Sportchi psixologik salomatligini ta’minlashda jismoniy madaniyatning ijtimoy-psixologik xususiyatlari

2.2. Sportchi psixologik salomatligini ta’minlashda jismoniy madaniyatning ahamiyati

Madaniyat - bu insonning ijodiy ijodiy faoliyatidir. “Madaniyat” rivojlanishining madaniy va psixologik jarayonining asosi va mazmuni bu, avvalambor, insonning jismoniy va intellektual qobiliyatlarini, uning axloqiy va estetik xususiyatlarini rivojlantirishdir. Bunga asoslanib, jismoniy madaniyat - jamiyat umumiy madaniyatining bir qismi bo‘lib, insonning sog‘lig‘ini yaxshilash, jismoniy qobiliyatlarini rivojlantirish va ulardan ijtimoiy amaliyot ehtiyojlariga muvofiq foydalanishga qaratilgan ijtimoiy faoliyat sohalaridan biridir. R.M.Shamionovning yozishicha, jamiyatdagi jismoniy madaniyat holatining asosiy ko‘rsatkichlari: odamlar salomatligi va jismoniy rivojlanish darajasi, jismoniy madaniyatni tarbiya va ta’lim sohasida, ishlab chiqarishda, kundalik hayotda, bo‘sh vaqtning tuzilishida foydalanish darajasi; jismoniy tarbiya tizimining tabiati, ommaviy sportni rivojlantirish, sportning mukammalligi va boshqalar⁸⁶. Jismoniy tarbiyaning asosiy elementlari: jismoniy mashqlar, ulardagi komplekslar va musobaqalar, tanani qattiqlashtirishi, kasbiy salomatlik, faol motorli turizm, jismoniy mehnat aqliy mehnat bilan shug‘ullanadigan odamlar uchun ochiq mashg‘ulot shakli. Jamiyatda jismoniy madaniyat, odamlar mulki bo‘lib, “ma’naviy boylik, axloqiy poklik va jismoniy barkamollikni uyg‘unlashtirgan yangi insonni tarbiyalashning” muhim vositasidir. Bu odamlarning ijtimoiy va mehnat faolligini oshirishga, ishlab chiqarishning iqtisodiy samaradorligiga, jismoniy madaniyat harakati jismoniy va sport sohasidagi davlat va jamoat tashkilotlarining ko‘p tomonlama faoliyatiga tayanadi. Odamlarning jismoniy madaniyati uning tarixining bir qismidir. Uning shakllanishi, keyingi rivojlanishi mamlakat iqtisodiyotining shakllanishi va rivojlanishiga, uning davlatchiligiga va jamiyatning siyosiy va ma’naviy hayotiga ta’sir ko‘rsatadigan bir xil tarixiy omillar bilan chambarchas bog‘liq. Jismoniy madaniyat tushunchasi, shubhasiz, odamlarning ongi, iste’dodi, tikuvchilik buyumlari tomonidan yaratilgan barcha narsalar, uning ma’naviy mohiyatini, dunyoga, tabiatga, odamga va inson munosabatlariga bo‘lgan munosabatni aks ettiradigan barcha narsalarni o‘z ichiga oladi.
P.K.Durkin so‘nggi yillarda jismoniy madaniyat nafaqat mustaqil ijtimoiy hodisa, balki shaxsiyatning barqaror sifati sifatida tilga olinishi bejiz emas. Shunga qaramay, insonning jismoniy madaniyat fenomeni to‘liq o‘rganilmagan, garchi ong va tana madaniyati muammolari qadimgi tsivilizatsiya davrida ham ko‘tarilgan. Umumiy madaniyat fenomeni sifatida jismoniy madaniyat o‘ziga xosdir. Aynan u inson rivojlanishidagi ijtimoiy va biologik uyg‘unlikni ta’minlovchi tabiiy ko‘prikdir⁸⁷. Bundan tashqari, bu insonda shakllanadigan madaniyatning eng birinchi va asosiy turidir. O‘ziga xos dualizm bilan jismoniy madaniyat tananing holatiga, psixikaga va insonning holatiga jiddiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin.
