko‘p 26 holatlarda tegishli kurashuvchi organlarga shikoyat qilinmaydi. Shu bilan birga bugungi kunda ko‘p davlatlarda korrupsiyaga qarshi kurashish tizimiga ishonchsizlik shakllanib qolganligi uchun ham pora so‘rash holatlariga tegishli oranlarga shikoyat qilinmaydi. O‘zbekistonda ham korrupsiyaga qarshi kurashish tizimining samarasizligi, kurashuvchi tizimlarning ham korrupsiyaviy munosabatlar botqog‘iga botib qolganligi va ko‘p hollarda shikoyatlarning natijasiz va pora talab qiluvchilarning jazosiz qolib ketishi ortidan kuchli ishonchsizlik shakllanib qolgan va bu uzoq yillar davomida odatga ham aylanib qolgan edi. Xalqda korrupsiyaviy munosabatlarga shunchaki odat sifatida qarash, ma’lum bir muassasa xodimiga «uni ham bola-chaqasi bor» tamoyili asosida o‘zi talab qilmasa ham «abedlik» berib chiqish odati shakllanib qolgan edi. So‘ngi yillarda davlat organlari faoliyatini isloh qilinishi, uni xalqqa yaqinlashtirilishi va inson manfaatlari uchun ishlash prinsipining qat’iylashtirilishi ham bu odatlarni yo‘qotish yo‘lidagi muhim qadamlardan biri bo‘ldi. Shu bilan birga korrupsiyaga qarshi kurashning yangi bosqichga olib chiqilishi, davlat amaldorlari va davlat xizmati xodimlarining jazoga tortilishi boshlanishi ortidan bu holatlarga sekin- astalik bilan chek qo‘yilmoqda. Korrupsiyaviy holatlar ko‘pincha davlat organlari faoliyatini tushunmaslik asosida ham kelib chiqadi. Ya’ni ma’lum bir davlat organining ishlash tizimi, vakolatlari va tartibini yaxshi bilmaydigan fuqaro mazkur faoliyat mutaxassisi tomonidan qo‘yilgan barcha talablarni bajaradi. Bunday bo‘lishi mumkin emas degan fikrga kelmaydi. Shuning uchun ham jamiyat a’zolarining huquqiy savodxonligini yuqori bo‘lishi, davlat organlari faoliyati va vakolatlari to‘g‘risida bilimga ega bo‘lishi, davlat xizmatlari to‘g‘risida ularda dastlabki reprezentativ ma’lumotlar mavjud bo‘lishi juda muhim hisoblanadi. Bugungi kunda rivojlangan davlatlarda barcha davlat xizmatlari raqamlashtirilib, inson omilidan holi tizim yaratilmoqda. Bu korrupsiyaviy munosabatlarni ham kamaytiradi. O‘zbekistonning ham yangi taraqqiyot bosqichida davlat organlari faoliyatini takomillashtirish, ularni raqamlashtirishni 27 tezlashtirishga doir ko‘plab islohotlar olib borilmoqda. Barcha davlat xizmatlarini yagona markazga birlashtirilishi va turli qog‘ozbozlik bilan bog‘liq holatlarga chek qo‘yilishi, byurokratik to‘siqlarning olib tashlanayotganligi ham korrupsiya xavfsizligini yaratish borasidagi muhim qadamlardan biri bo‘ldi. Korrupsiyaviy xavfsizlikni shakllantirishda aksar mamlakatlarga xos bo‘lgan korrupsiyani yuzaga keltiruvchi sabab va shart-sharoitlarni quyidagicha tasniflash va ularni falsafiy jihatdan tahlil qilish mumkin: 1. Demokratik siyosiy an’analar hali chuqur ildiz otmagani. Aksar mamlakatlarga xos bo‘lgan muammolardan biri, demokratik qadriyatlarning shakllanmaganligi va demokratik siyosiy an’analar hali chuqur ildiz otmaganligi va rivojlanmaganligi bilan bog‘liq. Shu bilan birga demokratik institutlarning faol emasligi, qonunlardan ko‘ra, avtoritar shaxsning buyruqlarining ustunligi va bir so‘z bilan aytganda totalitar va avtoritar boshqaruvning saqlanib qolingani bunga sabab bo‘lishi mumkin. Shunday ekan, jamiyatda korrupsiyaviy xavfsizlikni shakllantirish va ijtimoiy ongda murosasizlikni tarkib toptirish uchun ham avvalo demokratik qadriyatlar qaror topgan bo‘lishi, so‘z erkinligi, jamoatchilik nazorati va monitoringi hamda qonun ustuvorligi qaror topgan bo‘lishi kerak bo‘ladi. 2. Fuqarolik jamiyatining zaifligi, jamiyat hokimiyatdan ajralib qolgani. Rivojlangan mamlakatlarda fuqarolik jamiyatining qaror topganligi va hukumat halq uchun xizmat qilishi an’anasi ularda korrupsiyaga qarshi kurash samaradorligini ham namoyon qiladi. Jamiyatda korrupsiyaga qarshi