Sportchi psixologik salomatligini ta’minlashda jismoniy madaniyatning ijtimoy-psixologik xususiyatlari

1.3. Sportchi psixologik salomatligini ta’minlashning ijtimoiy -psixologik jihatlari

Sportning boshqa inson faoliyatidan farqi shundaki, u kuchli stress omili – ya’ni raqobatga asoslanadi. Bu uning o‘zgaruvchanligi va oldindan aytib bo‘lmaydiganligi bilan, stressga to‘liq moslashish mumkin emas. Shuning uchun, sportdagi muvaffaqiyatlar muqarrar ravishda, nevropsixiyatrik salomatlik darajasi bilan bog‘liqdir. Xorijiy Tadqiqodlarda nevrotizasiya, bir xil belgilarga ega bo‘lgan sportchilarni o‘rganish orqali aniqlanadi. Agar aqliy faoliyat zahiralari tugasa, uning “yurishi” sodir bo‘lishi mumkin, bu esa, ma’lum bir ma’nodagi chegaraviy holatlarga olib keladi. Etakchi omillarga - stressli vaziyatda harakat qilish uchun “erkinlik darajalari” yo‘qligi kiritiladi. Psixopatiyada adaptiv to‘siqning biologik asoslari birinchi o‘rinda turadi. Shaxsiy buzilishlar natijasida xaraktyerning impulьslari (psixopatiyaga) aylanishi mumkin. O.S.Vasilyevaning yozishicha, stressni engish jarayoni bu, insonning moslashish qobiliyati, undagi himoya mexanizmlarining rivojlanganligi, qiyin vaziyatlardan omon qolish qobiliyati bilan kabilar bilan tavsiflanadi. Insonning ekstryemal muhit sharoitlariga psixofiziologik moslashuvi norma hisoblanadi, u chegaradagi psixologik reaksiyalarning o‘zgarishi bilan birga kechadi⁶⁵.
Hozirgi kunda, sport va jismoniy tarbiya ommaviylashib borayotgan bir paytda, inson hayotida muntazam jismoniy faollikning mavjudligi yoki yo‘qligi uning psixologik sog‘ligiga qanday ta’sir qiladi, degan savol o‘ta dolzarbdir. Sport musobaqalarida qatnashish uchun tirishqoqlik, qimmatli axloqiy va ixtiyoriy fazilatlar, erkaklik va hokazolar talab etiladi. Natijada, sport shaxsning rivojlanishiga, psixologik salomatligiga ham ba’zida katta salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Jismoniy yoki jismoniy salomatlik - bu tana funksiyalarini o‘z-o‘zini tartibga solish, yaxshilanish, fiziologik jarayonlarning kombinasiyasi va turli xil atrof-muhit omillariga moslashish kabilarga javob beruvchi tushunchadir. Bu jismoniy jismoniy rivojlanish darajasi, jismoniy tayyorgarlik, jismoniy mashqlar, jismoniy faollik, organizmning o‘z funksiyalarini bajarish qobiliyati bilan uzviy bo-liыdir. Jismoniy salomatlikning muhim tarkibiy qismlari - bu tananing avtonom va immunitet holati va hissiy salomatligi hisoblanadi.
Psixologik salomatlik - insonning tashqi va ichki ogohlantirishlarga adekvat javob ber ish qobiliyati, o‘zini atrof-muhit bilan ten glashtirish qobiliyati. Psixologik salomatlik - insonning psixologik farovonligi sanaladi⁶⁶.
