Tarixi muhammadiy

www.ziyouz.com kutubxonasi 
235
Alarning so‘zlari tamom bo‘lishi bilan ularning ustiga Rasululloh keldilar va: 
— Shu hozirda aytgan so‘zlaringizni Alloh menga bildirdi, — deb alarning aytgan 
so‘zlarini o‘zlariga aytib berdilar. 
Buni eshitgach, Horis ibn Hishom, Atob ibn Usayd: 
— Biz endi aniq ishondik, bu kishi payg‘ambar ekandur, yo‘q ersa, Allohdan o‘zga unga 
xabarni kim yetkazdi? Og‘zimizdan chiqishi bilan aytgan so‘zimizni qaytarib berdi, — 
deyishib, har ikkovi ham musulmon bo‘ldi. 
Makka fath bo‘lgan kuni madinalik ansor sahobalar o‘ltirishib, o‘zaro shundoq so‘zlashur 
edilar: 
— Rasululloh endi o‘z el-yurtlariga, qavmu-qarindoshlarining ichiga keldilar. Bu yer esa 
o‘z vatanlari, tug‘ilib o‘sgan joylaridur. Endi shu yerda turishga ko‘ngillari moyil bo‘lib 
qolsa, qanday qilgaymiz? — deb qayg‘urishdilar. 
Rasululloh buni sezib, ularga qarab: 
— Nimalarni so‘zlashayotirsiz? — deb so‘radilar. 
— Hech so‘z aytmadik, Yo Rasulalloh, — deb yashirgan bo‘lsalar ham, yo‘q aytinglar, 
deb qistaganlaridan keyin, u so‘zni aytishga majbur bo‘ldilar. Anda Rasululloh sollallohu 
alayhi vasallam: 
— Alloh saqlasin, o‘lsak-tirilsak bir yerda bo‘lurmiz, bir-birimizdan ajrashmoq yo‘qdur, — 
dedilar. 
Bu so‘zni anglashlari bilan madinalik butun sahobalarning yuzlari kulib, ko‘ngillari 
quvondi. Rasulullohdan ajrab qolgaymizmi, degan gumonlari ko‘ngillaridan chiqdi. 
Yana shu kuni Rasululloh Baytullohni tavof qilib yurgan chog‘larida Fuzola ibn Umayr 
degan kishi ham Baytullohni tavof qilmoqchi bo‘lib, Payg‘ambarimiz yonlarida ergashib 
yurdi. Tavof ichida niyati buzilib, Rasulullohni o‘ldirishga qasd qilib, yaqinlashib keldi. 
Rasululloh unga qarab aytdilar: 
— Ey Fuzola, shu hozirda sen nimani o‘ylab turibsan? 
Anda ul aytdi: 
— Hech narsani o‘ylaganim yo‘qdir, Yo Rasulalloh. Allohni yod qilib zikr ayturman. 
Rasululloh buning so‘ziga kuldilar. So‘ngra: 
— Ey Fuzalo, tavba qil, istig‘for aytgil, — deb uning ko‘ksiga muborak qo‘llarini qo‘yib 
edilar, shu onda uning ko‘nglidan barcha buzuq xayollar ko‘tarildi. 
Shu haqda Fuzalo aytur: 
— Menimcha yer yuzida eng yomon ko‘rgan kishim qo‘lini ko‘ksimga qo‘yib edi ani 
ko‘tarmay turib, eng yaxshi ko‘rgan kishim bo‘ldi. 
Yana Abu Sufyon shunday aytadi: «Makka fathi bo‘lgan kunlari tavof qilgali Baytullohga 
kirdim. Mendan keyin Rasululloh ham kirib tavof qildilar. Ko‘zim yuzlariga tushishi bilan 
ko‘nglimga shunday fikr keldi: «Bu kishi nima sabab bilan bizga g‘alaba qildi?» 
Darhol Rasululloh menga qarab oldimga keldilar: 
— Allohning yordami bilan seni g‘alaba qildim, ey Abu Sufyon deb yelkamga qoqib 
qo‘ydilar. 
Anda men: 
«Endi aniq bildim, siz Allohning payg‘ambari ekansiz, yo‘q ersa, ko‘nglimga kelgan bu 
so‘zni Xudo bildirmagan bo‘lsa, qaydan bilursiz? — dedim». 
Rasululloh Makkada turganlarida hazrati Bilol Ka’ba ustiga chiqib besh vaqt namozga 
azon aytar edi. Quraysh yigitlaridan bir nechalari aning aytgan azonini do‘rab (masxara 
qilib), bular ham azon aytar edilar. 
