Statistikasi
Aktuar hisoblash metodlari
Download 7.25 Mb. Pdf ko'rish
|
Moliya statistikasi
|
2.5. Aktuar hisoblash metodlari
Manfaat va talafot miqdori hamda hissasi harxil bo‘lgan sharoitda bitimda qatnashuvchi tomonlarning manfaati va talafotini hisoblash aktuar liisoblar deyiladi. Buning o‘zi aktuar hisoblarni bir vaqt- 52 ning o‘zida ikki va imdan ortiq formulalar bilan amalga oshirishni talab qtladi va uni bosbqa hisoblardan ajratib turadi, Aktuariylar deganda ko'pchilik siig‘urta bilan shug'uilanishni tushunadi, Ushbu nkrning zamiriga muayyan darajada asos bor. Masalan, qadimgi Rimda Senat qarorlarini yozib bontvchi va iiuj- jatlarni saqlovchi, daromadlarni ro‘yxatga oluvchi rasmiy tayinlan- gan registrator — arxivarus akluariy deb atalgan, eski Angliyada esa biznes sohasida ilk bor 1762-yiIda inson hayotini va tirik qolish (yashash) ini adolatli sug‘urtalash jamiyati tuzilgan va ushbu jamiyat- ga bosh mansabii shaxs saylangan. U shaxs {adjaster) ning vazifast hamma narsani yozib borish bo'lgan. Hozirgi kundagi kotib vazifa- sini bajargan, 1775-yilda ushbu mansabga Vilyam Morgan (asl kasbi matematik) tayinlanadi. V.Morgan kotiblik (u ushbu mansabda qariyb 50 yil ishlagan va dunyoda birinchi akluariy deb tan oHngan) vazi- fasini bajarish bilan bir qatorda sug‘urta badallariga mos va m a’qui stavkalami aniqlash va jamiyatning moliyaviy operatsiyalari ishonch- liligini ta’minlash hisob-kitoblari bilan shug'ullanadi. 1819-yilda ilk bor akluariy so'zi Angliyada sug'urta bo'yicha qabul qiiingan rasmiy huijatlarda ham ishJatilgan. Fransiya amaliyotida aktuariylar deganda statistika va ehtimollar nazariyasining metodlarini sug'urtada va moliyaviy operatsiyalarda qoMlovchi, kengroq ma’noda, stavkalami qabul qiluvchi shaxs — mutaxassis tushuniladi. Rossiyada aktuariylarga berilgan ta ’riflar turli-tum an va ayrim hollarda bin ikkinchisini inkor etadi. Masalan, “Aktuariylar (in- glizcha actuary — tez yozuvchi, hisobchi) deganda statistika, ehti mollar nazariyasi va uzoq m uddaili moliyaviy hisoblashlarda qo'IIaniladigan matematik metodiar asosida ilmiy asoslangan sug'uita tariflarini hisoblash metodlarini ishlab chiqish va tariflarni aniqlash bilan shug'ulianuvchi mutaxassis tushuniladi” ',—deb yozadi N.P. Saxirova. Ushbu ta’rif, bizning fikrimizcha, aktuariyiarni juda tor ma’noda tushunish va “sug'urta bilan shug'ullanish” degan eski tush- uncha asosida berilgan. Aktuariylar deganda, akademik V.Simcheraning fikricha, moliya kompaniyaiarining majburiyatlari va kelgusidagi aktivlarni baholov- chi ekspert, moliyaviy risklarni hisoblovchi va moliya matcmatikasi ' Сахирова Н.