Sportchi psixologik salomatligini ta’minlashda jismoniy madaniyatning ijtimoy-psixologik xususiyatlari

2.1.Sportchi psixologik salomatligiga ta’sir etuvchi omillar

Ma’lumki, muntazam jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanish inson sog‘ligi uchun juda foydalidir. Bunday mashqlar psixologik salomatlikka ta’sirkeng qilishini ko‘rsatdi. Sport bilan shug‘ullanish shaxs va jamiyatga ko‘p foyda keltiradi: ko‘proq e’tibor, boshqalar bilan ishlash qobiliyatini yaxshilaydi va o‘ziga ishonchni oshiradi. Bundan tashqari, kirishdan keyin sportga ta’sir qiluvchi psixologik omillar o‘ziga ishonch, motivasiya, hissiy nazorat va konsentrasiya yanada oshadi.
S.B.Tixovinskiyning ta’kidicha, motivasiya: har qanday vazifada, ayniqsa, sportda ishimizni optimallashtirishni xohlashimiz juda muhimdir. Ularni o‘zlarini ko‘tarishga undaydigan narsa, ular qilayotgan ishiga bo‘lgan muhabbat, sportchilar doimo ko‘tariladi, g‘alaba qozonadi va mag‘lub bo‘ladi va ko‘pincha o‘zlariga ichki motivasiya muvaffaqiyasizlik, baxsizlik yoki ogohlantirishdan ham yomonroq ekanligini aytadilar⁷³.
V.A.Filipning aniqlashicha, sportchilar yuqori konsentrasiyaga muhtojdir. Barcha mashg‘ulotlar, hatto eng oddiy yoki intuitiv harakatlar ham diqqatni jamlashni talab qiladi. Har qanday noto‘g‘ri bajarilgan harakat xato, yiqilish yoki jarohatga olib kelishi mumkin, buning bajarilishi bir necha oy davom etishi mumkin. Shuning uchun, agar u mashg‘ulotlarni talab qilmasa ham, sportchi uchun juda kam uchraydi⁷⁴.
Hissiy nazorat bu - tuyg‘ularni yoki shubhalarni nazorat qilishga yordam beradigan mashqlarni ishlab chiqadi, sportchining muvaffaqiyati yoki muvaffaqiyasizligi o‘rtasidagi farqni ayta oladi. Shunday qilib, sportchi o‘zining hissiy nazoratiga ta’sir qilmaganini ko‘rsa, bu uning his-tuyg‘ulari uning konsentrasiyasiga qanday ta’sir qilishiga bog‘liq. O‘ziga ishonch- o‘ziga ishonch muvaffaqiyatning muhim shartidir.
I.P.Luskanning yozishicha, sport amaliyoti yuqori emosional ishtirokni talab qiladi. Buning sababi sport faoliyatining psixologik xususiyatlari musobaqaning maqsadlari va sport xususiyatlari, o‘yin faoliyati bilan belgilanadi. Birinchidan, sportchilarning kuchli va zaif tomonlarini aniqlang va tahlil qiling va samaradorlik va ishonchni maksimal darajada oshirish uchun ishlatiladigan usullardan foydalaning. Aks holda, u sportchiga qarshi harakat qilishi mumkin. Atletika samaradorligini oshirish uchun eng ko‘p qo‘llaniladigan usullar: Eslatma: bu ichki va tashqi diqqat markazidir⁷⁵. Shuningdek, ichki kayfiyat - bu sportchining o‘z tanasida sodir bo‘lgan tomonlariga (fikrlari, o‘z-o‘zini dialogi, his-tuyg‘ulari yoki harakatlari) е’tibor berishidir. Tashqi е’tibor sportchining o‘zidan tashqaridagi narsalarga е’tibor beradigan vaqtni anglatadi.