Bir kuni shular ichidan Abu Mahzura degan yigit o‘z odaticha Hazrati Bilolni do‘rab azon 
aytganida Rasululloh eshitib qoldilar. Qarasalar uning ovozi yoqimli ekan, uni chaqirtirib 
kishi yubordilar. U ham bu ishim uchun o‘limga chaqirildim, deb qo‘rqib keldi. Oldilariga 

Tarixi Muhammadiy. Alixonto’ra Sog’uniy 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
236
kelgach, uning manglayini, ko‘ksini qutlug‘ qo‘llari bilan silagan edilar, ko‘nglida iymon 
nuri yoridi. 
So‘ngra azon aytishni unga o‘rgatdilar: 
— Mana endi sen aniq azonchi bo‘lding. Shu kundan boshlab, Makka xalqiga azon o‘qib 
turgin, — dedilar. 
Shuning bilan bu kishi Baytullohga muazzin bo‘lib qoldi. Vafot bo‘lgunchalik shu 
xizmatda turib, o‘zidan keyin ham ko‘p yillargacha Baytulloh muazzini shu avloddan 
qo‘yilar edi. 
Rasululloh sollallohu alayhi vasallam juma kuni ertalab Makkaga kirdilar. Shu kuni 
kechgacha qarshilik qiluvchilar bilan urushmakqa, zararlik kimsa bo‘lsa o‘ldirmakka 
ruxsat bergan edilar. Shu vaqt o‘tgandan keyin Makka ichida qurol qo‘llanmoq man 
qilinmish edi. Shunday bo‘lsa ham, buyruqqa qaramay, Islom tarafdori Xuzo’a qabilasi 
shahar olingan kunning ertasi dushmanlari bo‘lgan Bani Bakr qabilasidan Ibn Aqra’ 
degan kishini o‘ldirib qo‘ydilar. Bu o‘ldirilgan kishi mushriklardan bo‘lib, hali dinga 
kirmagan edi. 
Islom dinida odam o‘ldirish, ayniqsa, Haram tuprog‘ida bu ishning bo‘lishi eng ulug‘ 
gunoh bo‘lganlikdan Rasululloh bilib, o‘ldiruvchini bek yomonladilar. So‘ngra shu kuni 
peshin namozini o‘tagandan keyin Ka’ba tomiga (devoriga) suyanib turib ko‘pchilik 
xalqqa qarata uzoq bir va’z so‘zladilar. 
Dastlabda Allohning o‘ziga yarasha ulug‘lab, anga hamdu-sano aytdilar. So‘ngra 
ko‘pchilik xalqqa qarab: 
— Ey odamlar, bilinglarkim, Alloh taolo yeru- ko‘kni yaratgan kunidan boshlab, bu yerni 
hurmatli qilmishdir. Va qiyomatgacha bu joyning hurmatini o‘zi saqlaydi. Allohga, oxirat 
kuniga iymon keltirmish mo’minlar buning hurmatini saqlashlari albatta lozimdur. Bu 
joyda urush qilib, qon to‘kish u yoqda tursin, bu yer hurmati uchun hayvonlari ham 
ovlanmaydi, ko‘kargan yog‘ochlari kesilmaydi, jonivorlari qo‘rqitilmaydi. 
Mendan ilgari ham bu yerda urush qilmoq, buning hurmatini buzmoq hech kimga halol 
qilinmagan edi, mendan keyin ham hech kimga halol qilinmag‘ay. 
Haram tuprog‘ida urush qilish, qon to‘kish Xudo tomonidan mengagina ruxsat qilindi. Bu 
ham ersa vaqtlik bo‘lib, bir kunlik edi. Cheklangan vaqti o‘tgach, yana bu joy o‘z 
hurmatiga qaytdi. Buni anglaganlar anglamaganlarga, bor kishilar yo‘q kishilarga 
aytsinlar. 
Ey Xuzo’a qabilasi! Bundan keyin urushdan qo‘l tortinglar, kishi o‘ldirishdan saqlaninglar. 
Kim bo‘lsa bo‘lsin, ul odam o‘ldirdi esa, o‘limdan qutila olmaydi. Udurkim, qasos qilib 
o‘zini o‘ldirgaymiz. YOki o‘lik egasi rozilik berar ekan, xun to‘latgaymiz, — dedilar. 
So‘ngra Xuzo’a kabilasi o‘ldirgan kishi uchun xazinadan tovon to‘lashga buyurdilar. Yana 
shu kuni kim Allohga qiyomat kunigacha iymon keltirmish ersa, uylarida bo‘lgan butlarini 
qo‘ymay sindirsinlar, deb butun xalqqa jar chaqirtirdilar. 