Yu.I.Yevsiyevga ko‘ra, jismoniy madaniyatda shaxsiyat, uni amalda amalga oshirishning “texnikasini” ishlab chiqish va yosh avlodning jismoniy tarbiyasi va tarbiyasida hal qiluvchi tushunchani anglash vaqti keldi, chuqur bilim va e’tiqodlarga asoslangan ongni maqsadli shakllantirish va mustahkamlash va doimiy ravishda g‘amxo‘rlik qilish lozim. Bunday holda, majburiy ta’limdan boshlab, jismoniy tarbiyani uzluksiz amalga oshirish g‘oyasini hayotga tatbiq etish, odamni o‘z sog‘lig‘iga g‘amxo‘rlik qilishni o‘rgatish, hayot faoliyati davomida ushbu faoliyat sohasida o‘zo‘zini tarbiyalash bilan shug‘ullanish muhimdir⁸⁸. Shunday qilib, ushbu mavzuning dolzarbligi shubhasizdir. “Yuklash” jismoniy mashqlarda ular tanaga bo‘lgan ta’sirning kattaligini, shuningdek, engib o‘tilishi mumkin bo‘lgan ob’ektiv va subektiv qiyinchiliklar darajasini chaqiradilar. Boshqacha qilib aytganda, bu atama birinchi navbatda degan ma’noni anglatadi ta’sirning miqdoriy o‘lchovi jismoniy mashqlar. Yuk to‘g‘ridan-to‘g‘ri tananing “ishchi potentsiali” (energiya manbalari) va charchoqning sarflanishi bilan bog‘liq. Ikkinchisi muqarrar ravishda dam olish bilan bog‘liq bo‘lib, uning davomida tiklanish jarayonlari yuk tufayli yuzaga keladi. Shunday qilib, yuk charchoqdan tiklanish va samaradorlikni oshirishga olib keladi. Yukning ta’siri uning hajmi va intensivligiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri proportsionaldir. Agar biz alohida jismoniy mashqlarni muayyan ta’sir qiluvchi omil sifatida ko‘rib chiqsak, unda tushuncha yuk hajmi bilan bog‘liq ta’sir qilish davomiyligi uning “vaqtdagi uzunligi”, bajarilgan jismoniy ishlarning umumiy hajmi va shunga o‘xshash parametrlar. “Shiddatlilik” bir xil yuk xarakterlanadi ta’sir kuchi har bir daqiqada, funksiyalarning intensivligi, bir martalik kuch sarflash va hokazo. Bir nechta jismoniy mashqlarning umumiy yukikamroq darajada va mashg‘ulot jarayonida yuk doimiy (doimiy) yoki intervalgacha (intervalgacha) bo‘ladimiyo‘qmi. Jismoniy tarbiya usullarining ajralmas qismi sifatida dam olish passiv (nisbiy tinchlik, faol vosita etishmasligi) va faol (charchoqni keltirib chiqarganidan tashqari boshqa faoliyatga o‘tish) bo‘lishi mumkin. Muayyan sharoitlarda faol dam olish passivlikka qaraganda, yaxshiroq tiklanish samarasini beradi.
Ko‘pincha, bu ikkala dam olish shakllari birlashtiriladi va yuk qismlari orasidagi intervalning boshida faol dam olish, keyin esa passiv dam olish beriladi. Turli xil usullar bilan yuk qismlari orasidagi intervalning davomiyligi ta’sirlarning ustuvor yo‘nalishi va tiklanish jarayonlari qonunlariga muvofiq belgilanadi. Uchta interval mavjud: oddiy, qattiq va ekstremal. U yoki boshqa oraliq yordamida erishilgan ta’sir doimiy emas. Bu ma’lum bir usuldan foydalanganda o‘rnatiladigan umumiy yukga qarab o‘zgaradi. Boshqa tomondan, berilgan dam olish vaqtlarining xususiyatlariga qarab, alohida yukning ham, butun darsning ham ta’siri sezilarli darajada o‘zgaradi. Bu borada dam olish vaqtlari jismoniy tarbiya usullarining muhim tarkibiy qismi sifatida yuk hisoblanadi va ushbu turdagi intervallarning har biri tegishli sharoitlarda zarur va maqbuldir. Shunday qilib, belgilangan yuk (uning hajmi va intensivligi parametrlari, takrorlash, o‘zgartirish va dam olish bilan kombinatsiyasi), shuningdek dam olish intervallarining xususiyatlari jismoniy tarbiya usullarini xarakterlash uchun zarurdir. Muayyan usulning o‘ziga xos xususiyatlari ko‘p jihatdan tanlangan yukni va dam olishni tartibga solish usulining o‘ziga xos xususiyatlari bilan belgilanadi.
