T. C. Erciyes üNİversitesi sosyal b

Kitabü’t- Tevhîd,
s.409
630
Yunus, 10/99
Maturîdî bu ayetin tevilinde şöyle demektedir: “Kahır ve zorlama olsaydı onların (ayette 
belirtilenlerin) hepsi iman ederdi. Ancak Allah, kulların kendi meşîetleriyle iman etmelerini istedi, 
ancak onlar iman etmediler. “O halde, inanmaları için insanları zorlayacak mısın?” Her mümin ve 
kâfir yaratılışı üzeredir. Bu bir ölçüdür ve bu ölçü Allah’ın vahdaniyetine şehadet eder. Eğer onlara 
seçme hakkı verilmeseydi onları hepsi toptan iman ederlerdi. Bu da günahsızlık durumudur. Ancak 
onlar (kendilerine bildirildiği ve seçme hakkı verildiği halde) bildikleriyle iman etmediklerinde 
Allah, iman etmemelerini diledi. Zorlama ve kahırla imanın tahakkuk etmesi ihtimal değildir. 
“Rabbin dileseydi iman etmezlerdi.” İman cebir ve zorlama üzre olmaz. Muhakkak Allah, onların 
zorla iman etmelerini (buna gücü yettiği halde) dilemedi.” Maturîdî, Tevilât, c. 7, s. 114
631
Rum, 13/30 “Hakka yönelen bir kimse olarak yüzünü dine çevir. Allah’ın insanları üzerine 
yarattığı fıtrata sımsıkı tutun. Allah’ın yaratmasında hiçbir değişiklik yoktur. İşte bu dosdoğru dindir. 
Fakat insanların çoğu bilmezler.”
632
Maturîdî, Tevilât, c. 2, s. 236. Sabûnî, Maturîdiyye Akaidi, s. 145-46 

---

128 
etmek olur. Maturîdiyye Akaidi’nin yazarı bu soruya (ve Cebriyye’ye) Allah’ın ilim 
sıfatını delil göstererek cevap vermektedir: “Şöyle ki yüce Allah kâfirin küfrünü 
bildiğine göre, acaba kâfir Allah'ın ilim dairesinin dışına çıkabilir mi, çıkamaz mı? 
İş
te sizin ilim konusunda vereceğiniz cevap bizim de irade hususunda vereceğimiz 
cevabı teşkil eder. Biz deriz ki: Allah Tealâ, kâfirin küfrünü, imana kudreti olmakla 
beraber onun kendi irade ve ihtiyarı ile dilemiştir, tıpkı bu tarzda onun küfrünü 
bildiği gibi. Bu sebeple de Allah'ın emri, nehyi, mükâfat ve mücâzâtı yerinde 
olmuştur. Allah Tealâ’nın irade ve ilminin taallûk ettiği şey kulun ihtiyarî fi'li 
olunca bunun faili olan kulun cebir altında bulunduğu nasıl iddia olunabilir? Üstelik 
Cenâb-ı Hakk kulun iradeye sâhib olduğunu “Dileyen iman etsin, dileyen de 
küfretsin” mealindeki âyet-i kerîmesiyle açıkça ifade buyurmuştur. Yine o, 
“Dilediğinizi yapın” buyurmuştur, kul da bu hakikati, kendi içinde, inkârına mecal 
bulamayacak şekilde zarurî olarak hissetmektedir. Cenâb-ı Hakk’ın kulun fiillerine 
ait iradesi ise hem nassan, hem de aklen sabittir. Binâenaleyh bu iki iradenin hiç 
birini inkâra imkân yoktur.”
633
Maturîdî’nin cebir düşüncesine yaklaşımını daha iyi anlamak için insanın 
cebir altında olduğunu ifade eden ayetlere getirdiği yorumlara bakmanın gerektiğini 
düşünüyoruz. Örneğin “Sizi de yaptıklarınızı da Allah yaratmıştır”
634
ayetinin 
tevilinde şöyle demektedir: “Onlar yapılmış olan (insan üretimi) bir şeye tapıyorlar. 
Sonra bu ayet yapılmış olanların Allah’ın yarattığı şeyler olduğunu haber verir. Bu, 
onların yaptıklarının yaratılmış olduğuna delalet eder. Böylece deriz ki; Burada 
onların yaptıklarının yaratılışına delâlet vardır.”
635
Bir diğer ayet-i kerîmede Allah 
ş
öyle buyurmaktadır: “Yoksa onlar, hiçbir şey olmadan (yaratıcısız) mı yaratıldılar? 
Yoksa kendileri yaratıcı mıdır?”
636
Maturîdî’ye göre bu ayeti iki şekilde 
yorumlamak mümkündür: “Birincisi; Onlar hiçbir şey olmadan yaratıldıklarını 
düşünüyorlarsa, hiçbir şey yokken yaratıldığını nasıl bilebilirler? İkincisi Allah’ın 
hiçbir şey yokken yaratıyor olması boşuna değildir. Topraktan ve sudan 
633
Sabunî, Maturîdiyye Akaidi, s. 146.
634
Saffat 37/96 Ayetin tam meali şöyledir: ““İbrahim ‘Siz kendi yonttuğunuz şeylere mi 
tapıyorsunuz? Halbuki sizi de, yaptıklarınızı da Allah, yaratmıştır’ dedi.” 
635
Maturîdî, Tevilât, c. 12, s. 168 
636
Tûr 52/35 