qat’iy munosabat shakllangan bo‘ladi. Ammo rivojlanayotgan yoki uchinchi dunyo mamlakatlarida fuqarolik jamiyatining to‘liq shakllanmaganligi yoki xalq bilan hokimiyat tizimi munosabatlarini uzilib qolishi, hamkorlikda faoliyat yo‘lga qo‘yilmaganligi, jamiyatda elita qatlam va oddiy xalq o‘rtasida qarama- qarshiliklarni kuchayib borishi va boshqa omillar korrupsini keng qulloch yoyishiga ta’sir ko‘rsatadi. «Demokratik jamiyat o‘z muammolarini faqat fuqarolik jamiyati institutlari bilan hamkorlikda yechishga qodir. Modernizatsiya jarayonining dastlabki bosqichlariga xos bo‘lgan fuqarolar ijtimoiy-iqtisodiy 28 ahvolining yomonlashuvi jamiyat hokimiyatdan uzoqlashishiga, hokimiyatning esa ajralib qolishiga olib keladi. Vaholanki, jamoat tashkilotlarining sa’y-harakatlarisiz quyi darajadagi korrupsiyani ham, yuqori darajadagi korrupsiyani ham yengish mumkin emas» 38 . Demak, jamiyatda korrupsiyaviy xavfsizlikni shakllantirish uchun demokratik qadriyatlarni rivojlantirish bilan birga fuqarolik jamiyati yaratish, inson qadri, huquq va erkinliklari ustuvorligi, xalq hokimiyatiga asoslangan tizimni yaratish maqsadga muvofiq hisoblanadi. 3. Hokimiyat institutlarining samarali emasligi. Davlat boshqaruvi hokimiyatning bo‘linish tamoyiliga asoslanadi va ular o‘zaro teng va bir biridan mustaqil faoliyat olib boradi. Shu bilan birga davlat xizmatlari va boshqaruv tuzilmalari ham hokimiyat institutlarini tashkil etib, qonunga asoslangan holda ma’lum bir funksiyalarni amalga oshiradilar. Biroq rivojlanmagan mamlakatlarda hokimiyat institutlaridagi byurokratik munosabatlar va avtoritar boshqaruv tamoyillarining saqlanib qolinishi korrupsiyaviy munosabatlarga keng yo‘l ochadi. Chunki byurokratik to‘siqlar turli davlat xizmatlaridan foydalanish vaqti va imkoniyatini kechiktiradi. Shu bilan birga byurokratiya buyruqbozlik va qog‘ozbozlikka alohida urg‘u beradi, bunda inson qadri emas, tizimning shaklan samarali faoliyat ko‘rsatishi ko‘proq ahamiyatli hisoblanadi. Shu bilan birga hokimiyat institutlaridagi byurokratik munosabatlar korrupsiya uchun yetarlicha sabab bo‘la oladi. Chunki korrupsiyaviy munosabatlar imkonsizlik, ilojsizlik, tezkor xizmatdan foydalana olmaslik asosida kelib chiqadi. «Totalitar rejimlar juda katta davlat apparatini vujudga keltiradi. Bu yerda avvalo ijro etuvchi hokimiyat nazarda tutilmoqda. Byurokratik tuzilmalar juda chidamli bo‘lib, har qanday bo‘hronlarga bardosh beradi, bunda islohotlar qancha faol amalga oshirilsa, byurokratik apparat o‘zini saqlab qolishga shuncha ko‘p kuch-g‘ayrat sarflaydi. Pirovardida hayot shitob bilan o‘zgaradi, byurokratik institutlar va, binobarin, 38 Abdurahmonov B. Korrupsiyaga qarshi kurashish tarmog‘ining Istanbul harakatlar rejasi tavsiyalarining O‘zbekistonda bajarilishi: erishilgan yutuqlar va muammolar. Scientific progress. Volume 2. Issue 3. 2021. – 873- 874 b 29 boshqaruv tizimi bu o‘zgarishlardan orqada qoladi» 39 . Demak, ijro hokimiyatidagi byurokratik to‘siqlar va totalitar rejim xususiyatlari jamiyatda boshqaruvga ishonchsizlikni, adolatli munosabatlardan umid qilmalik, xizmatlarning shaffofligiga shubha bilan qarash kabi munosabatlarni yuzaga keltiradi. Bu esa, iro etkuvchi hokimiyat amaldorlarida va davlat xizmatlari faolityatini tartibga soluvchi nazorat organlari faoliyatini ham samarasiz holatga keltiradi. Jamiyatda boshqaruvga nisbatan ishonchsizlik va korrupsiyaviy munosabatlarda ilojsiz rozilik xarakterini yuzaga keltiradi. 