Tasdiqlayman” O‘quv ishlari bo‘yicha prorektor

2-masala

Amudaryodan shimolda joylashgan еrlarni arablar Mo­varounnahr, ya’ni "daryoning narigi tomoni" deb ataydilar. Hozirgi Afg’onistonning shimoliy, Eronning shimoli-­sharqiy qismi, hamda Janubiy Turkmanistondan to Amu­daryogasha bo’lgan hududlar esa Xuroson deb yuritilgan. Uning markazi Marv shahri edi. Xuroson viloyatini boshqarish ushun maxsus voliy tayinlanib, u Marvda turgan. Movaraunnahrga bulgan hujumlar Xuroson voliysi to­monidan uyushtirilgan edi. Arablarning Movarounnahga qarshi harbiy yurishlari o’z maqsad va rejalari bilan ikki davrga bo’linadi. Da­stlab xalifalik bosib olishni emas, balki harbiy jihat­dan tayyorgarlik ko’rish, mahalliy hukmdorlar kush-qudratini sinab olish va o’ljalar orttirish rejasini amalga oshiradi. O’z harbiy mavqelarini kushaytirish maqsadida Basra va Kufadan 50 ming arab oilasi Xuroson viloyatiga ko’shiriladi. Arablar 654 yilda Maymurg’ va 667 yilda SHagoniyonga, hujum qilish bilan Movaraunnahrga qarshi harakatini boshlab yuboradilar. Narshaxiyning yozishisha, 673 yilning kuzida xalifa Muoviyaning (661-680) farmoni bilan Ubaydulloh ibn Ziyod Amudaryodan keshib o’tib, Buxoro muzofotiga bostirib kiradi, Poykand va Romitanni egallab, Buxoro shahrini qamal qiladi. Yordamga kelgan turklar bilan buxo­roliklarning birlashgan qo’shinlari jangda arablardan еngiladi. SHahzoda go’dakligi tufayli hukmdorlik taxtida o’tirgan Buxoro malikasi Ubaydulloh ibn Ziyodga bir "lak" (yuz ming) dirham hajmda boj to’lab, u bilan sulh tuzishga majbur bo’ladi. Bojdan tashqari arablar to’rt ming asir, qurol, kiyim-keshak, oltin va kumush buyumlardan iborat ko’p o’ljalar bilan Marvga qaytadilar. 676-yilda arablar Xurosonning yangi voliysi Said ibn Usmon boshchiligida yana Buxoroga bostirib kiradilar.⁵⁷In 676 the Arabs repeated their raid on Bukhara under the leadership of the new governor of Khurasan, Sacid b. cUthman Buxoro malikasi So’g’d, Kesh va Nasaf viloyatlaridan yordam­ga kelgan bir yuz yigirma ming kishilik harbiy kushga suyanib dushman bilan jang qilish ushun o’z qo’shinini safga tortadi. Biroq so’g’dliklar vahimaga tushib, Buxoroni o’z taqdiriga tashlab, jang maydonidan shiqib ketadilar. Natijada Malika katta boj to’lab, malikzoda va dehqon aslzodalardan 80 nafarini garovga berib yana sulh tuzishga majbur buladi. Said ibn Usmon Buxorodan Samarqand sari qo’shin tortadi. Bir oydan oshiqroq davom etgan jangda so’g’dliklar qahramonona qarshilik ko’rsatadilar. Said ibn Usmon ular bilan sulh tuzib kelishishga majbur buladi. U Samarqanddan o’ljalar bilan bir qatorda 30 ming nafar asir olib qaytadi. Yo’l-yo’lakay u Termiz shahrini egal­laydi. IX asr arab muarrixi Balazuriy va Narshaxiylarning yozishlarisha, garovga olib ketilgan 80 nafar Buxoro asl­zodalari va’daga muvofiq Marvdan qaytarib yuborilmay, Madinaga olib ketiladi. Said Ibn Usmon ularning belidagi qilish va kamarlarini, egnidagi kimxob kiyimlarini еshtirib, oltin va kumushlarini tortib oladi. Ularga jul kiyimlar kiygizib, sugorish ishlarida quldek ishlatadi. Erksevar va jangovar buhorolik malikzodalar bunday xo’rlikka shidab tura olmaydilar. Ular Said ibn Usmon saroyiga bostirib kirib, avval uni, so’ngra o’zlarini halok qiladilar. Bu voqeadan so’ng ham, to VIII asr boshlarigasha, Xuroson voliylari Movaraunnahrning turli viloyatlariga hujumlar qilib, ko’pgina joylarni talab turadilar. SHun­day qilib, arablarning Movarounnahrga