I.F.Kalininaning yozishicha, jismoniy tarbiyaning ajralmas qismi bu sportdir. Musobaqalarda yuqori natijalarga erishish uchun mashq qilish va mashqlarni asta-sekin oshirish orqali sport bilan shug‘ullanish. Tanaga zarar bermaslik uchun sportchining muntazam tibbiy nazorati va o‘z-o‘zini nazorat qilish kerak. Sportga haddan tashqari ishtiyoq va jismoniy tarbiya o‘qituvchisi va murabbiyining ko‘rsatmalariga rioya qilmaslik ortiqcha ishlarga olib kelishi mumkin, shunda foydali narsalar o‘rniga sport faoliyati zararli bo‘ladi⁸⁹. Texnologik inqilob davrida, mexanizatsiya va avtomatlashtirish sanoat va qishloq xo‘jaligiga jadal sur’atlar bilan kirib borayotgan bir paytda, jismoniy tarbiya va sport alohida ahamiyat kasb etmoqda. Ko‘plab ishchilarning ishi asta-sekin mashinani boshqarish darajasiga tushiriladi. Bu ishchilarning mushaklarning faolligini pasaytiradi va ularsiz inson tanasining ko‘plab organlari pasaygan darajada ishlaydi va asta-sekin zaiflashadi. Mushaklarning bunday yuklanishi jismoniy tarbiya va sport bilan shug‘ullanadigan kishi tomonidan qoplanadi. Olimlar jismoniy tarbiya va sport mehnat unumdorligiga foydali ta’sir qilishini aniqladilar. Sport bilan shug‘ullanadigan jismoniy va aqliy ishchilar uchun charchoq band bo‘lmaganlarga qaraganda ancha kechroq sodir bo‘ladi. Ko‘p yillik ilmiy izlanishlar shuni ko‘rsatdiki, sport bilan shug‘ullanadigan ba’zi kasblar tezda yuqori malakaga ega bo‘ladi.
Jismoniy tarbiya va sport insonni tarbiyalashning samarali vositasidir. Sport amaliyotidan olingan ko‘plab misollar bizni bunga ishontiradi. Biroq, afsuski, shaxsning xatti-harakatlarida salbiy hodisalar ham mavjud turli darajadagi sportchilar - o‘smirlar sport maktabi o‘quvchisidan dunyoga mashhur ustalargacha. Bunday faktlar sportning bunday emasligini ko‘rsatadi yoshlarni doimo to‘g‘ri tarbiyalash. Buning asosiy sababi emas sportning o‘zida, balki sport ustozlari - murabbiylar va jismoniy tarbiya o‘qituvchilarining shaxsiyatida, sportdan ta’lim vositasi sifatida foydalanish qobiliyatida. Sport gollari buni yoqtiradi sportchilar bilan ishlashda asosiy narsa deb hisoblamaydi. Shu bilan birga, o‘qitilganlar soniga ko‘ra, jahon va olimpiya o‘yinlari chempionlari sanalib, ular sportda poydevor sanalishadi. Ikki turdagi sportchilarni ajratib ko‘rsatish mumkin: burchli sportchilar va burchsiz sportchilar. Ularning umumiy tomoni shundaki, ular o‘zlarini va raqiblarini qanday mag‘lub etishni bilishadi. Ammo ularning kurash va sport bilan shug‘ullanish motivlari qarama-qarshidir. Ayrimlar uchun salbiy motivlar xarakterlidir: g‘azab, raqibga nisbatan dushmanlik, nafrat bilan chyegaralangan; atrof-muhitga qarshi turish sakkiz o‘rim-yig‘im; har qanday narxda g‘alaba qozonish istagi. Va bundan ham muhimi, ular ba’zi yosh sportchilar tomonidan taqlid qilingan.