4. Qonunchilik lozim darajada rivojlanmagani va uning nomukammalligi. Jamiyatda qonunchilik asoslarining mustahkamligi va qonunlarning to‘liq ishlashi barcha huquqbuzarliklar uchun eng samarali kurash usulidir, aslida. Har qanday ijtimoiy muammolar qonunlarning yaxshi ishlamasligi yoki qonunchilikdagi bo‘shliqlarning ko‘pligi bilan bog‘liq bo‘ladi. Qonunlarni takomillashtirilmasligi va yetarli darajada qonunchlik tizimi rivojlanmaganligi korrupsiyaviy munosabatlar uchun yo‘l ochadi. Misol uchun qonunchilikda manfaatlar to‘qnashuvi uchun javobgarlikning mavjud emasligi, amaldorlar va ularning yaqinlari o‘rtasida manfaatlar to‘qnashuvi uchun keng yo‘l ochadi. Shu bois jamiyatda qonunchlik asoslarining mustahkamligi, tizimli takomillashtirib borilishi, bo‘shliqlar hosil bo‘lishi uchun tizimli qayta ishlanishi va qonunlarning qat’iyligi korrupsiyaviy xavfsizlikni shakllantiradi. «Islohotlar jarayonida iqtisodiyotning tub negizlari va iqtisodiy amaliyotning yangilanishi ularni qonun yo‘li bilan ta’minlashga qaraganda ancha ildamroq kechadi. Ayni shu hol o‘tish davrining belgilaridan biri hisoblanadi va korrupsiyaga qulay zamin yaratadi. Qonunchilik lozim darajada rivojlanmagani qonunlar sifatining pastligida, huquq tizimining nomukammalligida, qonun ijodkorligi tartib-taomillarining noaniqligida namoyon bo‘ladi» 40 . Demak, qonunlar sifatining pastligiga qarshi professional 39 Abdurahmonov B. Korrupsiyaga qarshi kurashish tarmog‘ining Istanbul harakatlar rejasi tavsiyalarining O‘zbekistonda bajarilishi: erishilgan yutuqlar va muammolar. Scientific progress. Volume 2. Issue 3. 2021. –873- 874 b. 40 Abdurahmonov B. Korrupsiyaga qarshi kurashish tarmog‘ining Istanbul harakatlar rejasi tavsiyalarining O‘zbekistonda bajarilishi: erishilgan yutuqlar va muammolar. Scientific progress. Volume 2. Issue 3. 2021. – 873- 874 b. 30 qonuchlilik tizimini yaratishga harakat qilmaslik, qonunlarda «bo‘shliq»larni keltirib chiqaradi. Bu esa, korrupsiyaviy munosabatlarga keng imkoniyatlarni keltirib chiqaradi. 5. Iqtisodiy tanazzul va siyosiy beqarorlik. Mamlakatning ijtimoiy taraqqiyoti va barqarorligi uning iqtisodiy asoslarini mustahkamligi va siysiy institutning barqarorligiga bog‘liq bo‘ladi. Iqtisodiy barqarorlik xalq farovonligini belgilab bersa, siyosiy barqarorlik boshqaruv yuritish asoslarining to‘g‘riligi bilan belgilanadi. Bu mexanizmlarni to‘g‘ri ishlashi jamiyatda korrupsiyaviy munosabatlarni yuzaga kelishiga ta’sir ko‘rsatadi. Chunki korrupsiyaviy munosabatlar iqtisodiy inqiroz holatida kuchayadi. Iqtisodiy barqarorlik jamiyat a’zolarining moddiylikka bo‘lgan o‘chligini kamaytiradi. Shunday ekan, iqtisodiy tanazzulni bartaraf etish va siyosiy boshboshdoqlikka qarshi kurashish korrupsiya xavfsizligini shakllantirishning muhim asoslaridan biridir. «Aholining qashshoqlashuvi, davlat o‘z xizmatchilariga munosib maoshni ta’minlashga qodir emasligi aholini ham, davlat xizmati xodimlarini ham quyi darajada korrupsiyaning avj olishiga olib keluvchi qonunbuzarliklarga qo‘l urishiga turtki beradi». Quyi darajadagi korrupsiya jamiyatni sekin-astalik bilan ichdan yemiradigan omil hisoblanadi. Misol uchun ta’lim, sog‘liqni saqlashda yetarli maoshning mavjud emasligi, insonda yuksak axloqiylik tarbiyalangan bo‘lsa ham korrupsiyaga moyillikni keltirib chiqaradi. Demak, bu vaziyatda korrupsiyaviy munosabatlarni yuzaga keltirganlarni jazolash bilan birga, bunday vaziyatni yuzaga kelishiga sabab bo‘lgan omillarni ham aniqlash, ularni bartaraf etish ham muhim vazifalardandir. Bu esa mamlakatning iqtisodiy asoslarini rivojlantirish, iqtisodiy islohotlar asosida jamiyatning moddiy ahvolini yaxshilash, axolining turmush tarzini yaxshilash korrupsiyaga qarshi kurashning smarali yo‘llaridan biri hisoblanadi. Biroq buning o‘zi yetarli emas. Chunki korrupsiya birgina omil asosida yo‘q bo‘lib ketmaydi. «Davlatdagi siyosiy beqarorlik turli darajadagi, ayniqsa oliy martabali amaldorlar o‘rtasida ertangi kunga ishonchsizlik hissi kuchayishiga sabab bo‘ladi. Bunday sharoitlarda o‘zini o‘zi saqlash uchun biron- 31 bir kafolatlarga ega bo‘lmagan amaldorlar korrupsiya domiga osonroq