П. Страхование. —М.: “Проспект”, 2006, 382 с. 53 sohasi bo‘yicha mutaxassis Uisluiniladi. Akluariylami moliya inateina- tikayi soliasidagi mutaxassis deb aiash unchalik to‘g‘ri bodmasa ke- гак?! Ayrimlar aktuariy deganda faqat moliyaviy risklarni baholash bo'yicba mutaxassis shaxsni tushunadi, Bu fikr bir tomonlama va juda tor ma’noga ega. Isbot sifatida quytdagi fikrni keltirsak boMadi. Har qanday aktuariy faoliyatining niaqsadi — bo'lajak hodisalar- ning qanday natijalar bilan tugashi noaniqligi biian bog'liq bo'igan hamma yerda va joyda paydo boMadigan moliyaviy risklardan ko‘riladigan zararni minimallashtirishdir. Sodir bodgan hodisalarni tahlil qilish va kelajak istiqbolining ehtimolini baholash bo'yicha zaruriy bilim va malaka sohibi bo‘lgan, joriy moliyaviy konyunkturada prognoz qiladigan, sog‘lom fikr va sezgirlikka (ayrim hollarda ayyorlikka) suyangan aktuariylar kam xarajat bilan ijobiy yakunga ega bo‘lish imkoniyatini ta ’minlovchi qarorlar qabut qiiishni ta’minlaydilar. Akluriylarda o'rganilayotgan hodisani sezgirlik bilan baholash, jiddiylik va isbotlash doimo uyg‘unlaslitiriladi. Aktuariylar ishi kimga kerak? Aktuariylar ishi boshqarish va risk bilan bog'liq bo'lgan har qanday tarmoq uchun qimmatlidir. Za- monaviy biznesda tomonlar mavqeyini tenglaslitirish, ya’ni man- faai bilan javobgarlikning moslashuvi aktuariylar ishiga o'zgacha qimmat bag'ishlaydi. Chunki ularning axloq kodeksi yuqori dara- jadagi tartibli halollikni, insoflilikni, o ‘z ishiga sodiqlikni talab qil- gani holda nafaqat professional, hatto odob-axioq me’yorlaridan qisman bo‘lsa-da, chekinishga yo‘l qo'ymaydi. Akluariylik, to‘g‘risi, boshqa kasblarga nisbatan jamiyatda kam tarqalgan hunar, Shunga qaramasdan u o'zining qimmatiga va obro'sigri ega. Ma’Iumki, zamonaviy btznes, ayniqsa, moliyaviy biznes tez o'zganivchan va qarama'qarshi iqtisodiy faoliyatning obyektiaridan biridir. Kundalik hayotdagi tez o'zgaruvchanlik va qarama-qarshilik, o‘z navbatida, noaniqlik, beqarorlik va ishonchsizlikni kelliribchiqaradi. Doimiy kengayib boruvchi noaniqlik va beqarorlik vaziyatida aktuar hisob-kitoblarni faol qodlash zarurligini tushunib yetishning o‘zi aktuar xizmatlarga bo'lgan talabning oshishiga olib keldi va keigusi- da, bizning fiknmizcha, ushbu talab va ehtiyoj yanada ortadi. Aktuariylar ixtisoslik va bandlilik sohasiga, tayyoriash va qayta tayyorlash turiga attestatsiya qilish, sertidkatlash, litsenziyalash va akkreditatsiyalash, tartib shakli va usullariga qarab ham farqlanadi. 54 Angliyada hukurnat, korporativ va mustaqil (crkin) aktuariyku mavjud. Ularning hiiquqlari, javobgarligi, faoliyat sohasi va baho- lash LisLillari bir-biridan butunlay farq qiladi. MDH davlailarida bugungi kungacha ham davlat va nodaviat akUianylari tushunchaiari ishlatilmaydi, Aktiiariylik kasbining kelib chiqislii sug‘urta bilan bog'liq boMsa ham, aktuariychilar yildan yilga o‘z faoliyatlari bilan boshqa soha- larga ham kirib borishga harakat qiladilar. Masalan, aktuariylarni pensiya daromadlari bo'yicha qaror qabul qiluvchilar bilan hamkorligi o‘z faoliyatlarini kengaytirishda ilk qadam bo1di. T a’kidlash lozimki, ushbu hamkortik hozirgi kunda ham juda muhim va davom eiinoqda. Ma’lumki, pensiya faoliyati bilan bir qatorda aktuariyiar xizmati maxsus tashkil etilgan investitsion