Statik biokimyо

Nazorat uchun savollar 
 
1. Neytral yog‘larning hazm bo‘lishini aniqlashda qanday jihoz va reaktivlar ishlatiladi? 
2. Sut yog‘ining lipaza ta'sirida parchalanishini qanday amalga oshadi? 
3. Yog‘larning parchalanish mahsulotlariga nimalar kiradi? 
4. Yog‘larning parchalanishida pankreas va o‘t suyuqligi qanday ahamiyatga ega? 
5. Neytral yog‘larning hazmlanishini o‘rganishda suv hammomidan nima maqsadda 
foydalaniladi?
6. Qondagi xolesterin miqdorini aniqlash uchun qanday asbob va uskunalar ishlatiladi? 
7. Qondagi xolesterin miqdorini aniqlash uchun qanday reaktivlar ishlatiladi? 
8. Xolesterin miqdorini aniqlashning qanday ahamiyati bor? 
9 .Qondagi xolesterin miqdori qanday shaklda va qonning qaysi qismida bo‘ladi? 
10. O‘t kislotalarning ahamiyati nimadan iborat? 
11. O‘t kislotalarning organizmda aylanishini tushuntiring? 
12. Yog‘larning singishida qaysi fermentlar ishtirok etadi? 
13. Yog‘larning singishi uchun qanday sharoit talab qilinadi? 
14. Qon zardobidagi yog‘ kislotalar miqdori qanday aniqlanadi? 
15. Qon tarkibida qanday yog‘ kislotalari bo‘ladi? 
16. Yog‘lar almashinuvi qanday usullar bilan aniqlanadi? 
17. Erkin yog‘ kislotalarning tanadagi vazifasi nimadan iborat? 
18.Qon zardobidagi umumiy yog‘ miqdori qanday aniqlanadi? 
19. Yog‘lar almashinuvida buning qanday ahamiyati bor? 
20. Qon tarkibida qanday yog‘lar bo‘ladi? 
21. Yog‘lar orasidan qaysi biri yog‘ alashinuvida faol qatnashadi? 

