T. C. MİMar sinan güzel sanatlar üNİversitesi sosyal biLİmler enstiTÜSÜ tarih anabiLİm dali ortaçAĞ tariHİ programi
Download 3.07 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- II.8.2. Altın Orda Döneminde Rusların Para Basımına Başlamalarının Nedenleri
- II.8.3. Altın Orda Döneminde Rus Para Birimleri
- II.8.4. Arapça Yazıların Bulunduğu Rus Paraları
- ALTIN ORDA DEVLETİ’NİN RUSYA ÜZERİNDEKİ SİYASÎ ETKİLERİ
|
II. 8. Para Basımı II.8.1. Moğol İstilâsı Öncesinde Ruslarda Para Basımı
Slav kabileleri başlangıçta Roma paraları ile Arap dirhemlerini kullanmışlardır. 723
Ancak Kiyev Rusyası’nın kuruluşu ve 988 yılında Hristiyanlığın kabulü ile birlikte Ruslar grivnya adını verdikleri kendi paralarını basmaya
719
PSRL, VII, Ermolinskaya Letopisy, s. 106-107. 720
PSRL, XI, İpatyevskaya Letopisy, s. 585-588. 721
A. N. Nasonov, Mongolı i Rusy, s. 16, 20. 722
L. N. Gumilöv, Poiski Vımışlennego Tsarstva, s. 398. 723
G. B. Fedorov, “Denygi Moskovskoğo Knyajestva Vremeni Dmitriya Donskoğo i Vasiliya I (1359- 1425)”, Materialı i İssledovaniya po Arheologiyi SSSR, II, İzdatelystvo Akademiyi Nauk SSSR, Moskova-Leningrad 1949, s. 144.
174
başlamışlardır. Nitekim birçok tarihçiye göre, Rusya’daki ilk paralar, Hristiyanlığın kabulü ve Rus Knezi’nin Bizans İmparatoru’nun kızkardeşiyle evlenmesi şerefine basılmıştır. 724
Altın ve gümüş olan ilk Rus paraları, aslında doğu ve batı paralarının sentezini oluşturmuştur. Örneğin, paraların ağırlığı, dirhemlerle aynı ağırlıkta olup, paraların şekli Bizans paralarını anımsatıyordu. Ancak Rus paralarının özelliklerinden biri, paralarda Rus knezlerinin tasvir edilmesi ve yazıların Kiril alfabesiyle yazılmış olmasıdır.
Ancak Rus knezlikleri arasındaki sonu olmayan mücadeleler, Kıpçakların saldırıları, Haçlıların Ortodoks dünyasına karşı başlattıkları seferler, Kiyev Rusyası’na son vermiş ve Rus şehirlerinin siyasî ve ekonomik gücünü zayıflatmıştır. Rus şehirleri o kadar kötü duruma düşmüştür ki, XII. yüzyıldan itibaren bu coğrafyada para basımına son verilmiştir. Para basımına son verilmesinin bir başka nedeni de o dönemde bölgenin gümüş krizi yaşamasıdır. Rusya’da büyük gümüş yatakları olmadığından gümüş Rus topraklarına Doğu’dan geliyordu. Ancak XI. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Müslüman Doğusu’nda gümüş krizi yaşanmaya başlanınca, gerek gümüş, gerek ise Arap paraları Rus topraklarına artık girmemiştir. 725 Moğol istilâsı Rus şehirlerini işte bu vaziyette yakalamıştı. Rus knezliklerinin Altın Orda’ya bağlanmasıyla birlikte Doğu Rusya’da, Altın Orda’da basılan gümüş dirhem ve bakır pullar yürürlüğe girmiştir. 726 Batı Rusya’da ise Avrupa’da yürülükte olan gümüş paralar kullanılmıştır.