fondlarga, sanoatning lurli tar- moqiariga, moiiyaviy kompaniyaiarning turh xizmailariga, hatto hukumat tashkilotlariga kirib keldi. Aktuar faoliyat keiigayishi bilan bir qatorda aktuar xizmatning mazmuni ham chuqurlashib, ham takomillashdi. Masaian, Anghyada aktuariylaming professional xiz- matlari tufayli ijtimoiy hodisalar va pensiyani sug'urtalashning maj- buriy shakliga o ‘tiladi. Hozirgi kunda aktuariyiar investitsion va tijo- rat faojiyatlarida faqat baholovchi emas, hamkor sifalida ham qat- nashadilar yoki ular nomidan va topshirig'iga binoan aktuar hisob- lashlarni kompaniyaning tartiblangan, kafolatlangan va samarali faoliyatining bir qismi deb qaralishini ta’minlaydilar. Buyuk Brita- niya hukumati qoshida, misol uchun, aktuariyiar departamenti tuzii- gan. Ushbu departam ent ichki daromadlar bo‘yicha Qo'mitaga, bosh registratsiya palatasiga va boshqa palatalarga (Angliya va boshqa davlatlar uchun ham) aktuariy xizmatini ko'rsatadi. Ishbilarmon doiralarda aktuariy kasbi egalari katta hurmatga ega va uning vakillari tartibliligi, aniq va sof vijdonli bodganlari uchun yuqori baholanadi, Aktuariyiar yuridik va jismoniy shaxslarni qo- nuniy manfaatlari va daromadlariga ko‘z oiaytirgan insofsiz kom- paniyalardan liimoya qila olishi tan olinishi bilan, bu kasbning obro‘si у Шаг davomida oshdi. Aktuariyiar kasbi va xizmati tan oli- nishining toji ularning oylik ish haqi miqdori deyarli barcha davlat- larda o'rtacha ish Iiaqidan yuqoriligi hisoblanadi. Oldingi paytlarda aktuariyiar faqat sug‘urta faoliyati bilan shug‘u!langan bo'lsa, hozirgi kunda ularga qo ‘yi!adigan taiablar juda keng tarmoqli va quyidagilardan iborai: 55 — Aktuariylar risklarga oid statistik ma’lumotlarni o ‘rgatiish asosida asosiy qomjniyatlarni aniqiashadi va o‘iganilayotgan hodisa va jarayonlarning prognozitii tuzishadi; — llmiy asoslatigan tarif va normalar ishlab chiqisii, biziies turlari bo‘yicha daromadlami rcjalashtirish va cksperi sifatida ope- ratsiya yoki bitimning samaradoriigini baholashadt; — Aktuariylar firma yoki kompaniyaiarning investitsion faoliya- tini ishiab cliiqishda, korxonani nioliyaviy barqarorligi va toMov qobiliyatini aniqlashda qatnashadi. Shu munosabat bilan utar kor xonani boshqaruvchilar tarkibiga kiritiladi; — Aktuariylar mustaqil-muxtor sifatida “aktuar babolash” uchun taklif etiladi. Masalan, ular moliyaviy holatning mustaqil eksperti sifatida sud jarayonlarida isbtirok etishadi; — Aktuariylarni auditor yoki iqtisodiy tahlilchi bilan adash- tirmaslik kerak, Auditorning asosiy funksiyasi — buxgalteriya hisobi yurilish to'g'riligi va moliyaviy hisobot ishonchliligini tekshirish bo'lsa, iqtisodiy tahlilchiniki — korxona iqtisodiy vaziyati va holati- ni baholashdir. Yuqoridagi fikr-mulobazalardan kelib chiqqan holda “aktuariy kim?” degan savolga quyidagicha javob bersa boMadi. Aktuariy de- ganda moliya va biznes sohasidagi tasodifiy hodisalar bilan bog'liq risk va ehtim ollam i baholay oladigan kasb egasi