---

OQSILLAR ALMASHINUVI

Nazariy tushuncha: 
Tabiiy ovqat mahsulotlari tarkibida erkin aminokislotalar miqdori juda oz miqdorda 
bo’lganligi uchun hayvon va odam organizmida oqsillar fermentlar ta‘sirida gidrolizlanib, 
aminokislotalarga aylanadi. 
Oqsilli ovqatlar og’iz bo’shlig’ida maydalanib, so’lak bilan aralashib, hech qanday 
kimyoviy o’zgarishga uchramasdan ovqat luqmasi shaklida me‘daga tushadi. Bu yerda 
oqsillarning hazm bo’lishiga ta‘sir ko’rsatuvchi asosiy omil me‘da shirasi tarkibidagi pepsin 
fermenti hamda xlorid kislotadir. Me‘da shirasi tarkibidagi xlorid kislota ovqat bilan tushgan 
oqsil moddalarni shishirib, fermentlar ta‘sir etishi uchun qulay holatga keltiriladi. Odatda me‘da 
shirasida pepsin fermenti nofaol pepsinogen holida ajralib, uning pepsinga aylanishida ham 
me‘da shirasining kislotali reaktsiyasi muhim rol o’ynaydi. Me‘da shirasi uning devoridagi 
shilimshiq pardada joylashgan asosiy va chegaraviy hujayralardan ajralib chiqadi.
Ovqat bilan tushgan oqsillar me‘da shilimshiq pardasidan yana gastrin gormonining 
ajralishini rag’batlantiradi. Gastrin esa o’z navbatida me‘da shirasi ajralishini qo’zg’atadi. Xlorid 
kislotaning hosil bo’lishida me‘da shilimshiq pardasining hujayralari qondagi ishqoriy muhitni 
kislotali tomonga burish qobiliyatiga ega (pH 7,4 dan 1-2 gacha). Me‘da hujayralari tomonidan 
xlorid kislotaning ishlab chiqarilishi energiya talab qiladigan jarayondir. 
Nofaol pepsinogenning pepsinga aylanishida H
+
ionlari muhim ahamiyatga ega. Shu yo’l 
bilan hosil bo’lgan pepsinning o’zi ham pepsinogenni pepsinga aylantirishda ishtirok etadi. 
Pepsinning oqsillarga ta‘sir etish uchun muhit reaktsiyasi 1,5 dan 2,5 gacha bo’lgani ma‘qul. 
Bunday muhitni me‘da shirasi tarkibidagi erkin xlorid kislota ta‘minlaydi. Odatda pepsin oqsil 
molekulasining ichida, o’rtalarida joylashgan peptid bog’larini uzadi, natijada kattaligi bir-
biridan farq qilmaydigan peptid bo’lakchalari hosil bo’ladi.
Me‘da shilliq qavatidan yana sutning ivishiga olib keladigan ximozin nomli proteolitik 
ferment ishlab chiqariladi. Uning ta‘sirida sutdagi kazeinogen kazeinga aylanadi. Bu oqsil kaltsiy 
tuzlari ta‘sirida cho’kadi. Pepsin ham sutni ivitishi mumkin. Lekin uning bu boradagi ta‘siri 
pepsinga nisbatan ancha kuchsiz. Yosh organizmlarda ximozin miqdori kattalardagiga nisbatan 
ancha-muncha ko’p bo’ladi. Ingichka ichakka kelib oqsillar va ularning chala parchalanish 
mahsulotlari peptonlar va proteozlar tripsin, ximotripsin, karboksipeptidaza, aminopeptidaza va 
dipeptidazalar ta‘sirida aminokislotalargacha parchalanadi. Ma‘lumki, me‘da osti bezidan o’n 
ikki barmoq ichakka hazm shirasi ajralib, uning tarkibida tripsinogen, ximotripsinogen A, 
ximotripsinogen 
B, 
prokarboksipeptidaza 
A, 
prokarboksipeptidaza 
B, 
ribonukleaza, 
dezoksiribonukleaza va amilazalar bo’ladi. Barcha sut emizuvchilarning oshqozon osti bezidan 
yana elastaza nomli proteolitik ferment ajralishi aniqlangan. Odatda me‘da osti bezidan o’n ikki 
barmoq ichakka tushadigan fermentlar shu jumladan, oqsillarni parchalovchi fermentlar ham 
nofaol bo’lib, uning faollanishi o’n ikki barmoq ichak devoridan ajralib chiqadigan sekretin 
moddasi bilan amalga oshiriladi (1902 yildagi Beylis va Starling tajribasi). Keyingi yillarga kelib 
o’n ikki barmoq ichak devoridan yana me‘da osti bezi fermentlarini faollaydigan pankreozimin 
gormoni ham topilgan. 
Tripsinogenning tripsinga aylanishida ingichka ichak shirasidagi enterokinaza 
fermentining muhim rol o’ynashini I.P.Pavlov labaratoriyasida aniqlashgan. Me‘da osti bezidan 
ajraladigan peptidazalarning nofaol holda bo’lishi muhim biologik ahamiyat kasb etadi. Ya‘ni, 
agar bu fermentlar faol holda ajralganida ichak devoridagi ekzokrin hujayralar ularning ta‘sirida 
hazmlanib ketgan bo’lar edi. 
Oshqozon shirasi ta‘sirida o’zgarmagan yoki ularning chala parchalanishi natijasida hosil 
bo’lgan polipeptidlar tarkibidagi peptid bog’lari tripsin ta‘sirida gidrolitik yo’l bilan parchalanib 
erkin karboksil va aminogruppalar ko’plab hosil bo’ladi. Pepsin fermenti ham tripsin singari 
oqsillar va peptidlardagi peptid bog’larini uzib, ularni parchalanishiga olib keladi. Lekin pepsin 
va tripsin bir-biri bilan bog’langan har xil aminokislotalar zanjirini uzadi. Oshqozon osti bezi 
tarkibidagi nofaol holdagi ximotripsinogendan har xil sharoitlarda tripsin yoki ximotripsin 
ta‘sirida 