Bu yerdan chiqqandan so‘ngra Makka xalqi uylaridagi borliq butlarini qoldirmay 
sindirishdilar. Shu kundan boshlab, Makka shahri ichida butga topinuvchilik 
qolmaganday bo‘ldi. 
So‘ngra Rasululloh sollallohu alayhi vasallam Xolid ibn Validni o‘ttiz kishi bilan borib, 
Uzzo nomli butni sindirib, butxonasini buzib kelmakka buyurdilar. Bu esa Makkaga yaqin 
Nahla degan joyda edi. Hazrati Xolid borib butxonani buzib qaytgach: 
— U yerda nima ko‘rding? — deb so‘radilar. 
— Hech nimarsa, Yo Rasulalloh, — dedi Xolid. 
— Andog‘ ersa butxona buzilmabdur, tez borib uni buzgil, — dedilar Payg‘ambarimiz. 
Hazrat Xolid darhol u joyga qaytib kelib, butxona vayronasiga g‘azabi bilan qilich 
sug‘urib kirdi. Qarasa yap-yalang‘och, sochlari xurpaygan bir qop-qora xotin jonining 

Tarixi Muhammadiy. Alixonto’ra Sog’uniy 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
237
boricha Xolidga qarab yugurdi. Butxona boshchisi: 
— Ey Uzzo, tut dushmaningni, ol ularni, — deb ortidan qichqirur edi. 
Hazrati Xolid bir qilich urib, uni ikki bo‘lib parchalab tashladi. U yerdan kelib, 
Rasulullohga buni aytdi ersa: 
— Uzzo endi o‘ldirilmish. Bu joyda but bo‘lib, o‘ziga topindirishdan uning umidi 
uzilmishdur, — dedilar. 
Uzzo arablarning sayidi sanalgan Quraysh va Bani Kanona qabilasining topinadigan 
atoqlik butlari edi. Arab mushriklari ersa shu butning ilohiy kuchi bor, deb ishonur edilar. 
Yana Rasululloh sollallohu alayhi vasallam Amr ibn Osni Huzayl qabilasining butxonasini 
buzib kelishga buyurdilar. Bularning ersa Suvo’ nomli butlari bor edi. Amr ibn Os u yerga 
borgandan so‘ngra butxona shayxini ko‘rib, meni Rasululloh bu joyni buzmoqqa 
yubormishdur, dedi. Anda Sodin degan butxona shayxi: 
— Buni buzishga kuching yetmaydi. Agar, Suvo’ning qahri kelur bo‘lsa, barchangiz xalok 
bo‘lgaysiz, — dedi. 
Amr ibn Os: 
— Ey bechora, Ka’baga osilmish uch yuz oltmish butni sindirib oyoq ostiga tashladilar. 
Bu ishdan ziyon ko‘rgan hech kishi yo‘qdur. Haligacha bu buzuq xayol sendan 
chiqmagan ekan, — deb, o‘zi boshlab urib butni sindirgach, boshqalar butxonani buzib, 
bir damda vayron qildilar. Sodin bu ishga hayron qolib: 
— Allohning qudratiga taslim bo‘ldim, — dedi. 
Yana shu kunlarda Rasululloh sollallohu alayhi vasallam Manot ismlik butni sindirib, 
butxonasini buzmakka Sa’d ibn Zaydni yubordilar. Bu esa Makka tog‘lari ichida Qudayd 
degan joyda yasalgan butxona edi. Madinalik Avs, Xazraj boshliq G‘asson qabilasi va 
boshqa bir necha qabilalarning Islomdan ilgari kelib topinadigan butlari edi. Buni 
buzmoqqa sahobalardan yigirma kishi otliq Sa’dga qo‘shilib kelgan edilar. Hazrati Sa’d 
qilich sug‘urib butxonaga boshlab kirdi ersa, bir qop-qora xotin qip-yalang‘och, sochi 
yoyilgan, yuz-ko‘ziga urib, «dod-voy» solib yig‘laganicha yugurib chiqdi. Butxona shayxi 
esa: 
— Ey Manot, dushmanlaringni ur, ushla! — deb xotin ketidan qichqirur edi. 
Hazrat Sa’d qilich urib, uni parchalab tashladi. 
Shuning bilan Makka atrofidagi butun atoqli butlar sindirilib, butxonalari buzildi. 
Makkaning fath bo‘lgani, arab mushriklari oldida muqaddas hisoblangan butxonalar 
buzilgani ersa, necha ming yillab qabilachilik dahshati ostida eng og‘ir turmush kechirib 
kelayotgan arab xalqining bir baxtlik davlatga ega bo‘lishlarining boshlanishi edi. 