Ijtimoiy salomatlik - bu ijtimoiy muhitga moslashish, ijtimoiy funksiyalarni to‘liq bajarish qobiliyati. Ijtimoiy salomatlik ijtimoiy aloqalar, resurslar, muloqot qobiliyatlari va uning sifatini aks ettiradi. Ijtimoiy salomatlik darajasi ijtimoiydir faoliyat va inson Ko‘pgina mualliflar psixologik jihatdan sog‘lom kattalarning xususiyatlarini tasvirlaydi. Bugungi kunda jismoniy tarbiya va sport shunday ijtimoiy kuch va ahamiyat kasb etganki, ular jamiyat tarixida hech qachon bo‘lmagandek tuyuladi. Jismoniy tarbiya va sport nafaqat jismoniy rivojlanishning samarali vositasi, balki insonning psixologik salomatligiga ham ijobiy ta’sir ko‘rsatadi⁶⁷. Mamlakatimizda jismoniy tarbiya va sport ma’naviy boylik, ma’naviy poklik va jismonanlikni ta’minlaydi
Rivojlanishni uyg‘unlashtirgan shaxsni tarbiyalash muhimdir
Barkamollik hayotdagi eng go‘zal qadriyatlardan biridir. Kashfiyot sportining eng yuqori qiymati sanaladi. A. P. Nechayev o‘z Tadqiqodsida shunday yozgan edi : “Harakat tarbiyasi bo‘lmagan joyda bimlar yo‘q. To‘liq bilim olish haqida gapirish o‘ta mushkil sanaladi. Qaysidir ma’noda, chaqqonlik, chidamlilik va qat’iyatni mushak xususiyatlari va charchoq deb atash mumkin , apatiya, kayfiyat o‘zgarishi, zyerikish, tashvish, va mushaklarning muvozanati ham Tadqiqodlarda keng o‘rganilgan. Ko‘plab mualliflar psixologik jihatdan sog‘lom sportchining xususiyatlarini tasvirlab berishga harakat qilishgan. A. Maslou psixologik sog‘lomlikning quyidagi jihatlarini ajratib o‘tadi⁶⁸:
– Haqiqatga yo‘nalganlik;
– O‘zingiz va boshqalar qanday bo‘lsa, shunday qabul qilish;
– O‘zingizga emas, muammoga ko‘proq e’tibor qarating;
– Odamlarning hodisalarni idrok etishda faolligi;
– Insoniyat bilan identifikasiya qilish;
– Qobiliyatlari o‘xshash odamlar bilan munosabatlar;
K. Rodjyersning fikricha, inson “to‘liq funksional” tizimdir, ya’ni psixologik salomatlikdir quyidagi individual xususiyatlarni bog‘ladilar:
– Amaliyotga ochiqlik, bu ularning fikrlari va his-tuyg‘ularini chuqur va еtarli darajada bilishni talab qiladi;
– Salbiy his-tuyg‘ulardan еtarli darajada psixologik himoyani rivojlantirish ten densiyasining yo‘qligi, xulq-atvorni tanlash uchun asos sifatida xizmat qobiliyati ham bor. Shunday qilib, psixologik jihatdan sog‘lom odam harakatchan va tashqi o‘zgarishlarga sezgir Muayyan ichki yadro, xavfsizlik marjasi mavjudligi psixologik himoyaning samarali usullariga ega voqe’lik va hayotiy faoliyatning halokatli omillariga qarshi turish optimallashtirish imkonini ob’yek. Sportda o‘z ixtiyori bilan, ob’yektiv va sub’yektiv qiyinchiliklarni engishga qodir emas, u bilan samarali natijaga erishib bo‘lmaydi. Kunning har soatida o‘ziga qarshi kurashni namoyish qilish hayotiy insoniy fazilatlarni shakllantirishda qat’iyatlilik, maqsadga muvofiqlik,jasorat va jasorat, o‘z-o‘zini tarbiyalash va tashabbuskorlik kabi ob’
Obyektiv sharoitlar yaratish uchun qulay muhit yaratiladi. Bundan tashqari, sportning jamiyat va shaxslar uchun yaxshi foydasi kattadir. Jismoniy faoliyat muntazam ravishda shug‘ullanadigan odamlarda tashvish, taranglik va tajovuz kamayadi. N.N.Rudenkoning so‘zlariga ko‘ra, sport – bu muammolaringizni unutish, yillik ngillik va dam olishga yordam ob’yekgan antidepressant turi Mashg‘ulotlar sonini normada bo‘lishi, qondagi shakar muvozanatlashtiradi va mushaklarning surunkali kuchlanishini engillashtiradi. Doimo asabiylashadigan odamlarga xos bo‘lgan narsalarni yo‘q qiladi. Bunday jismoniy faoliyat stress darajasini pasaytiradi to‘plangan tajovuz qarindoshlari va sport sizni nazorat qilish imkonini obyekt, chunki ziddiyatga emas , balki tashqi va foydaga hissa qo‘shadi⁶⁹.