---

129 
yaratılmaları Allah’ın zatının kudretine delâlet eder. O’nun bir şeyden aciz olma 
ihtimali yoktur ve onlar (hiçbir şey yokken yaratıldığını düşünenler) yaratıcı 
değildirler.
637
İnsanın cebir altında olduğunu iddia ederken en sık zikredilen 
ayetlerden biri olan “Eğer dileseydik biz, herkese hidayeti verirdik. Lakin benden şu 
hak söz sâdır olmuştur. Elbette cehennemi cinlerden ve insanlardan 
dolduracağım!”
638
mealindeki ayet-i kerîmeden maksat; Maturîdî’ye göre, insana 
sunulan ihtiyarın (seçme hakkının) kıymetini bilemeyişlerinden dolayı, bu kıymetten 
habersiz kişilere böyle bir lütfun verilmediğidir. Bu ayet, Maturîdî’ye göre, Allah’ın 
“dilediğini yapan” özelliğini vurgular, öyle ki Allah, kahır ve cebirle hidayet etmeye 
gücü yetendir.
639
Dikkat edilirse, Maturîdî’ye göre Allah’ın mutlak iradesine işaret 
eden ayet-i kerîme cebir olarak da yorumlanabilmektedir. Burada yorum farkı 
dikkati çekmektedir. Bu bağlamda bir başka ayet-i kerîme de şöyledir: “Eğer Allah 
dileseydi elbette onları hidayet üzere toplardı. O halde sakın cahillerden olma.”
640
Eğer Allah, kullarının hidayet üzere toplanmalarını isterse (ki Maturîdî’ye göre bunu 
isteyebilecek mutlak iradeye sahiptir ve bu yüzden sorguya çekilemez) meleklere 
yaptığı gibi yapar, onları hidayet üzere toplardı. Ancak beşerden kimseyi böyle bir 
muameleye tabi tutmamıştır. Maturîdî’ye göre, insanlar, küfür ve hidayeti tercih 
etmeyi öğrendikleri halde Allah bunu dilememiştir. Bu Allah’ın kullara uyguladığı 
cebri değil, O’nun “dilediğini yapma” özelliğine işaret eder.
641
Dikkat edileceği üzere, insanın cebir altında bulunduğunu ifade ettiği 
söylenen ayetlerde Maturîdî, farklı bir yoruma gitmekte ve bu ilahî beyanları 
Allah’ın mutlak irade ve hürriyete sahip bulunduğuna delil olarak göstermektedir. 
Ona göre, Allah’ın bu iradesi (meşîet-i ilâhiye) kulun iradesini ortadan kaldıran ve 
baskı altında tutan bir mahiyet arzetmediği gibi kulun iradesi de Allah’ın iradesine 
ortaklık anlamına gelecek bir özellik taşımamaktadır.
642
Burada “benzeşme” 
düşüncesi ortaya çıkmaktadır ancak Maturîdî, Cebriyye’nin fiilin kula nispet 
637
Maturîdî, Tevilât, c. 14, s. 179 
638
Secde 32/13 
639
Maturîdî, Tevilât,  c. 11, s. 276 
640
Ea’am 6/35 
641
Maturîdî, Tevilât, c. 5, s. 53 
Cebir ifade eden ayetlerle ilgili Maturîdî’nin diğer yorumları için bkz.: c.1, s. 197, c. 7, s. 393, c. 12, 
s. 115-16, c. 14, s. 248, 362-63 
642
Maturîdî, Kitabü’t- Tevhîd, s. 368-69

---

130 
edilmesiyle halik ile mahlûk (yaratıcı ile yaratılan) arasında benzeşme olacağı 
iddiasını anlamsız bularak bu konuyu tartışmaya dahi gerek görmemiştir: “Onlarda 
(Cebriyye’de) anlayabilecek bir akıl olsaydı böyle bir mukabele yerinde olurdu, ne 
var ki cebir ehli zaruri yollarla oluşan ve müşahede konumunda bulunan bilgiyi 
inkâr etmişlerdir, bu sebeple de onlarla fikrî tartışmaya girmek anlamlı bir davranış 
olmaz.”
643
Kulların fiillerinin yaratılmışlığı konusunda Mutezile’nin iddialarına 
cevap verirken Maturîdî, aynı zamanda Mutezile tarafından kendi görüşünün 
Cebriyye’ye benzetilmesini
644
de eleştirir ve bu iddiaları şöyle yanıtlar: “Cebir ve 
zorlama iddiası tamamen yanlış ve bozuk bir telakki durumundadır, çünkü herkesin 
kendisini hür (muhtar) bildiği hususu hisle sabit olmuş bir vakıadır. Eğer herkesin 
bilip şuurunu taşıdığı bir hususu tersine çevirmek mümkünse bunun evrenin bütünü 
için de mümkün olması gerekirdi.
645
Ona göre eylemi “halk” olarak nitelendirmek 
cebir vasfını iktiza etmez, çünkü fiile ait kudret de mahlûktur ve zaten fiilin ıztırarî 
değil de ihtiyarî oluşunun açıklaması budur.
646
Maturîdî’ye göre cebir telakkisini uzun uzun anlatmaya gerek yoktur, bu 
görüşü benimseyenlerin (her söz ve fiili kendisinden nefyetmesinden dolayı) tutarlı 
bir açıklaması bulunmamaktadır. “Böyle olunca da fikir beyan etme imkânı ortadan 
kalkmaktadır.”
647
643
Maturîdî, Kitabü’t- Tevhîd, s. 289 
“Mâtüridi'ye göre Allah fiilleri "oldukları gibi" yaratmaktadır. "Oldukları gibi" ifadesinden, 
mahiyetleri ilc beraber yaratıldıkları anlatılmak istenmektedir. Matüridi'nin anlayışına göre, fiilleri 
mahiyetleri ilc yaratmak insanın elinde olan bir husus değildir.” M. Sait Yazıcıoğlu, Mâtüridî