ilinadi» 41 . Demak, mamalakatda sityosiy boshboshdoqlikka chek qo‘yish, siyosiy boshqaruvni professionallashtirish va qonun oldida barchaning tengligini va jinoyatga jazo muqararligini ta’minlash korrupsiyaga qarshi kurashda eng samarali pozitsiyasi hisoblanadi. Fikrimizcha, korrupsiya quyidagilarga sababchi bo‘ladi: − davlat mablag‘lari va resurslarini samarasiz taqsimlash va sarflash; − mamlakat iqtisodiyoti nuqtai nazaridan korrupsion moliyaviy yo‘qotishlar samarasizligi; − soliq organlari soliqlarning bir qismini o‘zlashtirib olgan hollarda soliqlarning yo‘qotilishi; − qo‘yiladigan to‘siqlar tufayli vaqt yo‘qotilishi, davlat apparatida ish samaradorligining pasayishi; − xususiy tadbirkorlarning xonavayron bo‘lishi; − malakali kadrlarning boshqa mamlakatlarga ketib qolishi; − ishlab chiqarishga investitsiyalar pasayishi, iqtisodiy o‘sishning pasayishi; − ijtimoiy servis sifatining pasayishi; − rivojlanayotgan mamlakatlarga xalqaro yordamdan maqsadli yo‘nalishda foydalanmaslik, bu uning samaradorligini keskin tushirib yuboradi; − shaxslar qobiliyatlaridan samarasiz foydalanish: moddiy ne’matlar ishlab chiqarish o‘rniga odamlar unumsiz renta izlashga vaqt ketkazib o‘tiradi; − ijtimoiy tengsizlikning o‘sishi; − uyushgan jinoyatchilikning kuchayishi – «banda»lar «mafiya»ga aylanadi; − hukumatning siyosiy qonuniy huquqlariga putur yetishi; 41 Abdurahmonov B. Korrupsiyaga qarshi kurashish tarmog‘ining Istanbul harakatlar rejasi tavsiyalarining O‘zbekistonda bajarilishi: erishilgan yutuqlar va muammolar. Scientific progress. Volume 2. Issue 3. 2021. – 873- 874 b. 32 − jamiyatda odob-axloq pasayib ketishi 42 . Shuningdek, korrupsiyaga qarshi kurashda ayrim xususiy muammolarni ham ko‘rib chiqish maqsadga muvofiq hisoblanadi. 1. Sud tizimi samaradorlik darajasining pastligi. Sud tizimi hokimiyatni bo‘linishida asosiy vazifani bajaruvchi, baholovchi funksiyani amalga oshiruvchi tizim hisoblanadi. Qonun chiqaruvi, Ijro etuvchi va Sud hokimiyatining bir-biridan mustaqilligi, bir-birini tiyib turish amaliyoti ularning o‘ziga xos tuzilmasi mavjudligini anglatadi. Rivojlangan davlatlarda sud tizimining samaradorligi qonunlarga bo‘lgan hurmatda, jinoyatchilikni kamligida va xalq manfaatlarining ustuvorligida, inson qadrining yuqoriligida va eng asosiysi har qanday jinoyatga jazoning muqarrarligi bilan belgilanadi. Agar sud tizimning samradolrligi past bo‘lsa, mustaqil faoliyati ta’minlanmagan, kafolatlanmagan, sudiyalar xavfsizligi kafotalanmagan bo‘lsa jamiyatda huquqbuzarliklar, qonunni mensimaslik bilan birga korrupsiyaviy munosabatlar avj oladi. Mayda korrupsiya bilan birga elita doirasidagi yirik korrupsiyaviy munosabatlar, o‘zlashtirishlar va budjetni talon- taroj qilishgacha avj olgan bo‘ladi. Shuning uchun ham korrupsiya xavfsizligini shakllantirishda sud tizimi mustaqilligi, shaffofligi va faqat qonunlarga tayangan holda ish olib borishini ta’minlash, jinoyatga jazo muqarrarligi tamoyilini to‘liq darajada ishlashiga erishish kerak bo‘ladi. 2. Aholi huquqiy ongining rivojlanmagani. «Huquqiy madaniyat – keng tushunchadir. Huquqiy ong huquqiy madaniyatning g‘oyat muhim tarkibiy qismlaridan biri bo‘lib, u eng avvalo odamlarning qonunga munosabatlarini ifodalovchi qarashlari, e’tiqodlari, ularning huquq haqidagi tasavvurlari, intilishlari va tuyg‘ularidan iboratdir» 43 . Huquqiy tarbiya - bu davlat muassasalari, jamoat tashkilotlarida va mehnat jamoalarida shaxslarni huquqiy bilimlari, huquqiy madaniyati va huquqiy ongini oshirishda o‘zlarining subektiv huquqlari va majburiyatlarini, ijtimoiy qadr-qimmatlarini anglab yetishlarida doimiy va maqsad 42 Kak pisal Tomas Gobbs, korrupsiya «yest koren, iz kotorogo vitekaet vo vse vremena i pri vsyakix soblaznax prezrenie ko vsem zakonam». 