L.P.Jilinaning aniqlashicha, maqsadni belgilash - sportchilarga o‘zlarining yakuniy maqsadiga erishish uchun bajargan ishlarini va erishishlari kerak bo‘lgan maqsadlarni umumiy ko‘rib chiqishga yordam beradi. O‘z-o‘zini anglash- bu qisqa xabarlar yoki o‘zimizni xabarlarga undaydigan konsentrasiyalar yoki. Bu o‘z-o‘zidan oqilona, ​​ijobiy, mantiqiy va real hisobotlardan foydalanish haqida. Bo‘shashtirish usullari har qanday usul, jarayon yoki odamga jismoniy va yoki psixologik stressni kamaytirishga yordam beradi.Ular odatda stress va xavotirni kamaytirish orqali odamga ko‘proq xotirjamlikka erishishga imkon beradi⁷⁶. Psixologik tasvir: aqliy tasavvurlar - ular mavjud bo‘lmaganda haqiqatni takrorlashning ramziy shakllari va boshqalar. Sport, ayniqsa, yuqori ko‘rsatkichli sport turlari azob va kasallik bilan bog‘liq. Faqat mashg‘ulotlarda emas, balki bilvosita ta’sir darajasida ham. Shunday qilib, agar sizda fizioterapiya mashg‘ulotlarida qatnashish imkoni bo‘lsa, bu og‘riq sportchining yuziga qanchalik ta’sir qilishini ko‘rasiz. Sport, bizning shaxsiy chidamliligimiz uchun ajoyib maktabdir; Psixologik darajada qo‘llaniladigan ko‘plab usullar yuqori raqobat va yuqori standartlarning boshqa holatlarida ham qo‘llanil Psixologik salomatlikni saqlash jarayonida idrok etish adekvatligining ijobiy ahamiyatini ta’kidlab, Tadqiqodchilar buni asosiy xususiyatlar va subyektiv tasvirning doimiyligining adekvatligi mavjudligi bilan ta’kidlaydilar. Inson tomonidan idrok etilgan tasvir haqiqatga qanchalik yaqin bo‘lsa, uning psixologik salomatligi darajasi shunchalik yuqori bo‘ladi. Ma’lumki, appersepsiya insonning psixologik hayotining mazmuni, demak, uning psixologik salomatligi holati bilan belgilanadi.
Yu.Yu.Jukov ta’kidlanganidek, mualliflar voqelikni, dunyoni va o‘zini idrok etishning adekvatligini psixologik salomatlikka ta’sir qiluvchi ajralmas xususiyat deb bilishadi, ya’ni. Psixologik salomatlik insonning muhim holatlaridan biri sifatida o‘zini, boshqalarni va butun dunyoni idrok etishning ko‘p darajali tizimiga bog‘liq. Shubhasiz, sportchilar uchun idrok etishning adekvatligi ham juda muhimdir⁷⁷. Bundan tashqari, har xil sport turlari bilan shug‘ullanadigan odamlar uchun ma’lum bo‘lgan barcha idrok turlaridan barcha mavjudlari emas, balki ma’lum bir sport turida hukmronlik qiladigan idrokning ayrim turlari muhimroq bo‘ladi. Masalan, jang san’atkorlari uchun bu raqibning harakatlarini idrok etish, sportchilar (yuguruvchilar) yoki chang‘ichilar uchun еsa vaqtni idrok etish va hokazo. Kuchli jismoniy va neyropsik charchoq bilan idrok etishning adekvatligi buziladi, bu sportchining psixologik salomatligiga ta’sir qilishi mumkin emas. Demak, idrok etishning adekvatligi sportchi shaxsining psixologik salomatligini saqlash jarayonida muhim omil hisoblanadi.
Ko‘pgina mualliflar aytib o‘tgan keyingi omil - bu farovonlikdir. Bu atamaning semantik maydoni keng. Shunday qilib, “obod” atamasi baxtli, yaxshi holatda, muvaffaqiyatli yakunlangan, mehribon deb talqin qilinadi. Masalan, L.Kulikov shaxs farovonligi konsepsiyasiga bu «individ uchun alohida ahamiyatga ega bo‘lgan umumlashtirilgan va nisbatan barqaror tajriba» degan fikrni qo‘yadi. Aynan shu narsa ko‘p jihatdan dominant psixologik holatning xususiyatlarini belgilaydi – “qulay holat” - aqliy jarayonlarning muvofiqlashtirilgan oqimiga hissa qo‘shadigan, aqliy va jismoniy salomatlikni qo‘llab-quvvatlovchi muvaffaqiyatli xulq-atvor" yoki aksincha, noqulaydir.
I.B.Bovinaga ko‘ra, farovonlik har doim subyektiv bo‘lib, ko‘pincha qoniqish hissi va o‘zini o‘zi anglash bilan bog‘liqdir. Psixologik farovonlik turli xil, ko‘pincha qarama-qarshi pozisiyalardan talqin qilinadi. Demak, bu tushunchaga qarama-qarshi ikki qarash ajratilgan. Birinchisining tarafdorlari “psixologik farovonlik” tushunchasini psixologik salomatlik, hayot sifati, ijtimoiy moslashuv va boshqalar kabi tushunchalar bilan birlashtiradi⁷⁸.