tushuniladi. Aktuar hisob-kitoblarning tarixi ancha uzun. llmiy tamoyillar asosida stavkani hisoblash birinchi bo‘lib Britaniya kompaniyasida (kompaniya 1762-yilda tuzilgan) amalga oshirilgan va biryildan kam vaqt ichida kompaniya 3255 f.st. daromad ko'rgan. Bu surnma o‘sha payt uchun juda katta mablag' hisoblangan. Sug'urta sohasidagi boshlang'icli om adli qadam bunday kom paniyalar sonining ko‘payishiga asosiy turtki bo'ldi. XVlIl asrning o‘zida ushbu soha taniqli olimlarining juda ko‘p norasmiy uchrashuvlari qayd qilin- gan. Aktuar ishlaming kengayishi va aktuar shug'ullanishlaming tmis- taqil kasb tu ri sifatida asta-sekin tashkil topishini yuqoridagi uchrashuvlar natijasi deb ham qarash mumkin. Tarixiy manbalar ko‘rsatishicha, matematika, ehtimollar na- zariyasi, statistika metodlarini birgalikda qo'llash ilmiy bilishda yan- gi tarmoq — aktuar hisoblashlar nazariyasining paydo bodishiga olib keldi. Aktuar hisoblashlar nazariyasiga asos solgan olimlar (XVlll asr) ingliz D .G raunt va niderland Ya de Via hisoblanadi. Ular tarif 56 hisoblari uchun itisonlamiiig haqidagi statistik ma’lumotlarni tekshirish metodlarini ishlab chiqishgan va sug4irta to'lovlariiiing darajasini sug4irtalanuvchi shaxslar yosliigti va paining o'sish me'yoriga iqtisodiy-matematik bogMiqligini aniqlasligan, Aktuar hisob-kitoblar na7.ariyasi ingliz olimi E.Galley asarlari- da yanada rivojlantirildi. Yashashning o'rtacha uzunligi, yashash va oMishning ehtimoli, moliyaviy renta ko'rsatkichlarini va uiami liisob- lash sxemalarini birinchi bo‘lib takiif ctgan olim E.Galicydir. U taklif qilgan usiubiyat hozirgi kunda ham uzoq muddatli sug'urta qilish turlari bo‘yicha tarif stavkalarini hisoblashga asos bo‘lib xiz- mat qiladi. XVIII asrda o‘sha davrning yirik matematik oiimlari bo'igan - E.Eyler, E.Dyuvilyar, N .Fuss, S.Lakrua, V.Kersebum, A.De- parsyelar aktnar hisoblashlar nazariyasining rivojianishiga katta hissa qo'shganlar, Aktuar hisob-kitoblaming tarkib topishi va rivojianishida MDH davlatlari olimlaridan B.Maleshevskty, N.Lunskty, V.Simchera, G.Falin, Ye.Chetirkin o ‘z hissalarini qo'shganlar, Turli sohaiardagi ijtimoiy-iqtisodiy hodisalar va jarayonlar (suv transportidan tortib to inveslitsiyagacha) aktuar hisob-kitoblarni o'rgartish obyektidir, ular bo'yicha amalga oshtrilgan va oshiriiadi- gan hisoblashlar va bitimlar " predmeti yoki umumiy ko‘rinishda natijaning noaniqligi, riski va ehtimolligi sharoitida (biznesda boshqa sharoitning o‘zi yo‘q) jami moliyaviy bitim va operaksiyalar aktuar faoliyatning obyekti bo'ladi. Samarati aktuar hisoblashlar deganda har qanday hosilaviy- moliyaviy ko'rsatkichning hisob-kitobiga aytiiadi. Hisob-kitoblar ikkJ va undan ortiq nomli boshlang'ich ko'rsatkichlami taqqoslash asosida amalga oshiriladi va koeflitsiyent, norma, foiz, hissa, indeks, stavka, tarifva boshqa shakllarda ifodalanadi. U larbirko’rsatkichning ikkin- chisiga nisbatan o'zib boruvchi differensiali (sanrarasi) ni