43 Xalilov E.H. Ijtimoiy turmushda huquqiy ongning o‘rni. – T.: O‘zbekiston, 1997, – 7 b. 33 sari yo‘llangan faoliyatidan iboratdir. «Huquqiy tarbiya murakkab va ko‘p qirrali hodisadir, uni bir yoqlama tariflash qiyin. Huquqiy tarbiya bu shaxsga nisbatan huquqiy ongni, huquqiy ko‘rsatmalarni, qonunga itoatkor xulq-atvor ko‘nikmalari va odatlarini shakllantiruvchi uyushgan, bir tizimli, aniq maqsadni ko‘zlagan holdagina tasir ko‘rsatishidir» 44 . Zamonaviy huquqiy jamiyat, davlat, iqtisod, siyosat, ma’naviy-madaniy tarbiya va boshqa tizimlarni chuqur, har tomonlama amalda o‘rganishni keskin his qiladi. 3. Huquqni muhofaza qiluvchi organlar va ularning vakillari faqat «davlat manfaatlari» va «jamoat mulki»ni muhofaza qilishga odatlangani. Korrupsiyaga qarshi kurashda huquqni muhofaza qiluvchi organlarning faoliyati va ularning mas’uliyatli vazifalarini alohida ta’kidlash kerak. 4. Amaldorlar qonunga emas, balki yo‘riqnomalar va boshliqqa bo‘ysunishga odatlangani. Qonun ustuvor bo‘lgan jamiyatlarda davlat xizmachilari va amaldorlar qonunga bo‘ysunadi, ularning faoliyati qonunlar bilan tartibga solinadi. Ommaviy axborot vositalari va jamoatchilik ularning faoliyatiga baho beradi, munosabat bildiradi. Biroq qonunlar emas, og‘zaki topshiriqlar, yo‘riqnormalar yoki o‘zidan yuqori turuvcha amaldorlarning so‘zi ustun bo‘lgan jamiyat korrupsiyaga yo‘l ochadi va uni rivojlantiradi. Qonunlar ishlamaydigan yoki amaldorlar tomonidan unga bo‘ysunilmaydigan normativ-huquqiy hujjatlarga xalqda ishonchsizlik paydo bo‘ladi, ularning ishonadigani, suyanadigani va himoya qiladigani qolmaydi. Bu esa ilojsizlikdan yoki «tinchligini o‘ylab» korrupsiyaviy munosabatlar ishtirokchisiga aylanishiga olib keladi. Shuning uchun yuqori boshqaruv qatlamida, amaldorlar orasida qonunlarga hurmatni shakllantirish, qonunni buzganni qat’iy jazolash mexanizmlarini ishlab chiqish jamiyat a’zolarida ham qonunlardan, ham jazodan qo‘rqishni yuzaga keltiradi. Korrupsiya kuchli bo‘lgan byurokratik apparatlarda davlat resurslarining katta qismi ongli ravishda ularni talon-taroj qilish oson bo‘lgan yoki pora to‘plash oson bo‘lgan kanallarga yo‘naltiriladi. Hukmron elita siyosati korrupsiya 44 Tadjixanov U, Saidov A. HGuquqiy madaniyat nazariyasi. 2-jild. –T.:O‘zbekiston Respublikasi IIV akademiyasi. 1998 . – 195 b.. 34 ustidan nazorat mexanizmlarini – matbuot erkinligi, odil sud tizimi, raqobatlashuvchi elitalar (oppozitsiya) va shaxslarning mustaqilligini bosishga yo‘naltirilgan bo‘ladi 45 . Masalan, ayrim kishilarning ta’kidlashicha, odam xulq- atvori va tashqi ko‘rinishi huquqni muhofaza qilish organlri uchun pora tama qilish maqsadida bu kishini to‘xtatishga signal hisoblanadigan holatlar mavjud. Bugungi kunda korrupsiyaga qarshi kurash va har qanday korrupsion munosabatlarga qarshi murosasizlikni shakllantirish sharoitida alohida e’tibor qaratish kerak bo‘lgan quyi darajadagi korrupsiyani keltirib chiqaruvchi omillarni ham ko‘rib chiqish maqsadga muvofiq bo‘lardi. Quyi darajadagi korrupsiya ko‘proq kam miqdordagi pora oldi va berdisi bilan bog‘liq jarayon bo‘lib, «undan pora oluvchigina emas, balki pora beruvchi ham foyda ko‘rishi bilan ajralib turadi. Pora muayyan maishiy muammolarni hal qilishga ko‘maklashadi, shuningdek u ayrim mayda qonunbuzarliklar, ko‘rsatmalarni buzish imkoniyati uchun to‘lanadigan haq bo‘lib xizmat qiladi. Quyi darajadagi korrupsiya oddiy fuqaro davlatga murojaat etish zaruriyati bilan to‘qnash keluvchi yoki aksincha, davlat fuqaroni tashvishga solish lozim deb hisoblovchi barcha sohalarga kirib boradi» 46 . Mayda korrupsiya to‘g‘ri tashkil qilinmagan davlat xizmatlari, tashkilot va idoralar faoliyatida kuzatiladi. Misol uchun, kommunal xizmatlar, xo‘jalik sohasi, huquqni muhofaza qiluvchi organlar, avvalo ichki ishlar organlari, soliq va boj yig‘imlari, harbiy