Ayni paytda muntazam jismoniy mashqlar sog'lig'ingizga foydali degan da'vo hech kimni ajablantirmaydi. Boshqa narsalar qatori, biz bilamizki, bu ortiqcha vazn va semirishni kamaytirishga imkon beradi, suyaklar va mushaklarni kuchaytiradi, immunitet tizimining ishini kuchaytiradi yoki metabolik muammolar (masalan, 2-toifa diabet kabi) yoki hatto azoblanish xavfini kamaytiradi. yurak-qon tomir muammolari xavfi. Ammo nafaqat jismoniy va fiziologik, balki qadimgi zamonlardan buyon bu bilan shug'ullanadiganlarning ruhiy salomatligi uchun ham foydali ekanligi tasdiqlangan. Ruhiy salomatlik va jismoniy mashqlar qadim zamonlardan beri tez-tez bog'liq bo'lib, jismoniy farovonlik va muntazam jismoniy mashqlar ham shu bilan shug'ullanadiganlarning psixologik farovonligini yaxshilashi mumkinligiga dalil topdi. Hozirgi kunda va ilm-fan rivoji tufayli biz jismoniy mashqlar va uning ba'zi mexanizmlari bilan takomillashtirilganligi ko'rsatilgan turli jihatlar haqida ancha aniq ma'lumotlarga egamiz: bilamizki, sport endorfinlarning ajralishini yoqlaydi, bu bizning immunitet tizimimizni va faollashish chegarasini yaxshilaydi va miya kimyosini o'zgartiradi, bu bizni boshqa jihatlar qatori o'zimizni yanada yaxshi va faol his qilishimizga imkon beradi. ususan, sub'ektlarning o'zlari xabar bergan qayg'u va ruhiy salomatlik kunlarining soni baholandi, shuni ko'rsatdiki, o'rtacha kunlarda jismoniy mashqlar bilan shug'ullanadiganlar, o'zlarini yomon his qilayotgan kunlarga qaraganda kamroq (uchdan to'rtgacha) jismoniy mashqlar kunlari). oylik farq). Garchi, odatda, barcha jismoniy mashqlar turlari jismoniy va ruhiy salomatlikni yaxshilashga ijobiy ta'sir ko'rsatsa-da (shu jumladan, uy ishlari kabi mashg'ulotlar, ammo ularning ta'siri juda kam), xuddi shu tadqiqot shuni ko'rsatadiki, ba'zi bir sport turlari ruhiy salomatlik uchun eng katta afzallik jamoaviy ish, aerobik yoki sport zali bilan shug'ullanadiganlar. Xuddi shu tarzda, klinik amaliyot shuni ko'rsatdiki, sport ruhiy tushkunlik, bezovtalik, uyqusizlik yoki hattoki kognitiv buzilish kabi ba'zi psixologik muammolari bo'lgan odamlar uchun juda foydali hisoblanadi. Aslida, odatda profilaktika darajasida yoki turli xil muammolarning alomatlarini kamaytirish strategiyasi sifatida tavsiya etiladi. Sportning jismoniy va ruhiy jihatdan bizning sog'ligimiz uchun afzalliklari to'g'risida ko'plab tekshiruvlar mavjud. Ushbu so'nggi sohada, ba'zi bir yaxshilanishlar kuzatildi va ko'pchilik sub'ektlar uchun, shu jumladan nevrologik yoki ruhiy muammolardan aziyat chekadiganlar uchun juda tavsiya etiladi.
Sport musobaqalarining boshlanishidan oldingi etotsional xolatlar ham sportchi faoliyatida muhim axamiyatga ega. Bu xolatlarning 4 turi mavjud:
sport olddidan kaltirash u kuyidagi xususiyatlarga ega:
A) Sportchi faoliyatini buzuvchi kuchli xayajonlanish.
V) xissiyotlarning susligi, bir xissiyotni (salbiy), ikkinchi xissiyotni (ijobiy) bilan tez almashinish.
G) E’tiborning buzilganligi, parishonlik.
D) Xotirani susayishi, bu xolatda musobaqa davrida xisobga olinish mumkin bulgan momentlar esidan chiqib qoladi.
Fiziologik jixatdan bu xolat bosh miya katta sharlari qobig‘ida uyg‘otuvchi jarayonlarning xaddan ziyod oshib ketganligi va bir vaqtning o‘zida tormoz jarayoning susayganligi bilan bog‘langan.
Tashki jixatdan u nafas olishning kuchayishi, pulsni (tomir urishi) kuchayishi, qo‘l va oyoqlarni kutilmaganda qaltirashi va boshqalarda ifodalanadi.
sport apatiyasi. Bu oldingi xolatning teskarisi. Uning xususiyatlari quyidagilardan iboratdir.
A) Bu barcha ruhiy jarayonlarning bo‘shligi yoki uyqu xolatida ekanligi bilan ifodalangan sust uyg‘onish.
B) Musobaqada qatnashish xoxishini yo‘qligi.
V) xarakterga ega bo‘lgan kayfiyat. Bu kayfiyat kuchni yo‘qolganligida kuzatiladi.
G) Tafakkur va e’tibor jarayonlarni intensivligini susayishi. Bu xolatning fiziolgiyasini uyg‘otuvchi jarayonlarning susayishi va tormoz jarayonlarning kuchayishi bilan bog‘lik.
Jangovar tayyorgarlik xolati. Bu xolat kuyidagi xususiyatlarga ega:
A) Bo‘lajak munosabatlarga e’tiborni to‘la jamlash, va qaratish.
B) Tafakkur va ong farayonlarni kuchayishi.
V) Musobakada muvaffaqiyatli qatnashishga xizmat qiluvchi xissiyotlarni rivojlantirish.
Fiziologik jixatdan bu xolat asab uyg‘onish va bo‘lajak musobaqa vazifalarni yechish bilan bog‘lik.