Makkaning fath bo‘lishi, Qurayshning yengilishi butun Arabistonga tarqalgach, arablar 
o‘zlaridagi qarshilik kuchlarining ildizi bo‘shab qolganini sezmish edilar. Chunki arablar 
oldida bu ishning yuzaga chiqishi-chiqmasligi Quraysh xalqining yengish-engilishlariga 
bog‘lanib turgan edi. Shuning uchun Makka olingandan so‘ngra Havozin qabilasidan 
boshqalari bu ishga ko‘p qarshilik qila olmadilar. 
Rasululloh sollallohu alayhi vasallam Makkaga kirishlarida to‘qqiz kishini ko‘rgan yerda 
o‘ldirishga buyurgan edilar. Shularning birovi Quraysh raislaridan Safvon ibn Umayya 
edi. Bu ersa Islom askari Makkaga kirgan kunida jonidan qo‘rqib qochgan edi. Buning 
amakisining o‘g‘li Umayr ibn Vahb degan kishi iymon keltirgandan keyin Rasululloh 
qoshlariga kelib: 
— Yo Rasulalloh, bizning raisimiz Safvon jonidan umid uzib, o‘zini dengizga tashlamoqchi 
bo‘lib ketmishdur. Shuning joniga omonlik berur bo‘lsangiz, halok bo‘lmasdan oldinroq 
yetib borib, uni qaytarib keltirur edim. Undan gunohi og‘ir odamlarga ham omonlik 
berdingiz, Yo Rasulalloh, — dedi. 
Buni anglab darrov boshlaridan sallalarini olib unga berib: 

Tarixi Muhammadiy. Alixonto’ra Sog’uniy 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
238
— Bu narsa omonlik berganligim uchun belgi bo‘lsin. Tezroq borib uni qaytarib keltir, — 
dedilar. 
Rasulullohdan bu iltifotni ko‘rgach, u ham kecha-kunduzlab yurganicha dengiz bo‘yiga 
yetib bordi. Qarasa kemaga tushib, boshqa bir yoqqa ketmoqchi bo‘lib turgan ekan. Uni 
ko‘rib: 
— Ey Safvon, odamning eng yaxshisi oldidan keldim. Mol-joningga ziyon yetmaslik 
uchun undan omon oldim. Senga ishonchlik bo‘lg‘ay deb, mana, bu dastorini berdi. 
Endigi maslahat shuldurki, hozir qaytib oldiga boraylik. Sendan ham gunohi og‘irroq bir 
qancha kishilar ersa undan omon olib, iltifot ko‘rdilar. Agar oldiga borur bo‘lsak, sen 
ham yaxshilik ko‘rarsan, — deb ko‘p yolvordi. 
U esa Rasulullohga o‘tmishdagi qilgan yomonliklarini eslab jonidan qo‘rqib, qaytmaslikni 
aniqlab qo‘ygan edi. Shunday bo‘lsa ham muborak dastorlarini ko‘rgach, bu zotning 
va’da buzmasligini ilgaridan bilganligi uchun qaytishga ko‘ngil moyil bo‘ldi. Shuning bilan 
u yerdan qaytib, to‘g‘ri Rasululloh oldilariga keldi. Ko‘rishgandan so‘ng Safvon aytdi: 
— Ey Muhammad, oldimga bormish bu kishi so‘zicha menim jonimga omon 
bermishdursiz. Agar bu so‘z to‘g‘ri ersa, Islomni qabul qilish uchun menga ikki oy muxlat 
bering. 
Rasululloh: 
— Ey Safvon, senga to‘rt oy muxlat berdim, — dedilar. 
Yana, Rasulullohga eng qattiq dushman bo‘lib, ozor bergan kishi Makkada Abu Jahl edi. 
Badr urushida o‘ldirilgandan so‘ng o‘g‘li Ikrimaning dushmanchiligi otasidan ham 
ortiqroq bo‘ldi. Chunki u qasos olish uchun Islom qonini ichishga qasam qilmish edi. 
Shuning uchun: «Uni qayerda tutsangiz, o‘ldiring», deb Rasululloh buyruq berdilar. U 
buni anglab, qo‘rqqanidan Yaman mamlakatiga qarab qochdi. Uning xotini Ummu Hakim 
Islomga kirgach, Payg‘ambarimiz oldilariga kelib: 
— Yo Rasulalloh, sizdan yaxshilik kutib kelgan kishilarning birovini ham quruq 
qaytarmadingiz. Shu qatorda men ham quruq qaytmasligimga ishonib, erim uchun omon 
so‘rab keldim. Yana qochib yurib xafalikdan o‘zini halok qilib qo‘ymasin, Yo Rasulalloh, 
— dedi. 