II.8.2. Altın Orda Döneminde Rusların Para Basımına Başlamalarının Nedenleri
724 G. S. Vyazemskiy, Denejnoye Delo Vostoçnoy Yevropı v X-XIV Vekah, Moskova 1987, s. 56; N. Globa-V. Limonov, “Vliyaniye Zolotoy Ordı na Denejnoye Delo Rusi”, Bezopasnosty, Ekonomika, Finansı, S. 1, Moskova 2005, s. 20. 725
G. B. Fedorov, “Denygi Moskovskoğo Knyajestva Vremeni Dmitriya Donskoğo i Vasiliya I (1359- 1425)”, s. 146. 726 Altın Orda paraları için geniş bilgi için bkz. N. Ağat, Altınordu Paraları Kataloğu 1250-1502, Edebiyat Fakültesi Matbaası, İstanbul 1976; A. G. Muhamadiyev, Bulgaro-Tatarskaya Sistema XII- XV Bekov, İzadetlystvo Nauka, Moskova 1983; N. M. Şelydi, Bulgaro-Tatarskiye Monetı XIII-XV Vekov, İzdatelystvo Titul, Kazan 2002. 175
Altın Orda’nın idaresinde olan Rus şehir knezlikleri istilâdan hemen sonra istikrara kavuştular ve her geçen gün güçlenmeye başladılar. Nitekim 1380 yılında Moskova Knezi Dmitriy Donskoy başkanlığındaki Rus birlikleri, Altın Orda Hanı Mamay’ı mağlup edince Rusların Altın Orda’ya olan bağlılıkları bir süreliğine de olsa zayıflamıştır. Bundan istifade etmekten çekinmeyen Dmitriy Donskoy, bu galibiyetten neredeyse hemen sonra 1380 yılında Moskova’da kendi adına para basımına başlamıştır. Moskova’yı başta Novgorod, 727
Pskov, 728
Tver, 729
Ryazan 730
olmak üzere diğer şehirler de takip etmiş, böylece 1054 yılında Rus topraklarında sona eren para basımı Dmitriy Donskoy döneminde tekrar canlanmıştır.
Moskova ve ardından diğer Rus knezliklerinde para basımının başlangıcı ile ilgili Rus tarih biliminde ilginç bir tartışma yaşanmaktadır. S. Şoduar, İ. İ. Kaufman ve A. A. İlyin gibi ilim adamları, Altın Orda hanlarının Rus knezliklerinden vergiyi artık kürk ve gümüş ile değil, nakit para ile toplamak istediklerini ve bundan dolayı Ruslara para basımını zorunlu kıldıklarını belirtmektedirler. 731
G. B. Fedorov ise, Rusların para basmaya başlamalarının ekonomik açıdan Altın Orda’nın lehine bir gelişme olmadığını ileri sürmektedir. Fedorov’a göre Rusların para basmaya başlamaları ve vergiyi de para olarak ödemeleri, bu ödemeleri geciktireceğinden ve Altın Orda hanlarının bu paraları kendi topraklarında kullanamadığından bunları tekrar gümüşe döndürmek zorunda kalacağından dolayı, hanların Rusları para basmaya zorlamaları imkansızdı. Bütün bunlara dayanarak Fedorov, Rusların Altın Orda’dan tamamen bağımsız ve Altın Orda’nın etkisi olmadan para basmaya başladıklarını ileri sürmektedir. 732
Fedorov’un Altın Orda hanlarının Rusları para basmaya zorlamadıklarına dair görüşüne katılmak mümkündür. Ancak, Fedorov’un
727