xizmatga chaqiruv va boshqa shakllarda namoyon bo‘ladi. Bunday mayda korrupsiyaviy munosabatlar aslida ijtimoiy taraqqiyot uchun unchalik zarar keltirmagandek tuyilsada, u sekin-asta ijtimoiy munosabatlarni ishonchsizlashtiradi va yirik korrupsiyaviy munosabatlar uchun yo‘l ochadi. Misol uchun ta’lim tizimida o‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasidagi korrupsiya ta’lim tizimini sekin-asta inqirozga olib keladi. Ta’limning inqirozi bo‘lsa, jamiyatni tanazzulga yetaklydi. Sog‘liqni saqlash yoki ichki ishlar organlari faoliyatidagi mayda korrupsiya insonlarning huquq va erkinliklarini poymol bo‘lishiga yoki sog‘lig‘i xatar ostida qolishiga sabab bo‘ladi. Shuningdek, korrupsiya xavfsizligini falsafiy tahlili 45 Jain A. K. Corruption: a review // Journal of Economic Surveys. — 2001. — Vol 15, No. 1. — P. 71. 46 Abdurahmonov B. Korrupsiyaga qarshi kurashish tarmog‘ining Istanbul harakatlar rejasi tavsiyalarining O‘zbekistonda bajarilishi: erishilgan yutuqlar va muammolar. Scientific progress. Volume 2. Issue 3. 2021. – 873- 874 b. 35 doirasida korrupsiyani keltirib chiqaruvchi ijtimoiy-psixologik shart-sharoitlarini ham ko‘rib chiqish muhim ahamiyat kasb etadi. Korrupsiyaviy munosabatlarni kelib chiqishida korrupsiya ishtirokchilarining ma’naviy-psixologik holati ham ta’sir ko‘rsatadi. Jamiyatda huquqiy nigilizmning yuzaga kelishi ya’ni, huquqqa salbiy munosabat, uning ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishning samarali vositasi bo‘lib xizmat qilish imkoniyatiga ishonchsizlik korrupsiyaviy munosabatni muammoni yechishdagi yagona yo‘l sifatida shakllanishiga olib keladi. Shu bilan birga, «jamiyatda mavjud bo‘lgan ma’naviy-psixologik muhit hokimiyat organlaridagi korrupsiya darajasiga jiddiy ta’sir ko‘rsatadi. Aksariyat amaldorlar o‘zlarini korrupsiyaviy qaror qabul qilish yoki qabul qilmaslik o‘rtasida yo‘l tanlashga majbur etadigan holatlarga ertami, kechmi – albatta duch keladilar. Bunday holatlarga fuqarolar bilan bevosita aloqada ish olib boruvchi quyi va o‘rta bo‘g‘in amaldorlari ayniqsa ko‘p duch keladilar» 47 . Bu esa, ularda tanlash imkoniyatining yo‘qlishgi, korrupsiyaviy munosabatlarni keltirib chiqaruvchi omillarni aniq namoyon bo‘lishi, shart-sharoitlarning aniq ko‘rinib qolishi asosida kechadi. Bunday vaziyatda davlat mana shu omillar va shart- sharoitlarga qarshi kurashishi va ularni bartaraf etish orqali qarshi kurash strategiyasini ishlab chiqishi kerak bo‘ladi. Bunda jarayon tabiatini anglash ular bilan kurashish tizimini osonlashtiradi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyev fikricha, «so‘nggi yillarda tub islohotlar davriga qadam qo‘ygan O‘zbekistonda ham taraqqiyot kushandasi bo‘lgan illat - korrupsiyaga qarshi izchil kurash olib borilmoqda. Ushbu kurash davlat siyosati darajasiga ko‘tarildi. Afsuski, mamlakatimizda hali- hamon korrupsiyaning turli ko‘rinishlari ijtimoiy-iqtisodiy hayotimizning ko‘pgina sohalarida butunlay barham topmagani sir emas. Misollarga murojaat qiladigan bo‘lsak, 2020 yilda turli darajadagi mansabdorlar tomonidan sodir etilgan jinoyatlar uchun 1723 shaxs jinoiy javobgarlikka tortilgan. Ular tomonidan yetkazilgan zarar 500 milliard so‘mni tashkil etgan. 2021 yilning besh oyida esa 47 Abdurahmonov B. Korrupsiyaga qarshi kurashish tarmog‘ining Istanbul harakatlar rejasi tavsiyalarining O‘zbekistonda bajarilishi: erishilgan yutuqlar va muammolar. Scientific progress. Volume 2. Issue 3. 