Ana Rasululloh sallallohu alayhi vasallam: 
— Agar uni qaytarib kelur bo‘lsang, yaxshilik qilurmiz, — dedilar. 
Buni anglagach, u xotin eri orqasidan yurib dengiz bo‘yiga kelganda unga yetdi. Qarasa, 
Yaman viloyatiga ketmak uchun kemaga tushmoqchi bo‘lib turmish edi. Unga qarab: 
— Ey qarindoshim! Eng yaxshi, eng rahmli, eng vafoli kishi oldidan keldim. Shundayin 
kishi o‘z og‘zi bilan senga omonlik berdi. Abu Qubays tog‘i o‘rnidan ko‘chishi mumkindur, 
ammo Muhammad bergan va’dasini buzishi mumkin emasdur, — dedi. 
Qaytishga rozi bo‘lmay turgan kishi xotinidan bu so‘zni anglab ko‘ngli eridi. Har ikkovi 
birgalashib Rasululloh qoshlariga keldi. So‘ngra Rasulullohga qarab: 
— Ey Muhammad, xotinimning aytishicha, u sizdan men uchun omon olmishdur. Bu 
so‘zga ishonganimdan keldim, — dedi. 
Anda Rasululloh: 
— Xotining to‘g‘ri demishdur, qo‘limdan kelgudek narsani so‘rar ekansan, uni berurman, 
— dedilar. 
Darhol u ham shahodat aytib Islomga musharraf bo‘ldi. Lekin o‘tgan ishlardan uyalib, 
boshini ko‘tarolmay: 
— Yo Rasulalloh, ko‘p o‘rinlarda sizga dushmanchilik qilib qarshilik ko‘rsatdim. Meni shu 
gunohimni Xudoyim kecharmikan? — dedi. 
Anda Rasululloh sallallohu alayhi vasallam: 
— Ey bori Xudoyo, Ikrimaning dushmanchilik bilan qilgan ishlarining, meni haqimda 

Tarixi Muhammadiy. Alixonto’ra Sog’uniy 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
239
aytgan so‘zlarining gunohlarini kechirgil, — deb duo qildilar. 
Ikrimaning kelayotganini ko‘rib, suyunganlikdan o‘rinlaridan turib, arablar odaticha: 
«Marhabo, xush kelding» deb ridolarini uning ostiga solmish edilar. 
Ikrima iymonga kirmasdan ilgari urush maydonida bir sahobani o‘ldirmish edi. Buni 
ko‘rib Rasululloh kuldilar. Anda sahobalar: 
— Yo Rasulalloh, bizdan bir kishi dushman qo‘lida o‘ldirilganlikdan musibat ustida 
erurmiz. Bu holda turgan chog‘da kulishingizga nima sababdur? — deb so‘radilar. 
Anda Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: 
— Bu ikkovining jannatda bir o‘rinda o‘ltirganlarini ko‘rdim. Bu yerda ersa bir-birlarini 
o‘ldirishurlar. Shunga ajablanib kuldim, — dedilar. 
Yana bir kuni Rasululloh tush ko‘rdilar ersa, jannatga kirmish erurlar. Anda har xil 
uzumlar pishib turgan bir bog‘ni ko‘rib: «Bu joy kimning bog‘i bo‘lgay?» deb so‘radilar. 
Anda farishtalar: «Abu Jahlning joyidur», deb javob berdilar. Rasululloh: «U jannatga 
qandoq kirgay, jannat mo’minlarning joyidur», dedilar. So‘ngra Ikrimaning Islomga 
kirganini ko‘rgach, otasi Abu Jahl haqida ko‘rgan tushlarini o‘g‘li Ikrimaga yo‘ridilar. 
Shuning uchun Rasulullohning bu qilganlaridan ulgu olib, tush yo‘rimchilar qay bir 
vaqtlarda otaga ko‘rgan tushni bolaga, bolaga ko‘rganni otaga yuritdilar. Bu yerda 
Rasulullohning Abu Jahlni ko‘rgan tushlari ersa, o‘g‘li Ikrimaga to‘g‘ri keldi. 
Hazrati Ikrima Islomga kirgan kunidan boshlab, vafot bo‘lgunchalik katta o‘rinlarda, 
muhim xizmatda bo‘lib keldi. Hazrati Abu Bakr Siddiq xalifalik davrlarida Shom o‘lkasini 
fath qilish uchun Xolid ibn Valid qo‘mondasida Suriyaga qirq olti ming Islom askari bilan 
kirmish edi. Bularga qarshi Rum podshosi Qaysar Hirakl tomonidan yuborilgan ikki yuz 
ellik ming kuffor askari bilan Yarmuq degan yerda to‘qnashdilar. O‘zlaridan to‘rt-besh 
barobar ortiq bo‘lgan kuffor askarini shu yerda qattiq yengdilar. Bu esa Rum tuprog‘ida 
dastlab kirgan Islom askarining birinchi g‘alaba qozonishi edi. Shu urush tugaguncha 
bosh qo‘mondon Xolid ibn Valid qo‘lida sakkiz qilich singanligi mashhur tarixlarda 
yozilmishdur. 