tavsif- laydi. Noaniqtik va risk ro‘y bergan hollarda qo'shimcha manfaat ko'rish va zararni qoplashni ko‘zda tutuvchi samarali moliyaviy ko'rsat- kichlarni hisobiashning qo'shm a sxemalari qo'llanilganda oliy moliyaviy hisob-kitoblaming muhim turi bo'lgan aktuar hisoblashlar haqida so‘z yuritiladi. Aktuar hisoblashlar faoliyatning (litsenziyaga ega boMgan) maxsus turi bo‘lib, moliya, kredit, investitsion, pay- 57 li, aksioner, si!g4ma kompaniyalaritiing (asosan qar'/ mabiagMari bilan islilovclii kompaniyalar) mayiud aktivlariniiig kdgusidagi pas- sivlariga mosligining bozor baliolashidir. Bundan maqsad - qarz- dorni ogohiantirisb, aii!qrog‘i, uiarda passivlaming aktivjardan osliib ketisbiga yo‘l qo'ymaiilik va itivestor-kreditorlar liaqiqiy himoyasini ta’niinlashdan iborat. Qarz mablagMar bilan ishJovchi lashkilotlar (ularning soni 0 ‘zbckistonda mingdan ortiq) ning kredilorlik qar/lari niaming shax- siy aktivlaridan yuqori boBmasligi (bu holat yuz Ьегка, millionlab aybsiz insonlar zarar ko‘radi) ucluin uiar majburiy sug4irta!asli obyekti deb qaraladi va aktuar bahoianishi zarur. Korxona aklivlari va passivlari balansini tuzish, majbiiriyatlar- ning (ularning bozor qimmati doimo o‘zgarib boradi) risklarini hisobga olgan holda qoplashni yoki taxniin qilislming rasmiy protse- durasi aktuar ishi deb nomlanadi, uni o ‘tkazish (aktuar balanslar- ni, hisobotlarni tuzish va ular bo‘yicha xulosa qilishni o‘z ichiga oluvchi) protsedurasi — aktuar baholash deyiladi, bu ishni tashkil qiluvchi va o'tkazuvchi organ ^ aktuar tashkilot deb yuritiladi. Bundan aktuar liisobiashlarni tashkil etish va bajarish texnika- sini birgalikda o‘rganilishi bilan nafaqat aktuariylar, balki moliya bozoridagi har qanday mutaxassis tanish boBishi dolzarbligi kclib chiqadi. Demak, aktuar hisob-kitoblarni amalga oshirmaslik yoki xohlamaslik bozor iqtiюdiyoti sharoitida bankrotlikka ucliriishga to‘g‘ri yo‘l, ularni bilish va amalga oshirish esa inoliyaviy operatsiya hamda bitinilar samaradorligini oshirishda nafaqat juda katta foydalanilma- gan zaxira, balki har qanday zamonaviy qarz mablagMari bilan ishiovchi kredil tashkilotining hirnoyalanganligi, ochiqligi, Icgalli- gi, inoliyaviy barqarorligi va bardamligini, eng asosiysi, kompani- yaning istiqboli porloq ekanligini ko‘rsatuvchi oyna hisoblanadi. Moliyaviy munosabatlarda qatnashuvchilar o‘rtasidagi aniq vazi- falarni rcglamentlashdan, biznes larmoqlari va turlarida stavkalami o‘rganishdan kelib chiqqan holda aktuar hisoblashlar yohialish va bloklarga boBinadi, Aktuar hisob-kitoblarni lasniBash mc'yori si- fatida quyidagilar qoBlanilishi mumkin: biznes obycktlarining turli- chaligi, hisob-kitoblarni oBkazishning vaqtli bclgilari, statistik inaBumotiarni qamrab olish, pulning vaqt bo‘yicha qimniatining o'zgarishi. Ushbu me’yorlar asosida aktuar hisoblashlar quyidagicha lasnillanadi (2.1-chizma). 