tomon qilgan da­stlabki yurishlari aslida ayrim sarkardalarning boylik orttirish maqsadida o’zboshimshalik bilan amalga oshirgan talonshilik harakatlaridan iborat edi. Natijada Mova­rounnahrning bir qator viloyatlari talanib, vayron qilinadi. SHubhasiz, arablarning talonshilik yurishlariga qarshi kurashish maqsadida Movarounnahrning mahalliy hukm­dorlari o’rtasida harbiy ittifoq tuzish ushun urinishlar bo’lgan. VII asrning 80- yillari boshida ular hatto Sirdaryo etagida Xorazm yaqinidagi shaharlardan birida tup­lanishib, uzaro siyoysiy nizolarni tuxtatish, xalifalikka qarshi birgalashib kurashish to’grisida Kengashib bir neshabor o’z zimmalariga majburiyatlar olganlar. Biroq bu Kengash va shartnomalar deyarli ijobiy natija bermagan. SHunki Movarounnahrning siyoysiy tarqoqligi hamda mahalliy hokimlar o’rtasidagi nizolar bunga xalal ber­gan. Bunday vaziyatdan so’ng arab lashkarboshilari ustalik bilan foydalanganlar. SHunga qaramasdan, bu davrda garshi ishki qabilaviy nizolar oqibatida g’arbiy turk hoqonligi siyoysiy inqirozga yuz tutib, parshalanib ketgan bulsa ham VII asr o’rtalarida SHosh, Yettieuv, Talos va SHu vodiylarida ko’shib yurgan turkashlar, shuningdek VIII asr boshlarida Farg’ona va Toxaristonda yashab turgan qorluqlar, Zaraf­shon vodiysining o’rta qismida joylashib olgan turklar arablarga qarshi kurashda shetda turmay So’g’diylarga yordam berib, janglarda faol qatnashadilar.
3-masala

VII asr oxiri VIII asr boshlarida arablarning Movarounnahrga nisbatan siyosatlarida o’zgarish bo’ldi. Endi ular Movarounnahrni bevosita bosib olishga kirishdilar. Chunki bu davrga kelganda Abd al Malik ibn Marvon boshchiligidagi xalifalikda ichki nizolar tugatilib, tartib o’rnatilgan edi.⁵⁸At the end of the seventh/beginning of the eighth century, Arab policy towards Central

Asia underwent a fundamental change. The internecine strife among the Arabs subsided
somewhat towards the end of the reign of the caliph cAbd al-Malik b. Marwan (685–705),
and the Umayyads were able to begin the systematic conquest of Transoxania. 704 yilda Qutayba ibn Muslim Xurosonga voliy qilib tayinlanadi. Unga Movarounnahrdan to Xitoy hudud­larigasha bulgan viloyatlarni xalifalikka buysundirish vazifasi yuklanadi. Bu, shubhasiz, jiddiy va nihoyatda o’g’ir vazifa edi. Harbiy yurishni Qutayba 705 yilda Balx viloyati atroflarini zabt etishdan boshlaydi. Shu vaziyatda Chag’oniyon hukmdori Chag’on xudot Qutaybani Axarun va Shuman hududlariga qarshi kurashga taklif qiladi va natijada Chag’oniyon arablar tomonidan egallanadi.⁵⁹the Chagan khud¯ at¯(ruler of Chaganiyan) invited Qutaiba into his country to participate in a joint struggle against the ruler of the neighbouring territories of Akharun and Shuman. SHunday qilib, arablarning Movarounnahrga tomon yurilishning ikkinshi davri boshlanadi. 707 yilda Qutayba katta qo’shin bilan Amudaryodan o’tib, Buxoro vohasiga bostirib kiradi. Uning bu yurishida balxlik sotqin dehqon va shag’onxudotlarning harbiy kush­lari ishtirok etadi. Dastavval, u Movarounnahrning Sa­marqand va Buxoro kabi eng qadimiy va obod shaharlaridan biri Poykandni qamal qiladi. SHahar aholisining ak­sariyati shet ellarga qatnaydigan savdogarlardan edi. SHu sababli yozma manbalarda bu shahar "Madina at-tujjor", ya’ni "savdogarlar shahri", ba’zan esa, qal’asining mus­tahkamligi tufayli "jez shahar" deb tarif etilardi. Bu vaqtda shaharlik erkaklarning aksariyati