-, 

-, 

- va 

ximotripsinlar hosil bo’ladi. Agar oqsil molekulasi tripsin bilan 

---

gidrolizlanganidan keyin ximotripsin ta‘sir etsa parchalanish yana davom etadi. Demak, 
ximotripsin tripsin parchalaydigan bog’lardan boshqalarini uzadi. Ximotripsinning eng osonlik 
bilan ta‘sir etishi tirozin, fenilalanin va triptofanlarning karboksil gruppalari ishtirokida hosil 
bo’lgan bog’larga qaratilgan bo’ladi. Ximotripsin ta‘sirida ichaklarda oqsil va peptonlarga 
nisbatan ancha kichik molekulali peptidlar hosil bo’ladi.
Xulosa qilib aytganda, oshqozonda pepsin, ichaklarda tripsin va ximotripsin 
fermentlarining ketma-ket ta‘sir etishi natijasida ovqat tarkibidagi oqsillar turli darajadagi 
murakkab peptidlarga parchalanar ekan. 
Oqsillar parchalanib peptidlarga aylanganigan keyin peptidaza fermenti ta‘sirida keyingi 
gidrolitik jarayonlar ro’y beradi. Oqibatda erkin aminokislotalar hosil bo’ladi. Bu funktsiyani 
oshqozon osti bezi shirasidagi karboksipeptidaza, ingichka ichak shirasidagi aminopeptidaza va 
qator dipeptidazalar bajaradi.
Shunday qilib, oshqozon ichak yo’lida proteolitik fermentlarning birgalashib o’zaro 
kelishgan holda ta‘sir etishi natijasida oqsillar aminokislotalarga to’liq parchalanadi. Oqsillar 
qonga faqat aminokislotalarga parchalanganidan keyingina so’riladi, xolos. Oqsilli ovqat ko’proq 
yeyilganida qon tarkibida aminokislotalar miqdori ancha ko’payib ketadi. Shu munosabat bilan 
hayvonlarni va odamni sof aminokislotalar aralashmasi bilan boqish mumkin. Demak, organizm 
oxir oqibatda oqsillarga emas sof aminokislotalarga muhtoj ekan. Ichaklardan qonga so’rilgan 
aminokislotalar qopqa vena orqali jigarga boradi va undan umumiy qon aylanish yo’liga tushadi. 
Oqsillarning aminokislotalarga parchalanib, ingichka ichakdan qonga so’rilmay qolgan qismi 
boshqa so’rilmay qolgan moddalarga qo’shilib yo’g’on ichakka o’tadi. Ushbu aralashma 
tarkibidagi suv qonga so’rilib, qolgan massa najas shaklida tashqariga chiqariladi. Uning 
tarkibida suv, hazm bo’lmagan ovqat qoldiqlari, o’t pigmentlari, shilimshiq moddalar, chirish 
mahsulotlari, gazlar, yog’ kislotalari, ichak devorining epiteliy hujayralari va ko’plab 
mikroorganizmlar bo’ladi. Yo’g’on ichakka tushgan har qanday modda u yerdagi 
mikroorganizmlar faoliyati tufayli parchalanadi. Bu holat o’txo’r hayvonlarda muhim ahamiyat 
kasb etadi. Chunki ularda ovqatning asosiy qismi shu yo’l bilan hazmlanadi.
Ingichka ichakda so’rilmay qolgan aminokislotalar yo’g’on ichakka kelib u yerdagi 
mikroblar uchun oziq modda sifatida xizmat qiladi. Mikroblar yordamida aminokislotalarning 
parchalanishidan vodorod, uglerod-IV-oksidi, ammiak, gidrosulfid, metan kabi gazlar, spirtlar, 
yog’ kislotalari, aminlar va indol, skatol, fenol kabi zaharli moddalar hosil bo’ladi. Bu jarayonni 