Novgorod’da basılan paralar için bkz. A. V. Oreşnikov, Russkiye Monetı Do 1547 Goda. Opisaniye Pamyatnikov. İmperatorskiy Rossiyskiy İstoriçeskiy Muzey İmeni Aleksandra III, Tipografiya A. İ. Mamontovo Yayınları, Moskova 1896, s. 6-15. 728 Pskov’da basılan paralar için bkz. A. V. Oreşnikov, Russkiye Monetı Do 1547 Goda, s. 16-20. 729 Tver’de basılan paralar için bkz. A. V. Oreşnikov, Russkiye Monetı Do 1547 Goda, s. 21-65. 730 Pskov’da basılan paralar için bkz. A. V. Oreşnikov, Russkiye Monetı Do 1547 Goda, s. 73-80. 731 S. Şoduar, Obozreniye Russkih Deneg i İnostrannıh Monet, Upotreblyavşihsya v Rossiyi s Drevneyşih Vremen, I, S. Petersburg 1837, s. 116-117; İ. İ. Kaufman, “Russkiy Ves, Ego Proishojdeniye i Razvitiye v Svyazi s İstoriyey Russkih Denejnıh Znakov s Drevneyşego Vremeni”, Zapiski Numizmatiçeskoğo Otdeleniya Russkoğo Arheologiçeskoğo Obşestva, I/1, S. Petersburg 1906, s. 127-128; A. A. İlyin, Klassifikatsiya Russkih Udelynıh Monet, Moskova-Leningrad 1940, s. 32. 732 G. B. Fedorov, “Denygi Moskovskoğo Knyajestva Vremeni Dmitriya Donskoğo i Vasiliya I (1359- 1425)”, s. 157. 176
Rus topraklarında para basılmaya başlamasında Altın Orda’nın herhangi bir etkisi olmadığına dair görüşü, Altın Orda’nın Rusya üzerindeki etkileri görmemezlikten gelen Sovyet tarihçilerinin klasik bir örneğidir. Zira, Altın Orda hanlarının idare ettikleri bütün cografyada istikrarı sağlamaları, şehircilik, zanaat ve ticareti geliştirmeleri gibi yenilikler neticesinde Ruslar arasında da para basımı, ihtiyaç haline gelmiştir. Bu ihtiyacın Moskova’da giderilmeye başlanması, yine Altın Orda hanlarının bütün Rus knezlikleri arasında Moskova Knezliğini desteklemeleriyle açıklanmaktadır. Yine bu dönemde Rus topraklarında basılan paralarda hanların adları ile Arapça yazıların yer alması, Rus knezliklerinin Altın Orda’ya olan bağlılıklarının bir göstergesiydi.
XIV-XV. yüzyıllarda Rus knezliklerinde basılan paralar Altın Orda paralarına çok benziyordu. Aynen Altın Orda’da olduğu gibi bu paralar, gümüş olup, adı da Türkçe’den alınmış olup denyga (tenge) idi. 733
Böylece denyga ve altın kelimeleri de Rusça diline girmiş ve bu dönemde Rus para sisteminin temelleri atılmış oldu. Çok geçmeden Rusça’ya giren denyga ve altın kelimeleri Rus kaynaklarında da zikredilmeye başlandı. Örneğin Dmitriy Donskoy’un Ryazan Knezi Oleg ile 1382 yılında yaptığı anlaşmada, denyga kelimesine rastlamak mümkündür. 734
Bununla birlikte Rus kaynaklarında 0.92 gram ağırlığı temsil eden denyga kelimesinden ziyade XIV. yüzyılda ortaya çıkan ve 100 denyga karşılığı olan ruble terimi kullanılmıştır. 735 Altın terimi ise denygaya göre daha yaygın bir biçimde kullanılmış ve 1704 yılına kadar para birimi olarak bu terim yürürlükte kalmıştır. İşin ilginç tarafı, bu terimin gümüş paralar için kullanılması ve “altın”dan değil de Türkçe’deki
733
Rusların bu dönemde para basmaya başlamaları, Rusya’da atasözüne de konu olmuştur. Örneğin, tek bir kuruş yokken, aniden altına sahip olduk şeklindeki atasözü, Rus şehirlerine başlayan para basım sürecini özetlemektedir. Bkz. V. M. Potin, Monetı, Kladı, Kollektsiyi, Oçerki Numizmatiki, İskusstvo SPB, S. Petersburg 1993, s. 158. 734 Bu belgede verginin bir aileden altı denyga alınması gerektiği yazılmaktadır. Bkz. “Dokonçaniye Velikoğo Knyazya Dmitriya İvanoviça s Velikim Knyazem Ryazanskim Olegom İvanoviçem”, DDG, s. 30.