Hazrati Ikrima ham shu qo‘shin ichida bir firqa askar boshlig‘i bo‘lib Shom g‘azotiga 
chiqmish ekan. Yarmukda bo‘lgan qattiq urushda shahodat topdi. Raziyallohu anhu. 
Islomga kirmasdan ilgari, yuqorida yozilganicha, urush maydonida bir sahobani shahid 
qilgan edi. Islomga kirgandan keyin, Shom tuprog‘iga o‘tib, Yarmuq urushida o‘zi 
shahodat topdi. Har ikkovi jannatning oliy maqomida birga o‘ltirganlarini ko‘rib, 
Rasululloh kulgan edilar. Buning sirini shu choqqacha hech kishi bilmagan edi. Qachon 
bu kishi Yarmuqda shahodat topdi ersa, kulganlarining siri shunda ma’lum bo‘ldi. 
Ikrima kelmasdan turib Rasululloh sahobalarga qarab: 
— Ikrima kelib iymon keltirur, uning otasi Abu Jahlni so‘kib, yana o‘g‘liga ozor 
bermanglar. O‘liklarni so‘kish, ulardan qolgan tiriklarini haqorat qilishdur, — dedilar. 
Rasululloh sollallohu alayhi vasallam Makka fath bo‘lganidan so‘ng, u joyda o‘n to‘qqiz 
kun turdilar. So‘ngra Makkadan yuz chaqirim chamalik uzoqlikdagi Toyif shahriga 
yurmakchi bo‘ldilar. Toyif shahrida Bani Saqif qabilasi yashamoqda edi. Bu safarda 
askarga sarf qilmoq uchun uch nafar Quraysh raislaridan bir yuz o‘ttiz ming tanga qarz 
oldilar. Safvon ibn Umayya ellik ming tanga qarz berdi. Abdulloh ibn Abi Rabiy’a, 
Xuvaytib ibn Abdul Uzzo — bu ikkovidan sakson ming tanga olib, jami bir yuz o‘ttiz ming 
tanga bo‘ldi. So‘ng bu pullarni askar ichidagi chog‘aylarga ulashtirdilar. Keyin Rasululloh 
sollallohu alayhi vasallam Safo tog‘iga chiqib o‘ltirib, barcha yig‘ilmish kishilardan Islom 
dini uzra bay’at oldilar. Kelgan kishilar: 
«Ashhadu alla ilaha illallohu va ashhadu anna Muhammadan abduhu va rosuluhu». 
Ya’ni: «Allohning birligiga, aning quli Muhammadning payg‘ambarligiga ishondim» deb, 
Rasulullohning qo‘llarini tutib turgan holda iymon keltirur edilar. 

Tarixi Muhammadiy. Alixonto’ra Sog’uniy 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
240
Odamlar to‘p-to‘p bo‘lishib Islom diniga kirgali turdilar. Bu haqda Nasr surasi tushdi: 
— «Iza jaa nasrullohi val-fathu va roaytannasa yadhuluna fi dinillahi afvajan». Ya’ni: Ey 
Muhammad, «har qachon Allohdan fath — nusrat kelur bo‘lsa, ko‘rursankim, odamlar 
to‘p-to‘p bo‘lishib Islom diniga kirgaylar» demakdur. 
Makkaning fath bo‘lgani, Quraysh mushriklarining yengilgani butun Arabistonga tarqalib 
ma’lum bo‘ldi. Shu bilan Islom dinining shon-shavkati ko‘tarildi. Barcha arab qabilalariga 
qo‘rqinch tushdi. Butparastlik davlati yiqilib, Islom davlati rivojga kirdi. Arab qabilalari 
ersa, qaysi biri qo‘rqqanidan, qaysi biri suyganidan dinga kirisha boshladilar. Yolg‘izlanib 
toyifliklar va uning atrofidagi Havozin, Saqif qabilalari tushunmaslikdan, o‘jarlik qilishib, 
Rasulullohga qarshi urushmoqchi bo‘ldilar. Buning xabari anglangach, ular ustiga yurish 
qilib, Islom haybatini ko‘rsatmoq lozim bo‘ldi. Itob ibn Usayd ismli Quraysh raislaridan 
yangi musulmon bo‘lgan bir kishini Makka shahriga voliy qilib qo‘ydilar. Bu esa shu 
kunlarda yigirma besh yoshli o‘spirin yigit edi. Besh vaqt namozga imom bo‘lish 
vazifasini ham unga topshirdilar. Ansor sahobalarning olimlaridan hazrati Mu’oz ibn 
Jabalni xalqqa dinni o‘rgatish, Qur’on o‘qitish uchun Makkada qoldirdilar. 