O‘zida xotirjamlik xissyotini sezish.
Bu xolat sportchi o‘zidan bo‘sh raqib bilan musobakalashayotganda sodir bo‘ladi, chunki sportchi o‘zidan bo‘sh raqib bilan musobaqalashayotganda sodir bo‘ladi, chunki sportchi yengil g‘alaba qilishga ishonadi. Bu xolatning asosiy xususiyalaridan iborat:
A) Musobaqada g‘alaba qozonish uchun zarur bo‘lgan xarakat va tayyorgarlikni yo‘qligi.
B) Sport kurashining o‘zgarib turuvchi xolatlariga e’tiborni qaratishining sustligi.
«O‘lik nuqta «ikkinchi nafas.
O‘lik nuqta xolati yugurish, lija musobakasi, suzish va boshqa sport turlarida uzoq davom etgan intensiv kuchlanish natijada sodir bo‘ladi.
Ruhiy tomondan «o‘lik nuqta» holatini quyidagi xususiyatlar xarakterlaydi:
Ong jarayoni intensivligining tez pasayishi, xotirada tafakkur jarayonining susayishi.
E’tibor miqdorining kamayishi uni taqsimlash qobiliyati buzilishi.
Reaksiya tezligini susayishi, xato reaksiyalar soning ko‘payishi.
Yomon etotsional xolatga tushib kolish, nafas olishning yetmasligi, yurak faoliyati kuchayganligini xis etish.
Xarakat aktivligini pasayishi, oyoqlarda tolishini xis etish, yugurishni davom ettirish imkoniyati yo‘qligini anglash, sport kurashidan chiqib ketgan xoxishini yuzaga kelishi.
Fiziologik jixatdan o‘lik nuqta markaziy asab sistemasidagi jarayonlarning buzilishi bilan bog‘laqdir.
Yuzaga kelgan «o‘lik nuqta» xolati uchun xarakterli bo‘lgan no‘malum ruhiy holatlarni iroda kuchi bilan yengish mumkin.
«Ikkinchi nafas» xolatining xususiyatlari quyidagilardan iborat:
Jismoniy yengilishni xis yetish, «o‘lik nuqta» ko‘rsatuvchilari bo‘lgan noma’qul jismoniy xolatlarning (bo‘g‘ilish, nafas olishning yetishmasligi, yurak faoliyatidagi qiyinchiliklar) yo‘q bo‘lib ketishi.
«O‘lik nuqta» davrida buzilgan barcha funksiyalarning tiklanishi.
O‘z kuchiga ishonch tuyg‘usining paydo bo‘lishi. Fiziologik jixatdan «Ikkinchi nafas» xolati asab markazlari faoliyatini tiklinishi bilan bog‘laqdir.
«O‘lik nuqta» xolatini yengishga yordam beruvchi iroda kuchi nafas olish va xarakatlarni ongli nazorat qilishdan tashkil topadi. Iroda kuchi mexanizmi vazifasini ikkinsi signal sistemasi bajaradi.
Sport musobakalari sportchi uchun doimo g‘alaba bilan tugayvermaydi. Sportchi tez- tez mag‘lubiyat amalini ham ta’tib turadi. G‘alaba ham , magl’ubiyat ham sport faoliyati uchun muhim bo‘lgan turli kechinmalar bilan kuzatiladi.
Sport musobaqalaridagi g‘alaba albatta, etotsional xolatni yuzaga keltiradi.
Erishilgan natijadan qonikish tuyg‘usi.
Yaxshi kayfiyat, tetiklik tuyg‘usi.
O‘z kuchiga ishonch tuyg‘usini oshiradi. Bu esa trenirovkalarni davom ettirish va musobaqalarda yana qatnashishga sharoit yaratadi.
Sport kurashida xech qanday kuch sarflamay oson g‘alabaga erishilganda salbiy etotsional xolat yuzaga keladi. Bular qatoriga quyidagilar kiradi:
Manmansimrashlik, o‘z sport fazilatlariga ortiqcha baxo berish.
Asossiz o‘ziga ishonish.
Keyingi trenirovka jarayoniga salbiy munosabatda bo‘lish.
Xulosa qilib aytganda, sportchilarning bunday turlarga bo‘linishi murabbiyning tarbiyaviy ishlari to‘g‘rirog‘i, sportchilar bilan ishlashdagi kamchiliklari natijasidir. Chunki, murabbiylar orasida turli malakalarga ega bo‘lgan mutaxassislar uchrab turadi va bu sportchi shaxsning shakllanishiga turli darajada ta’sir ko‘rsatishi tabiiydir.