735 G. B. Fedorov, “Denygi Moskovskoğo Knyajestva Vremeni Dmitriya Donskoğo i Vasiliya I (1359- 1425)”, s. 164.
177
“altı” kelimesinden türemiş olmasıdır. Altı denyganın bir altına eşit olması da, “altın” kelimesinin “altı”dan geldiğini göstermektedir. 736 Böylece XIV. yüzyılın sonunda Rus topraklarında Moskova gümüş rublesi (92 gram) ve Novgorod’da basılan Novgorod gümüş rublesi (184 gram), poltina (yarım Moskova rublesi), denyga (1/100 ruble), altın (6 denyga) şeklindeki para birimleri mevcuttu. Ancak I. Petro, Altın Orda ve Tatarları hatırlatan bütün izleri silmek içn XVIII. yüzyılın başlarında Altın Orda’dan benimsenen bu para birimlerini ortadan kaldırmıştır. Aslında Ruslar, Tatarlardan para birimlerinin yanı sıra ölçü birimlerini de almışlardır. Arşın ölçü birimi ile abaküs (içinde birbirine koşut olarak bulunan dört maden çubuğa onar tane toparlak geçirilmiş olan bir çerçeveden ibaret basit hesap aygıtı) de yine Ruslara, Tatarlardan geçmiştir. 737
II.8.4. Arapça Yazıların Bulunduğu Rus Paraları
Paralar üzerindeki yazı ve tasvirlere gelince, birçok knez, bastırdıkları paralarda Altın Orda’da basılan paralardaki yazıları benimsemiştir. Rus paralarını Altın Ordadakilerden ayıran en önemli husus, askerî uniformalı knezin paralarda tasvir edilmesi ve knezin adının Rusça yazılmış olmasıdır. 738
Başlangıçta her knezlikte her knez kendi adına ve farklı paralar bastırırken, daha sonra Moskova’nın yayılmasına paralel bir şekilde sadece Moskova’da basılan paralar yürürlükte kalmıştır.
emirini mağlup etmesinden sonra başlasa da, bu paralarda Altın Orda hanlarının ismi halen zikredilmekteydi. Zira Kulikosvkaya muharebesinden iki yıl sonra Toktamış
736
G. B. Fedorov, “Denygi Moskovskoğo Knyajestva Vremeni Dmitriya Donskoğo i Vasiliya I (1359- 1425)”, s. 164. 737 A. Rihter, “İzsledovaniya o Vliyaniyi Mongolo-Tatar na Rossiyu”, Oteçestvennıye Zapiski, S. 62, Haziran 1825, s. 363. 738
XIV-XV. yüzyıl Rus paralarının bazı özellikleri için bkz. A. Markov, “O Nekotorıh Tipah Russkih Monet XIV i X Vekov”, Otdelynıy Ottisk iz Pervogo Toma Zapisok Numizmatiçeskoğo Otdeleniya İmperatorskoğo Russkoğo Arheologiçeskoğo Obşestva, Tipografiya İmparatorskoy Akademiyi Nauk, S. Petersburg 1910, s. 1-8; Gustave Alef, “The Political Significance of the Inscriptions on Muscovite Coınage in the Reign of Vasili II”, Speculum, S. 34, Cambridge 1959, s. 1-19.
178
Han Moskova üzerine sefer düzenlemiş ve Ruslar üzerindeki hâkimiyeti tekrar sağlamıştı. Dmitriy Donskoy’un paralarında dahi Altı Orda Han’ı Toktamış’ın adına yer verilmiştir. Bu paraların ön tarafında knez, asker şeklinde tasvir edilmiş ve knezin adı ve unvanı belirtilmiştir. Paranın arka tarafında ise Altın Orda hanının adı ve Altın Orda paralarındaki yazılar aynen yer almıştır. Her ne kadar Ruslar, Altın Orda boyunduruluğuna son vermek çabasında olmuşlarsa da paraların arkasına hanın adının yanında “Da prodlitsya ego tsarstvo”, yani “Onun hâkimiyeti uzasın” anlamına gelen yazıyı eklemişlerdi. 739 Böylece Kulikosvkaya Muharebesi’nden sonra Rusların para basmaya başlamaları ve paralarında Altın Orda hanlarının isimlerine yer vermelerini han ile knezler arasında varılan bir anlaşma olarak kabul etmek mümkündür. Yani, Rusların para basımına Altın Orda hanlarının isimlerine de paralarında yer vermeleri şartı ile izin verilmiştir. İşin ilginç tarafı, her ne kadar Rus knezlikleri arasında Moskova Knezliği ön plana çıkarak her geçen gün topraklarını genişletmeye başlasa da, Altın Orda’nın hâkimiyetini en çok Moskova’da basılan paralarda görmek mümkündü. Toktamış Han, Dmitriy Donskoy’a bastığı paralarda “Sultan Toktamış” ibaresinin yer almasını zorunlu kılarken, Moskova’dan daha küçük ve zayıf knezliklerde okunmayan ve tespit edilmesi zor olan Türkçe yazıların yer almasını yeterli görmüştü. 740 Her ne kadar bu husus Moskova’yı diğer Rus knezlikleri gözünde küçültse de, bir yandan da Altın Orda’nın en çok Moskova’ya önem verdiği anlamını taşımaktadır. Kısacası, Rus paralarında hanların adlarının zikredilmesi ve Türkçe ibarelerin yer alması, bir taraftan vassallığın göstergesi iken, diğer taraftan da Rus paralarının Altın Orda’nın etkisinde kaldığının ispatıdır.