HUNAYN G‘AZOTI 
Makka shahri fath qilingandan keyin Havozin, Saqif qabilalarining raislariga qo‘rqinch 
tushdi. Barchalari yig‘ilishib bu haqda kengash to‘plandig‘i tuzdilar. Alar: 
— Muhammad ersa o‘z qavmi Quraysh ishidan qo‘li bo‘shandi. Ularning raislari chor-
nochor unga bo‘ysunishdilar. Endi bizning ustimizga kelishdan uni to‘skudek hech narsa 
yo‘qdur. Endigi maslahat shuldurkim, Muhammad bosh-oyog‘ini yig‘ib kuch olgunchalik 
uning ustiga biz bostirib boraylik, — deyishib shunga to‘xtam qilishdilar. 
O‘zlaridan boshqa turlik qabilalardan ularga ko‘p xalq qo‘shildi. Har qabila ustiga o‘z 
raislaridan boshliq sayladilar. Butun yig‘ilgan qo‘shin ustiga Havozin raislaridan Molik ibn 
Avf degan kishi bosh qo‘mondonlikka tayinlandi. So‘ngra u kishi har bir askar xotin-
bolasini, mol-chorvasini o‘zi bilan birga olib kelsin, deb buyruq chiqardi. Bu kelgan 
dushman qabilalari ichida Bani Sa’d qabilasi ham bor edi. Bu ersa Rasulullohning 
tug‘ilgandan keyin to‘rt yoshga yetguncha emizib boqqan enagalari Halima xotunning 
qabilasi edi. Bular ichida Durayd ibn Simma nomli atoqli zo‘r bahodirlardan bir kishi ham 
bor edi. 
Lekin bu kishi ersa qarilik vaqti yetib yoshi yuzdan o‘zg‘on, ko‘z ko‘rar nuridan ajrag‘on 
edi. Shundoq bo‘lsa ham urush ishidagi tajribasidan foydalanmoq uchun uni birga olib 
yurgan edilar. Bu odam askar ichiga kelgandan so‘ngra, bolalar yig‘isini, har xil 
hayvonlarning turlik ravishda tovushini qulog‘i eshitib, buning sababi nimadur, deb askar 
boshlig‘i Molik ibn Avfdan so‘radi. Bu kishi ersa yoshi o‘ttizdan oshab, kamolga yetgan 
kishi edi. Anda ul: 
— Dunyoda turgan har kishi uch narsa — joni, oilasi va moli uchun urush qilgay. Mana 
shularni saqlamoq uchun eng so‘ngi kuchlari bilan urushurlar deb, har askar safining 
orqasiga o‘z xotin-bolalarini, mol-dunyolarini keltirib qo‘ydim. Endi alar hech qachon 
bularni tashlab qocholmagaylar. Xotin-bolalarini qo‘riqlab, dushmanga qarshi 
o‘lgunlaricha urushgaylar,— dedi. 
Buning shu so‘zini anglagach, qari bahodir: 
— Hoy kishi, sen askar qo‘mondoni emas, qo‘y-echkilarning cho‘poni ekansan. 
Dushmandan yengilib qochgan askar oldini hech narsa to‘sa olmagay. Urush ishi o‘lish 
ishidur. Qilich-nayzasini qo‘lidan tushirmay turib, jon bergan askarlargina dushmanni 
yenga oladi. Xotin-bola, mol-dunYo qo‘rqqan kishini yo‘lidan qaytara olmagay. Agar 
dushmanni yengar bo‘lsak, barchamizning tilagimiz shuldur, unda yaxshi ish bo‘lur edi. 

Tarixi Muhammadiy. Alixonto’ra Sog’uniy 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
241
Agar dushmandan yengilar bo‘lsak, mol-jon ketib, yana xotin-bolalarimizni 
dushmanlarimiz asir, mollarimizni o‘lja qilgaylar. Bu ishdan hech qanday foyda biz uchun 
chiqmaydur. Endi men maslahat berurman, bu fikrdan qaytib, xotin-bolalarni tarqatib, 
o‘z joylariga qaytargaysan, — dedi. 