2021. – 873- 874 b. 36 1696 nafar mansabdorga nisbatan jinoiy ish ochilgan. Yetkazilgan zarar 450 milliard so‘mni tashkil etmoqda» 48 . Davlat siyosati darajasiga ko‘tarilgan bu muammoni yangicha yondashuvlar asosida o‘rganish, yangi taraqqiyot strategiyasida murosasizlik bilan kurashish metodologiyasini falsafiy jihatdan tadqiq etish dolzarb vazifalardan biri bo‘lib qolmoqda. Bugungi kunda korrupsiyaviy munosabatlarga sharoit yaratuvchi, asos bo‘luvchi omillar, sabab va oqibatlarni tushuntirib beruvchi falsafiy yondashuvlar ham mavjud bo‘lib, ularni amaliyotga tadbiq etishning umumiy ilmiy-amaliy mexanizmlari jumlasiga quyidagilar kiradi. Birinchidan, ichki nazoratni mustahkamlash. Bunga davlat boshqaruv apparatida mavjud bo‘lgan ichki mexanizmlar va rag‘batlantirish omillari kiradi. Bularga mansabdor shaxslarning o‘z vazifalarini bajarishi uchun aniq standartlarning ishlab chiqilganligi va uni bajarish yuzasidan xodim ustidan qat’iy nazorat o‘rnatilishni ta’minlashning mavjudligi kiradi. Nazoratni ta’minlash uchun ko‘pincha avtonom ishlaydigan maxsus bo‘limlar tashkil qilinadi. Masalan, huquqni muhofaza qilish idoralari ko‘pincha ijro etuvchi hokimiyat rahbariga, shuningdek byurokratik apparatga bo‘ysunsada, ammo shu bilan birga sezilarli darajada ichki nazoratni amalga oshirish bo‘yicha o‘z vakolotlariga ega bo‘ladi. Shu tufayli korrupsiyaga qarshi kurashning falsafiy paradigmalarini amalga oshirishning asosiy usuli bo‘lgan ichki nazorat bugungi kunda asosiy, salmoqli, samarador o‘rinlardan birini egallab kelmoqda. Ikkinchidan, tashqi boshqaruvni takomillashtirish. Bunga ijro hokimiyatidan yuqori darajada mustaqillikka ega bo‘lgan mexanizmlar kiradi. Birlashgan Millatlar Tashkilotining 2003 yilda qabul qilingan «Korrupsiyaga qarshi konvensiyasi»da korrupsiyaga daxldorligi uchun ogohlantirish, korrupsiyada ishtiroki uchun jinoiy ta’qib va tergov hamda amaliyot operatsiyalarini ishga solmaslik, jinoyat yo‘li bilan topilgan mablag‘larni qaytarish maqsadida xatlash, musodara qilishga yo‘naltirish bo‘yicha amal qiladigan mexanizmlar ko‘rsatib o‘tilgan. Bunday mexanizmlar qatoriga kiruvchi 48 Mirziyoyev Sh.M. Yangi O‘zbekison taraqqiyot strategiyasi. –T.: O‘zbekiston. 2022.– 427 b. 37 mustaqil sud tizimining mavjudligi va uning qonunni buzgan byurokratni osongina va samarali sud qilishi, amalda korrupsiyaning potensial jozibadorligini keskin pasaytiradi. Shu bilan bir qatorda so‘z va ommaviy axborot vositalarining erkinligi byurokratik apparatda korrupsiya holatlarini nazorat qilishning eng samarali vositalaridan biri hisoblanadi. Sh.Mirziyoyevning fikricha, «o‘tgan asrda yashab o‘tgan amerikalik yozuvchi Teodor Drayzerning «Sarmoyador» asarida aytilganidek, «Korrupsiya avj olgan davlat, go‘yo ichidan yemirilgan mo‘rt daraxtga o‘xshab qoladi. Shak shubha yo‘qki, u birinchi jiddiy sinovga duch kelishidayoq ag‘dariladi». Bu fikrlarning naqadar to‘g‘ri va o‘rinli ekanini bugun hayotning o‘zi ko‘plab misollarda isbotlab turibdi. Hozirgi kunda insoniyatning kelajagiga raxna solayotgan ushbu illatga qarshi global, mintaqaviy hamda alohida davlatlar miqyosida keng qamrovli va ko‘p taraflama yondashuvga asoslanib kurash olib borilmoqda» 49 . Demak, korrupsiyaga qarshi global kurash muhitini yaratish dolzarb vazifalardan biri bo‘lib qolaveradi. Shuningdek, «tashqi nazorat erkin bozor iqtisodiyoti va liberal demokratik davlatlarga xosdir. Bu birinchi navbatda, bozorning normal ishlashini ta’minlash uchun aniq qoidalar, mexanizmlarni yaratish va ishga tushurish, ikkinchi navbatda sog‘lom raqobat muhitini ta’minlaydigan samarali huquqiy tizimini shakllantirishni talab etilishi bilan bog‘liqligi bilan tavsiflash mumkin. Liberal demokratiya o‘z maqsadlariga erishish uchun saylov tizimiga, qonun ustuvorligiga, mustaqil sud tizimiga, hokimiyatning taqsimlanishiga va «cheklash va muvozanat»ni saqlash tizimiga tayanadi. Ushbu siyosiy institutlarning barchasi bir vaqtning o‘zida korrupsiya ustidan tashqi nazorat mexanizmlari bo‘lib xizmat qiladi» 50 . Biroq, liberal demokratiyaning barcha qoidalari ham korrupsiyaga qarshi kurashish uchun bir xilda ahamiyatga ega emas. Masalan, «hokimiyatning taqsimlash prinsipi. Vakolatlarning taqsimlanishi ularning gorizontal ravishda bir-birlarini nazorat qilishlarini rag‘batlantiradi. Yoki, parlament demokratiyasida vakillik 49 Mirziyoyev Sh.M. Yangi O‘zbekiston taraqqiyot strategiyasi. –T.: O‘zbekiston. 