Statistikasi

4.3. Xalqaro budjet tasniflari
Slatistika tadqiqotlarida keng qo‘l!anadigan usullardan biri gii- 
ruhlashdir. Gumhlashda o'rganilayotgan statistika to'plamidagi ko‘p 
sonli birlikiar mubim bclgilariga ko‘ra guruhiarga ajraliladi. Tasnif- 
iash esa giimhlashdan farqqiladi. Bunda to ‘plamdagi birlikiar sifal 
beigisi asosida oldindan bclgilangan (ko‘p lioilarda qonunda lasdiq- 
langan) giirtih, toifa, razryad {turktini) ga gurublanadi, Toifalar 
soni va nomi standart hamda barqaror boMadi. Statistikada lasniflash 
iycrarxiya (quyi giirnhning yiiqori guruhga bosqiehma-bosqich 
bo‘ysuiidirilishi) va fasset (ro‘yxatii) usutda amalga oshiriladi. Fasset 
usulida axborot obyekti parallel, bir-biriga bo‘ysundirilmagan fas- 
sctlar yordam ida tasnilli guruhiarga ajratiladi. Masalan, aholi 
to'g'risidagi axborot kiassilfkatorida quyidagi fassetlar qo'ilaniladi: 
jinsi, yoshi, fuqaroligi, miliati, tili va boshqa belgilari.
Budjet tasnifi — iyerarxik tasnillash, asosiy huquqiy va ustubiy 
hujjat bo'lib, davlal budjetini tuzish, ko‘rib cbiqish, qabul qilisli

---

va ijrosmi na/orat qihsh maqsadida davlal budjcii uizilmasiga kiruv- 
clii budjetlar daiomadlarj va xarajatlaii to ‘g‘risidagi ma’lumollarni 
lizimlasluirilgan holda guriihlaslidir. U milliy bLidjt;i ma’lumotlarini 
xalqaro standart tasnif Uzimlarining aynan shuiiday ma’lurnollari 
bilan qiyosiasbni ta ’minlaydi. XVP bir nccba yii oidin moliyaviy 
ma’lLimotlarni tarqaiisb hamda xalqaro taslikilotiarga taqdim qilisli- 
ning prinsiplari va qoidalari ko'rsaiilgati xalqaro staiidartni qabiil 
qilgan edi. Jaiionning barclia davlatiariga modjailangan boshqa max- 
sus standartda jahon kapital bozoriga kirgan yoki kirish istagi boMgan 
davlatlar moliyaviy va iqtisodiy ma’liimotlarni e’lon qilishda bir 
nechaprinsiplarga riuya qitishi zarurligi ham ko‘rsati]gan. Bunda 
moliya-budjei ma’lumotlarining asosiy o ‘lchamlari: koiam i, dav- 
riyligi va vaqti, jamoatcliilik iicbun Uishunarli, ishonthli va sifalli 
bodisbi belgiiangan.
0 ‘zbekiston Respublikasining jahon bozorlariga (ayniqsa, kapi- 
tai bozoriga) kirishu lining imkoniyatiaridan foydalanish va sama- 
raii tashqi iqtisodiy aloqalarni rivojjantirish moliya-bLidjet sohasida 
ham xalqaro tasnillardagi prinsip va qoidalarga rioya qilislmi 
taqozo etadi. XVF tomonidan tavsiya qilingan davlat bodjetining 
tasnillari tizimiga quyidagilar kiradi (rnarkaziy hukiimat uchuri):
A) daromadlar va grantlar tasnifi;
B) xa raj at laming vazifa jihatidan tasnifi;
C) xarajatlar va sof krcdiilasbning iqtisodiy tasnifi;
D) biidjet defitsitini moliyalashtirishning krcditorlar tiiri bo'yicha 
tasnif;
E) budjct denisUini moliyalashtirishning qarz majburiyatlari 
turi bo'yicha tasnif;
F) davlat krcditining krcditorlar (qarz cgalari) tiiri bo‘yicha 
tasnif.
Markaziy hukumat (federal, respublika) budjeti tasnillaridan 
tashqari XVF slit at, mintaqa yoki viloyat va mahalliy hukumat bud- 
jetining tasnifari (Л, B, C, D, E, F tiirlari) ni ham tavsiya etgan. 
O'zbekiston Respublikasining «Budjet liziirii to‘g‘risida»gi qonunida 
5 ta tasnif kcltirilgan: Budjct daromadlari tasnif; Budjet xarajat- 
larining vazifa jihatidan, tashkiliy va iqtisodiy tasnif; Davlat budje- 
li taqchilligini mohyalash manbalari tasnif (Rossiyada 8 ta tasnif 
bor). K ofinib turibdiki, XVFning davlat budjeti tasnifar tizimi- 
dan son! va turiari bo'yicha biroz farqlanadi. Bundan tashqari, 
mahalliy budjetlar uchun alohida tasnifar tizimi ko'rsatilmagan
1 14

---

XVr tasiiifi li/imida davltil budjeti (hamda niahaltiy biidjcliar) xara- 
jatlariiiing taslikiliy tasnifi yo'q, chunki barcha davlatlar bo'yicba 
biinday Uisnit'ni tavsiya qilisli mam km cmas, XVFning amaldagi 
lasnillarini yanada batafsilroq kG'nishga o‘tamiz.