Yana shunga o‘xshash bir qancha tajribalik ishlarni aytdi ersa, hech birini ham qabul 
qilmay: 
— Sen qarilikdan o‘tib, aljib qolibsan, — deb qo‘pollik bilan unga javob qaytardi. Yo‘q 
ersa buning maslahatidan chiqmaslikka o‘zi va’da bergan edi. 
So‘ngra qari bahodir buning so‘zidan ko‘ngli og‘rib: 
— Ey Havozin xalqi, bu kishi ersa menga bergan va’dasini o‘zi buzdi. Ko‘rsatgan yo‘limga 
yurmadi. Bundan boshqa foyda berarli menda hech ish yo‘qdur. Foyda o‘rniga ziyon 
chiqarmu deb, qo‘rqib qoldim. Ish bunday bo‘lgach, meni o‘z yerimga yetkazinglar, 
qaytgayman,— dedi. 
Anda askar boshlig‘i qilichini qo‘liga oldi va: 
— Ey xalq! Agar menim shu fikrimga yurmas ekansiz, shu qilichimni ko‘ksimdan qo‘yib, 
orqamdan chiqargayman, — deb o‘zini o‘ldirmoqqa qasd qildi. Buni ko‘rgan askar 
boshliqlari: 
— Qanday bo‘lsa ham senga itoat qildik, sening so‘zing bilan yurgaymiz, — deb har 
tomondan qichqirdilar. 
Ulardan va’da olgandan so‘ngra askar tartibini tuza boshladi. Otliq askarlar oldingi safda 
turdilar. Bular keyinidan nayzalik piyodalarni qo‘ydi. Buning ortidan tuya mingan xotin-
bolalar qalin saf bog‘lab turdilar. Qolgan hayvonlar — qo‘y, echki, sigirlarni bir-birlariga 
bog‘lab, qochganlar o‘tolmagudek qilib zich bog‘lab eng orqaga turg‘uzdi. 
Bu xabar Rasulullohga borib yetgach, so‘z kelturmak uchun tingchi qilib ikki kishini 
yubordilar. Bular borib ularning urush o‘rnini bilib, xotin-bola, mol-chorvalari bilan 
ko‘chib kelgan xabarini keltirdilar. 
Rasululloh bu so‘zni anglagach, kulimsirab: 
— Ertaga, inshaalloh, bu narsalar barchasi musulmonlarga o‘lja bo‘lg‘ay, — dedilar. 
Dushman ustiga yurishdan ilgari askarga ko‘rik o‘tkazish lozim edi. Ko‘rik qilgandan 
so‘ngra qarasalar, qurol-yarog‘ yetarlik chiqmadi. Anda Quraysh raislaridan Safvon ibn 
Umayyada urush asboblari borligini anglab, Rasululloh undan so‘radilar. U chog‘da bu 
kishi iymon keltirmagan edi. 
Anda ul: 
— Ey Muhammad, zo‘rlik bilan bo‘lmay, omonat tariqasida olur bo‘lsang, yo‘qolsa 
to‘lanur bo‘lsa, bor qurolimni bergayman, — deb yuz kishilik qurol keltirdi. 
Rasululloh: 
— Bu yarog‘lar esa bizda omonat bo‘lg‘ay, hojat o‘talgandan so‘ngra o‘zingga 
qaytargaymiz, — dedilar. 
Yana o‘zlarining yaqin qarindoshlari Horis o‘g‘li Navfaldan uch ming kishilik nayzani 
urush o‘tgandan keyin o‘ziga qaytarish sharti bilan omonat oldilar. Shuning bilan urush 
asboblari tugallangan bo‘lib, yurishga buyurdilar. Qarasalar, askar soni o‘n ikki ming 
bo‘lmishdur. Bulardan o‘n ming askar madinalik ersa, ikki ming askar Makkadan 
qo‘shilmish edilar. Yana bulardan boshqa otliq, yayov, qari-qartang, xotin-xalajlar ham 
ko‘p edi. O‘lja olish umidi bilan chiqqan kishilar ham oz emas edi. 
Safvon ibn Umayya, Suhayl ibn Amr va shunga o‘xshash iymon keltirmagan Quraysh 
raislariga qo‘shilib, mushriklardan ham sakson kishi chiqdilar. Bularning maqsadlari ersa, 
o‘lja yoki payt topsalar o‘ch olmoq edi. Shuning bilan yurib-o‘ltirib, dushman yeriga 
yaqin kelganda, askarga saf bog‘latib, ularga tug‘, bayroq topshirdilar. Muhojir 
sahobalarga: Hazrati Umar, Hazrati Ali, Hazrati Sa’d ibn Abi Vaqqosga uch tug‘ berildi. 

Tarixi Muhammadiy. Alixonto’ra Sog’uniy