Altın Orda-Moskova arasındaki ilişkilerin değişmesi, para üzerindeki yazıları da etkilemiştir. Toktamış’ın Timur ile mücadeleye girişmesi ve bu mücadeleyi kaybetmesi, hiç şüphesiz Altın Orda’nın Rusya üzerindeki hâkimiyetini de
739
G. B. Fedorov, “Denygi Moskovskoğo Knyajestva Vremeni Dmitriya Donskoğo i Vasiliya I (1359- 1425)”, s. 167; Bu paraların tasviri için bkz. A. V. Oreşnikov, Russkiye Monetı Do 1547 Goda, s. 87- 96. 740
G. A. Fedorov-Davıdov, Monetı-Svideteli İstoriyi, Moskova 1985, s. 123. 179
zayıflatmıştır. Hatta bu dönemde Ruslar daha radikal adımlar atabilirlerdi. Ancak Dmitriy Donskoy’un oğlu Knez Vasiliy, her geçen gün güçlenen, ancak boyunduruluktan tamamen kurtulmak için daha yeterli güce sahip olmayan Moskova’nın cezalandırılacağından ve son yıllarda elde edilen bütün başarıların boşa gideceğinden çekindiği için Altın Orda’ya karşı daha temkinli politika izledi. Bundan dolayı Vasiliy döneminde de basılan paralarda Toktamış Han’ın adı zikredilmeye devam etti. 741
Ancak Vasiliy döneminin başlangıcında basılan paralarda Toktamış Han’ın adı çok net okunmuyordu. Ayrıca artık bu paralarda “Büyük Knez Vasiliy” ibaresi de paraların ön tarafını tamamen işgal ediyordu. Daha geç tarihlerde Vasiliy adına bastırılan paralarda ise bilinçli bir şekilde “Toktamış Han” ibaresine de son verilmiş ve ancak “Sultan Vısoçayşi”, yani “Ulu Sultan” ibaresi yer almıştır. Zamanla bu ibare de okunmayacak şekilde yer almaya başlamıştır. 742 Böylece Ruslar, kendilerince bu dönemde Altın Orda’ya olan bağlılıklarının azalmasını bu şekilde paralara yansıtmaya çalışmışlardır.
