Tabiiy fanlar fakulteti ekologiya kafedrasi dosenti usmanova tursunoy erkinovnaning

B. Yangi mavzu bayoni. . Iqlimni shakllantiruvchi omillar deb iqlim iy tizimga tashqi ta ’sirni belgilovchi va iqlimiy tizim tarkibiy qismlari orasidagi asosiy o‘zaro ta’sim ing
fizikaviy mexanizmlariga aytiladi.
Iqlim o ‘zgarishini belgilovchi barcha om illar tabiiyva antropogen (y a’ni
inson xo‘jalik faoliyati bilan bog‘liq) omillarga bo'linadi.Iqlimning tabiiy
o‘zgarishi ikki guruh omillar bilan belgilanadi:
— ilimni shakllantiruvchi tashqi omillar. Bular iqlimiy tizimga tashqaridan energetik ta ’sirlar bilan belgilanadi.
— iqlimni shakllantiruvchi ichki omillar. Bular iqlimiy tizim ning o ‘z
xususiyatini xarakterlaydi.
0 ‘z navbatida tashqi omillar1 ikki guruhga bo‘linadi: astronomik omillar
va tashqi geofizik omillar.
Astronomik omillarga quyidagilar kiradi. Quyoshning yorug‘lik berishi,
Quyosh tizimida Yer orbitasining holati va Yer orbital harakatining xususiyatlari, Yer o‘qining órbita tekisligiga nisbatan qiyaligi va o ‘z o ‘qi atrofida aylanish tezligi. Atmosferaning yuqori chegarasiga keladigan Quyosh energiyasining taqsimoti (solyar iqlim) hamda Quyosh, Oy va Quyosh tizimi sayyoralari gravitasion ta’sirlari yuqorida aytib o'tilgan omillarga bog‘liq.
Bu ta’sirlar natijasida, xususan, gidrosfera va atmosferada quyilish-qaytish
harakatlari yuzaga keladi. Orbital harakat xususiyatlarining tebranishlari
ham shularga bog'liq. Buning natijasida atmosferaning yuqori chegarasiga
Quyoshdan kelayotgan energiyaning tebranishi sodir bo‘ladi. Tashqi magnit
maydoni ham bu jarayonlarda m a’lum ahamiyatga ega.



V. O‘tgan mavzuni mustahkamlash. O’quvchilarga iqlimning shakillanishida ishtrok etadigan barcha tabiiy omillarni grafik ko’rinishda tasvirlashni tavsiya etish.


G. Xulosa. Inson xo‘jalik faoliyati minglab yillar mobaynida atrof-muhitning iqlim
sharoitiga moslashib kelmoqda. Biroq bu faoliyatning iqlimga ijobiy yoki
salbiy ta’sir ko‘rsatishi hisobga olinmagan. Yerdagi aholi soni va insonning
energetik qurollanganligi nisbatan kam bo‘lgan davrda tabiatga antropogen ta ’sir iqlimning turg‘unliligiga o‘z kuchini ko‘rsata olmagan.BiroqXX
asrning o‘rtalaridan boshlab inson faoliyati shunday koMamlarga erishdiki,
buning natijasida inson xo‘jalik faoliyatining iqlimga beixtiyor ta’siri muammosi yuzaga keldi.