2022. – 422 b 50 Xoshimov I, Qayumov A, Rashidova R. Korrupsiyaga qarshi kurash borasidagi falsafiy paradigmalar. «SCIENTIFIC PROGRESS» Scientific Journal ISSN: 2181-1601 //Volume: 1, ISSUE: 4. 93 b. 38 hokimiyati hukumatni ishdan bo‘shatish vakolatiga ega. Boshqa tomondan, prezidentlik demokratiyasida hokimiyat tarmoqlari yanada funksional ravishda bo‘linadi. Shunga qaramay, prezidentlik respublikalarida korrupsiya odatda parlamentdagi kabi yuqori, bu, ehtimol, prezidentga impichment e’lon qilish protsedurasining og‘irligi bilan bog‘liq. Bundan tashqari, vakolatlarni hududiy darajaga ko‘ra taqsimlash va shu bilan ijro etuvchi hokimiyat vakolatlarining ko‘p qismini mahalliy o‘zini o‘zi boshqarish darajasiga o‘tkazish davlat organlari sonining samarali qisqarishiga olib keladi. Bu hukumatning axborot shaffofligini oshiradi va korrupsiyani kamaytiradi» 51 . Shunga qaramay, maksimal darajada markazsizlashtirishni ta’minlaydigan davlatning federal tuzilishi ko‘pincha bir xil faoliyatning turli qirralarini turli darajadagi mansabdor shaxslar tomonidan tartibga solinishiga va binobarin, unitar davlatlarga nisbatan ko‘proq korrupsiyaga olib keladi. Uchinchidan, saylov tizimi. Demokratik mamlakatlarda saylangan vakillarni korrupsiya uchun jazolashning asosiy usuli, ularni keyingi saylovlarda hokimiyatdan chetlashtirish hisoblanadi. Bu shuni anglatadiki, saylovchining o‘zi tanlagan kishilarning halolligi va javobgarligi darajasi uchun javobgardir. Korrupsiyaga qarshi qurol sifatida saylovlarning yuqori samaradorligiga qaramay, ularning ta’siri juda sust. Bir qator mualliflarning ta’kidlashicha, saylov jarayonidagi kamchiliklar korrupsiya doirasiga sezilarli ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Agar saylovlar qonunbuzarliksiz o‘tkazilgan bo‘lsa ham, ularning o‘zi saylovchilarni u yoki bu nomzodga mafkuraviy sabablarga ko‘ra ovoz berishni rag‘batlantirishi mumkin, bunda uning shaxsan o‘zi, bo‘ysunuvchilari yoki umuman o‘z partiyasi korrupsiyasini e’tiborsiz qoldiradi. Bu amalda tasdiqlangan gipoteza hisoblanadi. Davlat korrupsiyaga barham berishi bilan korrupsiyaga qarshi kurash xarajatlari shunchalik o‘sadiki, korrupsiyani to‘liq tugatishga cheksiz harakatlar sarflashga to‘g‘ri keladi. Korrupsiyadan ko‘riladigan yo‘qotishlar va 51 Xoshimov I, Qayumov A, Rashidova R. Korrupsiyaga qarshi kurash borasidagi falsafiy paradigmalar. «SCIENTIFIC PROGRESS» Scientific Journal ISSN: 2181-1601 //Volume: 1, ISSUE: 4. 93 b. 39 korrupsiyaga barham berish xarajatlarini taqqoslab, eng kam umumiy yo‘qotishlarni aks ettiradigan korrupsiya optimal darajasini aniqlash mumkin. Ma’lum bo‘lishicha, jamiyat uchun bu jarayon xarajatlari juda katta ekanligi sababli korrupsiyani oxirigacha yakson qilmagan ko‘proq foyda keltiradi. Biroq korrupsiya bilan kurashga sarflangan mablag‘larning keyingi samaradorligini ham esdan chiqarmaslik kerak. Bundan tashqari, korrupsiya sabablarini bartaraf qilish ishiga ziyon yetkazgan holda korrupsiyaga qarshi kurashga berilib ketish ma’muriy tizimni moslashuvchanlikdan, aholini esa fuqarolik erkinliklardan mahrum etishi mumkin 52 . Hukmron guruhlar jamiyat ustidan nazoratni kuchaytirish va siyosiy raqiblarni ta’qib qilish uchun jazolashga oid qonunchilikdan foydalanishi mumkin. Xulosa qilganda, korrupsiyaga qarashi kurashda davlat xizmati tizimini tegishli tartibda o‘zgartirish, jamoatchilik nazorati mexanizmlarini takomillashtirish talab etiladi. Download 1.04 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|