ve okunan Arapça yazılarının bulunduğu paralara göre daha fazladır. Ancak, bu paralar tarihi olaylara ve Rus topraklarında para basımı ile ilgili olaylara ışık tutmaktan uzaktırlar. Rus knezleri, paralarında okunmayacak şeklindeki Arapça yazılara yer vermelerinin nedeni, vassallıklarını belirtmek ve bu paraların Altın Orda coğrafyasında da yürürlükte olmalarını sağlamaktır. Bundan dolayı Rus darphaneleri, hiç ayırdetmeden Altın Orda’daki farklı dönemlere ait paralarındaki kolay kopyalanacak yazıları Rus paralarına taşımışlardır. Dolayısıyla bu paralardaki yazılardan paraların hangi tarihte basıldığı sonucuna varmak yanlış olur. Nitekim ünlü Rus numizmatı A. D. Çertkov, XVI. yüzyıla kadarki Rus paralarının tarihî olaylara fazla ışık tutmadığını dile getirmiştir. 743 Diğer taraftan Rus darphaneleri, özellikle kolay yazılacak ve tasvir edilecek paraları kendilerine örnek olarak seçmişlerdir. Örneğin Knez Vasiliy Döneminde (1389-1425) basılan paralarda
741
Bu paraların tasviri için bkz. A. V. Oreşnikov, Russkiye Monetı Do 1547 Goda, s. 98. 742
G. B. Fedorov, “Denygi Moskovskoğo Knyajestva Vremeni Dmitriya Donskoğo i Vasiliya I (1359- 1425)”, s. 169, 174-176. 743 A. D. Çertkov, Opisaniye Drevnih Russkih Monet, Moskova 1837, s. V-VI. 180
Canibek Han (1341-1357) adına çok sık rastlamak mümkündür. 744
Halbuki Canibek Han, Knez Vasiliy’in iktidarından yaklaşık yarım asır önce vefat etmişti.
Altın Orda’da Toktamış’ın hâkimiyetinin zayıflaması ve Altın Orda’nın tekrar fetret devrine girmesiyle birlikte Rus topraklarında basılan paralarda Altın Orda’ya dair izlere artık tamamen son verilmiştir. Rus paraları, aynı zamanda Altın Orda-Moskova arasındaki inişli çıkışlı ilişkileri anlamak için de büyük önem arz etmektedirler. Nitekim 1399 yılından 1408 yılına kadar Knez Vasiliy, paralarda “Velikiy Knez” (Büyük Knez), “Velikiy Knez Vseya Rusi” (Bütün Rusya’nın Büyük Knezi) ibarelerine yer vermiş, 745 Ulu Sultan ibaresinin yerine ise Vladimir Knezliği’nin amblemi olan pars tasvir edilmiştir. 746
Böylece Moskova knezlerinin paralarda pars tasviri yaparak, diğer knezliklere Büyük Knezliği elinde bulundurduklarını ve bu hakkı da ellerinden çıkarma niyetleri olmadığı yönünde mesaj vermişlerdir.
Moskova’nın güçlenmesi ve Altın Orda’ya bağlılığının şartlarını yerine getirmemesi, fiiliyatta Altın Orda’da hâkimiyeti elinde bulunduran Edigey’in gözünden kaçmamış ve Edigey, Knez Vasiliy Dmitriyeviç’e gönderdiği mektupta bu konudaki rahatsızlıklarını bildirmiştir. 747
Ayrıca 1409 yılında Edigey, Moskova üzerine sefer düzenleyince, Ruslar para basımı da dahil olmak üzere birçok konuda geri adım atmak zorunda kalmışlardır. Bu tarihten sonra basılan paralarda “Bütün Rusya’nın Büyük Knezi” ibaresi ve pars tasviri kalkmış, bunların yerini yine Tatar yazıları almıştır. 748
Bu dönemde basılan paralarda darp yeri ve darp tarihi belirtilmediğinden dolayı hangi tarihte Rus paralarının artık Altın Orda hanlarının isimlerinin yer almadan basıldığını ve bu paralardan “Altın Orda izlerinin” tamamen çıkarıldığını kesin olaraksöylemek mümkün değildir. Ancak Altın Orda-Moskova arasındaki inişli-çıkışlı ilişkilere ve buna paralel bir şekilde gelişen para basımı ve bu
744 Bu konu için bkz. A. V. Oreşnikov, Russkiye Monetı Do 1547 Goda, s. 84-85. 745 Bu paraların tasviri için bkz. A. V. Oreşnikov, Russkiye Monetı Do 1547 Goda, s. 98-117. 746 G. A. Fedorov-Davıdov, Monetı Moskovskoy Rusi: Moskva v Borybe za Nezavisimoye i Tsentralizovannoye Gosudarstvo, Moskova 1978, s. 104. 747
“Poslaniye Edigeya Velikomu Knyazyu Vasiliyu Dmitiyeviçu (Dekabry 1408)”, A. A. Gorskiy, Moskva i Orda, Nauka Yayınları, s. 196-197. 748
N. Globa-V. Limonov, “Vliyaniye Zolotoy Ordı na Denejnoye Delo Rusi”, s. 22. 181
paralardaki Altın Orda faktörüne bakıldığında, Edigey sonrasında Rus paralarındaki Altın Orda izlerinin yavaş yavaş ortadan kaldırıldığını söylemek mümkündür.