Ikkinchi yondashuv va psixologik farovonlik nuqtai nazardagi Tadqiqodchilarning fikricha, bu tushuncha ma’no jihatidan ushbu tushunchalarga yaqin bo‘lsada, ammo ular bilan bir xil emas, deb hisoblashadilar⁷⁹. Ushbu mualliflar, bizning fikrimizcha, psixologik farovonlikni insonning o‘ziga va o‘z hayotiga sub’yektiv hissiy baho berishiga haqli ravishda bog‘laydilar, ular farovonlik mavjud bo‘lganda, sub’yekt o‘zini o‘zi anglash va shaxsiy o‘sishga intilishini ta’kidlaydilar. Darhaqiqat, psixologik farovonlik har qanday salbiy psixologik holatlarning mavjudligi bilan bevosita bog‘liq emas, garchi bu ularning zo‘ravonlik darajasiga bog‘liq. Yaxshi qoniqarli holatda bo‘lish sub’yektiv ravishda qabul qilingan farovonlik uning tarkibiy qismlari bilan belgilanadi: jismoniy, psixologik, ma’naviy, moddiy farovonlik. Shuni ta’kidlash kerakki, farovonlikning barcha tarkibiy qismlari bir-biri bilan chambarchas bog‘liq va bir-biriga ta’sir qiladi, bu yaxlitlik hissi, ichki muvozanat va aqliy funksiyalar va jarayonlarning uyg‘unligini belgilaydi. Shu bilan birga, A.Ye.Sozonov farovonlikning faqat ikkita asosiy komponentini ajratadi: kognitiv va emosionalional. Bizning fikrimizcha, shaxsning psixologik farovonligi o‘z-o‘zidan qoniqishning sub’yektiv qabul qilingan holatini, o‘zini o‘zi anglash jarayonini, atrof-muhit va hayot sifatini aks ettiruvchi ajralmas omildir. Insonning psixologik salomatlik darajasini tavsiflovchi yana bir omilni ko‘pgina Tadqiqodchilar garmoniya deb atashadi⁸⁰. Barkamol shaxs strukturaviy, funksional va tizimli jihatlarda “tanaviy, ijtimoiy, ma’naviy va axloqiy komponentlarning uyg‘un birligi” bo‘lgan yaxlit shaxsni bildiradi. Shaxs uyg‘unligi haqida gapirar ekan, shunday yozadi: “Shaxsning makon, vaqt va energiya miqdoriy xususiyatlarining mutanosibligini shaxs makonining hajmiga, shaxsiy vaqt tezligi va darajasiga mutanosiblik sifatida ko‘rsatish mumkin.
Jismoniy tarbiya va sport psixologiyasi sport, jismoniy tarbiya, faol dam olish, reabilitasiya va moslashuvchan jismoniy madaniyatda psixik xususiyatlar va funksiyalarning shakllanishi va namoyon bo‘lish qonuniyatlarini o‘rganadi. N.I.Sokolovaga ko‘ra, sport psixologlari ko‘plab savollarga duch kelishadi⁸¹:
– Harakat texnikasining rivojlanishiga qanday psixologik omillar ta’sir ko‘rsatadi?
– Sportchining musobaqadagi holatini nima belgilaydi?
– Ochiq havoda sayr qilish uchun motivasiyani qanday yaratish va saqlash kerak?
– Sport bilan shug‘ullanishda qanday shaxsiy fazilatlar shakllanadi?
– Murabbiyning gaplari sportchilarning ko‘rsatkichlariga qanday ta’sir qiladi?
– Sport nogironlarning ijtimoiy moslashuviga qanday ta’sir qiladi?
– Jismoniy tarbiya o‘qituvchisi uchun qanday fazilatlar muhim?
– Jamoa ahil bo‘lishi va o‘yin davomida o‘yinchilarning o‘zaro samarali harakat qilishi uchun nima kerak? Bu va boshqa savollar psixologiya fanining ma’lum bir tarmog‘ining predmeti va ob’yektlarining mazmunini belgilaydi. Jismoniy tarbiya va sport psixologiyasining predmeti jismoniy tarbiya va sport faoliyati va sportdagi shaxsning psixologik xususiyatlari va sog‘lomlashtirish va sog‘lomlashtirish sohasidir.
N.B.Stambulovning aytishicha, sport psixologlari turli xil psixologik omillarni - qobiliyatlar, motivasiya, shaxsiy xususiyatlar, muloqot qobiliyatlari va boshqalarni o‘rganadilar - ular orasida jismoniy tarbiya, sport, ochiq havoda va jismoniy madaniyatning boshqa turlari muvaffaqiyati bog‘liq bo‘lgan omillarni ajratib ko‘rsatishadi. Shuningdek, ular sport va jismoniy tarbiya va dam olish faoliyati jarayonida shakllanadigan ko‘nikma, qobiliyat va fazilatlarni o‘rganadilar⁸². Tadqiqod natijalari asosida psixologik yordam ko‘rsatishning texnikasi va usullari ishlab chiqilmoqda. Psixologik yordamning maqsadi jismoniy tarbiya va sport samaradorligini oshirishdan iborat. Psixologiyadan tashqari sport tibbiyoti, sport pedagogikasi, mashg‘ulotlar nazariyasi va boshqa fanlar sport va jismoniy tarbiya-sog‘lomlashtirish tadbirlari samaradorligini oshirishni ta’minlaydi.