Ye.R. Kaliteyevskayaga ko‘ra, mashqlanish paytida tanada endorfin ishlab chiqariladi - tabiiy antidepressantlar. Endorfinlar (miya neyronlarida tabiiy ravishda paydo bo‘ladigan afyunga o‘xshash kimyoviy birikmalar. Endorfinlar ko‘pincha, “baxt gormonlari” yoki “quvonch gormonlari” deb ataladi⁷⁰. Jismoniy faollik tananing barcha qismlariga, shu jumladan miyaga kislorodning faol oqimini keltirib chiqaradi. Bu umidsizlik, depressiya, stress, uyqusizlik kabi ko‘plab muammolarni oldini oladi. Qolaversa, ayrim psixologik kasalliklarning alomatlarini kamaytirishga yordam keng yordam beradi. M.F.Sautkinning yozishicha, jismoniy faollik kayfiyatga qanday ta’sir qilishini aniqlash uchun, birinchi Tadqiqod 1970 yilda o‘tkazilgan. Unda ikki guruh erkaklar ishtirok etgan. Birinchisi olti hafta davomida mashq qiladigan yugurish, suzish va velosipedda yurish kabilar kiradi. Ikkinchisi - muntazam harakasiz turmush tarzini olib borgan kishilar kiritiladi. Natijada, sub’ektlarning birinchi guruhidagi erkaklar tushkunlikka tushib qolishdi, avvalgidan ancha tez chiqib ketishgan⁷¹. Demak, sport mashqlari ham sportchining psixologik salomatligiga keng ta’sir etadi.
Qondagi “baxt” gormoni darajasi yugurishdan keyin sezilarli darajada oshadi aniqlangan: 10 daqiqadan keyin - 42% va 20 daqiqadan keyin - 110%. Sabr Rivojlanishga qaratilgan uzoq muddatli jismoniy faoliyat qisqa muddatli bo‘lganlarga qaraganda beta-endorfin darajasini oshiradi deb taxmin qilinadi. Beta-endorfinlar kuchli еyforik ta’sirga ega bo‘lib, depressiya va Psixologik muvozanatni engishga yordam ob’yek. Stress va stress vaqtida. Odamlar o‘zlarini atrofidagi dunyodan ajratishga harakat qilishadi. Biroq, bu bosqichda mo‘ljalni topish juda qiyin. Muhim va bu holda sport juda mos keladi. Ob’yektiv va sub’yektiv ko‘p Faktorlar mavjud: ijtimoiy doiralarning kengayishi, yangi manfaatlar, bilim va maqsadlarning paydo bo‘lishi mavjudligi, vaziyatning o‘zgarishi va depressiv fikrlardan o‘tish, tajovuz, g‘azab va boshqa halokatli his-tuyg‘ulardan xalos bo‘ling. Shuni alohida ta’kidlash joizki, o‘yin sport mashqlanish bilan bog‘liqdir. I.Ye.Semyonovaning aytishicha, turli tadbirlarda muntazam ishtirok etish insonning muloqot qilish qobiliyatini rivojlantirishga yordam beradi, masalan, xushmuomalalik, xushmuomalalik, ijodga ishtiyoq, qaror Idrokdagi mustaqillik. Jamoa va jamiyat oldidagi burch va mas’uliyat hissi shakllanadi. Jamoada o‘ynagan odam empatiya va g‘amxo‘rlikni o‘rganadi. Jismoniy tarbiya va sport jamiyatining har bir a’zosi o‘zining “myen”ini rivojlantiradi va mustahkamlaydi⁷².
Har qanday sportning o‘ziga xos xususiyati bu musobaqalar. Ular insoniy axloqiy va axloqiydir tarbiyasiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Sport bilan shug‘ullanadigan, musobaqalarda qatnashadigan shaxs individualdir sifatlarni rivojlantiruvchi “sog‘lom” raqobatni o‘rganadi. Musobaqaning joriy qoidalari nafaqat kurashning borishini, balki unga tayyorgarlikni ham belgilaydi.

II. BOB. SPORTCHI PSIXOLOGIK SALOMATLIGINI TA’MINLASHNING METODOLOGIK TAHLILI