ichaklardagi chirish jarayoni deb ataladi. Oqsillar aminokislotalargacha parchalanganidan keyin 
(mikroorganizmlar ta‘sirida) dezaminlanish va dekarboksillanish holatlari ro’y beradi. Shundan 
dezaminlanish jarayonida aminokislotalarning amin gruppasi ammiak ko’rinishida ajralib turli 
to’yingan va to’yinmagan yog’ kislotalari, ketokislotalar va oksikislotalar paydo bo’ladi. 
Dekarboksillanish natijasida esa aminokislotalarning karboksil gruppasi СO
2
shaklida ajralib 
turli aminlar paydo bo’ladi, ularni proteinogen aminlar deb ataladi (mikroblar ta‘sirida 
aminokislotalardan hosil bo’ladigan aminlar). Bunday aminlarga kadaverin, gistamin hamda 
tiraminlar kiradi. Bu moddalar organizmga zahar sifatida ta‘sir etishi mumkin. Proteinogen 
aminlardan tiramin qon bosimini oshirish xususuyatiga ega. Triptofanning dezaminlanishi 
natijasida hosil bo’ladigan indol va skatonlar najasga o’ziga xos bo’lgan hid beradi. 
Oqsillarda uchraydigan aminokislotalar tarkibi har xil bo’lib, oqsil tarkibida 
aminokislotalarning qay biri bo’lishiga qarab to’la qiymatli va to’la qiymatsiz oqsillarga 
farqlanadi. Tajribalar natijasida shu narsa aniqlanganki, oqsil tarkibida uchrovchi 20 xil 
aminokislotalarning 12 tasi tanada mustaqil ravishda sintezlanishi mumkin. Shuning uchun 
ularni almashtirib bo’ladigan aminokislotalar deyiladi. Bular glittsin, alanin, tsistein, glutamat 
kislota, glutamin, aspartat kislota, asparagin, tirozin, prolin, serin, tsitrullin, arginin va gistidin 
(faqat o’sayotgan yosh hayvonlar uchun almashinmaydigan aminokislotalar). Qolgan 8 tasi esa 
organizmda mustaqil ravishda sintezlanmaydi va shu bois ularni almashtirib bo’lmaydigan 
aminokislotalar deyiladi. Bular: triptofan, fenilalanin, lizin, treonin, valin, metionin, leytsin, 
izoleytsin. Barcha almashtirib bo’lmaydigan aminokislotalarga ega bo’lgan oqsillarni to’la 
qiymatli oqsillar deyilib, ulardan ayrimlari bo’lmaydigan oqsillarni to’la qiymatsiz oqsillar 

---

deyiladi. To’la qiymatsiz oqsillarga misol qilib jelatina ya‘ni yelimshakni olish mumkin. Uning 
tarkibida tsistin nihoyatda kam miqdorda bo’lishi mumkin. Triptofan va tirozinlar esa butunlay 
bo’lmaydi. Yana bu guruh oqsillarga makkajo’xori tarkibidagi zein oqsilini, bug’doyda 
uchraydigan gliadin oqsilini, arpada bo’ladigan gordein oqsilini va boshqalarni kiritish mumkin. 
To’la 
qiymatli oqsillar tarkibidagi almashtirib bo’lmaydigan aminokislotalar 
organizmning me‘yoriy o’sish va rivojlanishi uchun zarur. Shuning uchun o’sayotgan 
organizmlarga har kuni ma‘lum miqdorda to’la qiymatli oqsil qabul qilib turish zarur. To’la 
qiymatli oqsillar asosan go’sht, sut, tuxum, baliq, pishloq tarkibida bo’lib, o’simlik oqsillari esa 
masalan, donlarning tarkibidagi oqsillar to’la qiymatsiz oqsillar deyiladi.