Sportdagi yutuqlar, jismoniy tarbiya darslari va sport-sog‘lomlashtirish mashg‘ulotlarining samaradorligi nafaqat ishtirokchilarning shaxsiy xususiyatlariga, balki murabbiy yoki o‘qituvchining kasbiy va shaxsiy fazilatlariga, shuningdek, jamoaning xususiyatlariga ham bog‘liq. Shuning uchun sport psixologlarining Tadqiqod va amaliy faoliyati turli ob’yektlarga qaratilgan. V.A.Taymazovga ko‘ra, jismoniy tarbiya va sport psixologiyasining ob’yektlariga quyidagilar kiradi⁸³:
– Sportchilar va jismoniy tarbiya va dam olish faoliyati bilan shug‘ullanuvchilar;
– Trenerlar, jismoniy tarbiya o‘qituvchilari, instruktorlar va boshqalar;
– Jamoalar (sport jamoalari, sinflar, sog‘lomlashtirish guruhlari va boshqalar).
Ushbu ob’yektlarni ilmiy tadqiq qilish xususiyatlari jismoniy tarbiya va sport psixologiyasining vazifalari bilan belgilanadi. Turli sport turlari vakillari ushbu fazilatlarning ma’lum bir kombinasiyasi bilan ajralib turadi, ular sportchilarning ishonchli faoliyatini ta’minlashda ayniqsa katta rol o‘ynaydi (masalan, siklik xarakterdagi sport turlarida muvaffaqiyatga yuqori motivasiya, aqliy chidamlilik alohida ahamiyatga egadir.
– Sportchilar psixikasining korreksiya qilish - funksiyalarning samaradorligi va barqarorligi “boshlovchi” tizim bo‘lib, uning yordamida sportchining keyingi faoliyati amalga oshiriladi.
I.B.Ushakovning fikricha, inson miyasida kerakli kelajakning kodlangan modeli vujudga keladi, u faoliyatning zaruriy natijasini aks ettiradi va shu natijaga erishishga qaratilgan barcha harakatlarni tartibga soluvchi vazifasini bajaradi⁸⁴. Maqsadga erishish jarayoni turli xil tuzatishlar yordamida doimiy va ko‘p darajali tartibga solishni o‘z ichiga oladi. A.I.Shamardinning fikriga ko‘ra, tizimning faoliyati afferent sintezdan oldin, dastlabki motivasiya, xotira, vaziyatli afferentasiya va shartli stimullar ta’sirida boshlanadi. Faoliyat jarayoni harakatni qabul qiluvchi yordamida xatolarni tuzatishni ta’minlaydigan qayta aloqa mexanizmini o‘z ichiga oladi. Bu kutilayotgan natijaning standartini yaratadigan va haqiqiy natija haqidagi ma’lumotlarni u bilan taqqoslaydigan bo‘lajak harakatning mumkin bo‘lgan natijalarini baholash uchun afferent apparatdir. Ushbu taqqoslash jarayonida harakatlarni tuzatish mumkin⁸⁵. Sportchilarda axborotni boshqarish jarayonlarining ishonchliligiga ta’sir qiluvchi ko‘plab omillar mavjud: vazifa va harakat tizimining xususiyatlari, tashqi va ichki aralashuvlar, еkstrapolyasiyaning mukammalligi va xususiyatlari, teskari aloqa tizimidagi taqqoslash funksiyasining mukammalligi, semantik kinematik. va dinamik dasturlar.
Ko‘pgina sport turlarida (sport o‘yinlari, jang san’ati, texnik jihatdan murakkab turlari) faoliyat samaradorligi bevosita psixomotor sifatlar va o‘zini-o‘zi sezishning rivojlanish darajasiga bog‘liq bo‘lib, uning barqarorligi psixomotor, o‘z-o‘zini nazorat qilishning barqarorligiga bog‘liq. jarayonlar va aqliy chidamlilik. Umuman olganda, sport turlari bo‘yicha faoliyatning aqliy ishonchliligini ta’minlashda, perseptiv barqarorlik, ya’ni yuqori yuklar ostida harakatning turli tarkibiy qismlarini aniq idrok etish qobiliyati muhim rol o‘ynaydi. Sensor o‘zini o‘zi boshqarish sportchi ishonchliligining sensorimotor omillaridan biridir. Faoliyat ishonchliligining tarkibiy qismi sifatida uning samaradorligi motivasiya va aqliy zo‘riqish darajasiga, tayyorgarlik darajasiga, umumiy sport mahoratiga, sensorimotor sohaning individual xususiyatlariga, charchoq darajasiga, tashqi aralashuvga va murabbiyning ijtimoiy-psixologik sifatlariga ham bog‘liqligini hiosbga olishi lozim.