Тақризчилар: доцентлар Н

V. Ўқитишда назорат ва ўз-ўзини назорат қилиш методлари 
Оғзаки назорат методи (оммавий ва якка тартибда 
сўраш). 
Ёзма назорат методи (иншо, машқ, назорат ишлари 
ўтказиш). 
Лаборатория назорати методи. 
Машина назорати методи. 
Ўз-ўзини назорат методлари (мустақил таҳлил этиш, 
хатоларни топиш, уларни тузатиш, олдини олиш ва б.қ.) 
 
19-
боб. ТАЪЛИМНИ ТАШКИЛ ЭТИШ ШАКЛЛАРИ 
 
I. 
Таълимни ташкил этиш ва унинг шакллари 
 
Таълимни ташкил этиш шакли ўқув жараёнининг муҳим 
компоненти ҳисобланади. Унда ўқитувчи фаолияти билан 
ўзаро боғлиқ ҳолда ўқувчиларнинг ўқув фаолиятини ташкил 
этишнинг шакли, вақти аниқ ўз ифодасини топган. Бу ерда 
(яъни шаклда) мазмун яширин бўлади. Бундай ташкил этиш 
шакли оммавий гуруҳ, индивидуал тарзда амалга оширилади. 
Ўқитувчи бу ўринда ўқув жараёнининг вазифаси ва ўқувчилар 
ўқув фаолиятининг характерига кўра билим манбаи, 
маслаҳатчи, назоратчи, ташкил этувчи, баҳоловчи сифатида 
иштирок этади. 

---

98 
Ташкил этиш шаклларида таълимнинг мақсади, мазмуни ва 
методлари ўзаро бирликда иштирок этади. 
Мактабда 
таълимни 
ташкил 
этиш 
тарихига 
назар 
ташлайдиган бўлсак, ўқитишнинг турлича тизимига амал қилиб 
келишини ва бу ўринда, у ёки бу шаклга алоҳида эътибор 
берилганини кўрамиз. 
Масалан, ўрта асрларда - индивидуал-гуруҳ тизими. 
Англияда, ўқитишнинг белл-ланкастер тизими. Таълим 
олувчиларнинг қобилиятларига кўра дифференциал ўқитиш: XX 
асрнинг 20-йилларида мавжуд бўлган бригада - лаборатория ва 
ҳозирги мавжуд синф-дарс тизимларини кўриб ўтиш мумкин. 
Агар биз чет эл, айниқса, ривожланган мамлакатлар таълим 
тизимига эътибор берсак, бу ерда кўпроқ ўқувчиларнинг 
қобилиятлари, қизиқишлари, хоҳишларига кўра индивидуал 
тарзда ўқитиш кенг йўлга қўйилган. Ҳатто бу ўринда, ўқувчилар 
томонидан таълимнинг мақсади, мазмуни ва воситаларини эркин 
танлаш орқали таълимни ташкил этиш йўлга қўйилганининг гувоҳи 
бўламиз. 
АҚШ мактабларида кенг тарқалган Трамп режасига кўра 
ўқишга кетадиган вақтнинг 40 фоизи катта потокларни ўқитишга 
(100-
150 одам); 20 фоизи 10-15 одамга мўлжалланган кичик 
гуруҳларга ва 40 фоиз вақт мустақил ишлашга сарф қилинади. Бу 
ерда фаолият марказини истедодли, қобилиятли болалар 
тўғрисида ғамхўрлик, уларга яратиладиган шарт-шароитлар ҳамда 
бундай болаларнинг тез, пухта билим олишлари ташкил этади. 
Бу тизимнинг танқид остига олинаётган томони шундаки, 
болаларнинг системапи, илмий, изчил билим олишларига эътибор 
берилмайди. У ҳолда қайси йўналиш маъқул? Илгарилаб кетиш 
назариясими? Ёки ўқувчиларга қатъий вақт, муддат, тизим 
асосида чегараланган билимларни сингдиришми? 
Агар биз ўқувчиларни келажакда мустақил ижодий фаолиятга 
тайёрлашни мақсад қилиб қўйган бўлсак, энг муҳими, ўқувчининг 
мустақил билиш фаолиятини ташкил этиш, ўз-ўзини назорат, баҳо 
бериш каби сифатларни, олган билимларни ижодий қўллай олиш 
кўникмаларини шакллантириш ўқитиш жараёни учун бош 
йўналиш, айтиш мумкинки, бош мезон бўлиб қолишини ҳисобга 
олсак, таълимни ташкил этишининг қатьий қилиб қўйилган тизими 
самараси қандай бўлиши керак? 
Ҳозирда таълимни ташкил этишнинг турли шакллари, таълим 
мақсадлари, мазмун ва унинг натижавий томондан технологик 

---

99 
хусусиятларини ўрганиш ва ижодий қўллаш ушбу ўрганилаётган 
мавзунинг бош мақсади бўлиб қолиши керак. 
Юқоридаги саволларга жавоб топиб, ҳар бирини алоҳида 
қараб чиқамиз.