Rus tarihçisi Knez Nikolay Trubetskoy, Rus Devleti’nin kökenlerinin, Moğol İmparatorluğu’nun temelindeki siyasî ve ahlakî prensipler bilinmeden anlaşılamayacağını belirtirken, 749 “Moskova, ihtişamlığını hanlara borçludur” 750
şeklindeki sözler de bir başka Rus tarihçisi N. M. Karamzin’e aittir. Rus toprakları üzerinde yaklaşık üç asır süren Altın Orda hâkimiyetinin neticeleri de başka türlü
749 N. Trubetskoy, Naslediye Çingizhana, Agraf Yayınları, Moskova 2000, s. 11-12. 750 N. M. Karamzin, İstoriya Gosudarstva Rossiyskoğo, V, s. 640-658. 182
olamazdı. Rus knezliklerinin Moskova etrafında birleşmeleri ve çok geçmeden Moskova Rusyası’nın Avrupa’nın en güçlü ülkelerinden biri haline gelmesi, Altın Orda hanlarının sayesinde mümkün oldu. Nitekim, Altın Orda hanları Rus knezlikleri arasındaki mücadelede Moskova Knezi’ni desteklemekle kalmadılar, knezlerin Altın Orda’ya karşı verdikleri bağımsızlık mücadelesinin temel gücü olan halk nezdinde etkin Rus Ortodoks Kilisesi’ni de her türlü yükümlülüklerden muaf tuttular. Hanların Rus Ortodoks Kilisesi’ne karşı izledikleri müsamahalı politika, bir taraftan Rus Kilisesi’ni güçlendirdi ve Hristiyanlığın bütün Rus topraklarında yayılmasını sağladı, diğer taraftan da Katoliklerin Rus topraklarında yayılmalarını engelledi. Nitekim bu bölümde Altın Orda Devleti’nin Rusya üzerindeki siyasî etkileri kaleme alınacaktır.
açısından etkilerin şekli ve zamanı da son derece önemlidir. Nitekim etkileşimden bahsederken, bazen bu etkilerin Altın Orda hanlarının baskısıyla yapıldığını, bazen ise Rusların kendi istekleriyle Altın Orda’daki bir takım uygulamaları benimsediklerini ve geliştirdiklerini söylemek gerekmektedir. Yine Moğol istilâsı öncesinde de Rus knezlikleri, Peçenek, Hazar, Kıpçak ve diğer Türk kabileleri ile yakından temas içinde olup, onlardan da etkilenmişlerdir. 751 Bu açıdan Moğol istilâsı ve neticeleri Rus knezlikleri için yeni bir olgu olmamış, ancak Doğu etkisinin gücünü artırmıştır. Altın Orda döneminde ise etki oranı hiç şüphesiz en yüksek seviyye çıkmıştır. Diğer taraftan Rusların Moğol istilâsı öncesinde de Türk kabilelerinin etkisi altında kalması, Rus knezliklerinin Türk-İslam Devleti olan Altın Orda’nın yanı sıra Büyük Moğol İmparatorluğu ile de sıkı ilişkiler içerisinde olması, kaynakların gerek Moğolları gerekse de Altın Orda’nın varisi olan hanlıkların ahalisini Tatar olarak nitelendirmeleri bir kimlik sorununa yol açmaktadır. Bundan dolayı Altın Orda’nın Rusya üzerindeki siyasî etkileri konusuna geçmeden önce bu etkilerin “kimliği” konusunu tartışmakta fayda vardır.
751
Altın Orda öncesi Rus knezlikleri üzerindeki Türk etkisi için bkz. V. V. Trepavlov, “Rossiya i Koçevıye Stepi: Problema Vostoçnıh Zaimstvovaniy v Rossiyskoy Gosudarstvennosti”, Vostok, S. 2, Moskova 1994, s. 49-62.
|