2.1-chizma. Aktuar hisoblashlar tasnifi Aktuar hisob-kitoblar quyidagi vazifalarni hal qiladi: 1) o ‘rganilayotgan hodisalarni turii belgiiari bo‘yicha turlarga ajratish; 2) moliyaviy operatsiya va bitimlar bo'yicha risklarni aniqiash, tasniflash va o'rganish; 3) noxush hodisalar sodir boMishining matematik kutilishini hisoblash, ayrim riskguriiblarini va umuman risklarning sodir bo'lishi oqibatida ko‘rilgan yoki ko‘riIadigan zarar darajasi va chastotasini aniqiash; 4) zaxira fondlarini tashkil qilishni va ularni yo'naltirish shakl- larini matematik isbotlash; 5) haqiqiy qo‘yi)gan (sarflangan) kapital va olingan daromad o'rtasidagi bog‘Iiq!ikni oVganish; 6) operatsiya va bitirnni amalga oshirishni tashki! etish xarajat- larini va ko‘rsaliladigan xizmat tannarxini aniqiash. Yanada kengroq ma’noda, aktuar hisoblar deganda bevosita maksimal daromad va “daromaddan daromad” olishga moijallangan hujjatlashtirilgan moliyaviy operatsiyalar, ya'ni makonda va zamonda aniq belgilangan shartnomalar, veksellar, trastlar, forfeyting yoki boshqa har qanday moliyaviy sharoitlar tushuniladi. Shuni esda tu- tish kerakki, aktuar bisobtarning har bir qatnashchisi, odatda, biri ikkinchisidan ajralib turuvchi, amalga oshiriladigan operatsiya- ning individual mazmuniga javob beruvchi o'zining shaxsiy sxe- masiga murojaat qiladi. 59 Наг qanday aktuar liisoblamitig Limumiy maqsadi — mazmu- iian va hajman bir-biridan farq qiliivchi boshlaiigdch moliyaviy qo'yiliTialardan olinadigan manfaatlar hajmini bar bir bilim qat- nashchisi ucliun aloliida-alohida aiiiqlash. Masalan, bitimda ikki bank qalnasbsa, olinadigan manfaat sotiivchi va sotib oluvchi bank uchun, amalga oshiriladigan bitiniiiiiig bar bir agcnti, batto alobida olin- gan ish bajaruvchi uchun bisoblanadi. Mana shu bilan aktuar hisoblar boshqa moliyaviy hisoblardan farq qiladi va ajralib turadi. Bn tamoyil ularning fundamental asosi va tipologiyasini tashkil qiladi. Mutanosiblik bar qanday aktnar hisoblar tayanchi bisoblanadi. Mutanosiblikning noaniq miqdori moliyaviy bitimdagi qatnashchi- iar hissasini yoki pay darajasini o‘zida ifodaiaydi. Hissa ustama sum- ma yoki qi.sman mukofol (“ Royalti”) miqdori shaklida yoki bitim- dan olinadigan foiz turida bo'lishi mumkin. Butun zamonaviy aktuar hisoblarning asosida quyidagi oddiy mutanosiblik yoiadi; ” Л :г = 1 0 0 :/ bu yerda: R — boshlang'icb summa; r — ustama summa; R:r — qaytma summa 5; i — nom a’lum foiz miqdori. A ktuar hisoblarda n o m a ’lum m iqdor (iim um iy bolda u qo'shimcha o ‘sish siir’ati ~ Am) bitimda bar bir qatnashchi hissa sini ifodalab, quyidagi forntula bilan aniqlanadi. I = Дш = — Bitimda qancha qatnashchi boMsa, hissalar soni shunga teng bo'ladi (ikki tomoniama shartnomada — ikkiga, vositachi shartno- malarda — uchga, faktoring yoki forfeyting shartnomalarda — to'rt va undan ortiq qatnashchilarga teng). Agar so‘z umumiy o'sish sur’atini (m) aniqlash ustida borsa, yuqorida keltirilgan formuladan biz quyidagi mutanosiblikka cga bo'lamiz; Download 7.25 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|