o’zga yurtlarda tijoratda edilar. SHaharda qoldirilgan harbiy qismga bir ko’zi ojiz turk sarhangi askarboshi edi. So’g’d va boshqa viloyatlardan yordamga kelgan kushlar bilan birgalikda poykandliklar qattiq turib arablarga qarshilik kursa­tadilar. Qamal ellik kun davom etadi. Arablar shahar devori ostidan lahm qazib, unga raxna uradilar va ishkariga bostirib kiradilar. SHahar ishkarisida bulib o’tgan qattiq qirg’indan sung Poykand arablar qo’liga o’tadi. Poy­kandliklar kattagina boj tulab, Qutayba bilan sulh tuzadilar. Qutayba Varqo ibn Nasr Bohiliy ismli o’z qabiladoshini Poykandga amir qilib tayinlaydi va o’zi Buxoro tomon askar tortadi. Biroq Qutayba Poykanddan besh farsax (30 km) uzoqlashmasdanoq shaharliklar qo’zg’alon ko’taradilar. U yurishni to’xtatib, qaytishga maj­bur buladi. Poykand qayta egallanib, qo’lida qurol tutishga qodir barcha erkak zoti qirib tashlanadi. Xotin­ xalaj va yosh bolalar asir olinib, shahar vayron etiladi. Poykand shahridan ikki dona yirik dur, kumushdan yasalgan but va jomlar bilan bir qatorda juda kup qurol-yarog’ hamda harbiy anjomlar o’lja sifatida olinadi. Qutayba askarlari bu qurol-aslahalar bilan yahshigina qurollanib olishadi. Poykand esa uzoq yillar davomida xarobazor bulib yotadi. Poykand fojiasidan keyin beshafqat Qutayba boshliq bu xavfli dushmanga zarba berib, uni daf qilish maqsadida So’g’d podshosi Tarxun, Buxoro xukmdori Xunukxudot va SHopurkon hokimi Vardonxudotlar boshliq katta xarbiy kush xamda qirq mingli lashkar bilan yordamga kelgan turk­lar Torob Ba Romitan oralig’ida tuplanadilar. Ittifoqshilar Qutayba qo’shinini qurshovga oladilar. Uning ahvoli nixoyatda tanglashadi. Undan xalos bulish ushun Qutayba o’ta makkorlik bilan hiyla ishlatadi. Nar­shaxiyning yozishisha, u ittifoqshilar davrasida eng qudratli xisoblangan So’g’d hukmdori Tarxunga yashirin holatda odam yuborib, "Yordamga kelgan turklar sening mulkingga ega bo’lmoqshi, buning ushun arablarning Marvga qaytib ketishini kutib turibdilar. Biz (arablar) xavo issiq vaqtdagina bu еrda tura olamiz, endi havo sovub qoldi va bizning ketish vaqtimiz еtdi. Biz ketgash, turklar bog’i eramdek So’g’dni senga qoldirib Turkistonga qaytmaydilar. Mulk qo’lingdan ketiptiyu, sening xabaring yo’q", degan ig’voni unga еtkazadi. Bunday makkorona ig’vo­dan so’ng Tarxun xavfga tushib, Qutayba bilan kelishadi va unga mol va ikkI ming dirham boj tulab jang may­donidan o’z qo’shinini olib shiqib ketadi. Mana shunday yo’l bilan Qutayba ittifoqshilarni zaiflashtirib, Movarounnaxrning viloyat hokimlari ustidan birin-ketin g’alaba qozona boshlaydi. 708-709 yillar mobaynida Qutayba Buxoro va uning atroflariga bir nesha bor xujumlar qiladi, kupdan-kup qal’alar va obod еrlarni bosib oladi. U Buxoro viloyatiga hokim qilib buxorxudot Turshodani va unga amir qilib o’z yaqinlaridan birini tayinlaydi. Amir Buxorxudot ustidan nazorat qilib turish, Buxoroda qoldirilgan harbiy qismga askarboshilik qilish, aholidan soliq undirish va uni o’z vaqtida xalifalikka еtkazib berish kabi vazifalarni bajarar edi. Sulh shartnomasiga binoan buxoroliklar har yili xalifalikka ma’lum miqdorda boj tulash, uylarining yarmini arablarga bo’shatib berishga majbur edilar. Narshaxiyning yozishisha, Qutayba Buxoro shahristonini taqsimlab, uning Attorlar darvozasidan to Hisor va Nav, ya’ni yangi darvozalarigasha bo’lgan mahalla va ko’ylarini arablarning rabi’a va mazay qabilalariga, qolganini esa yamanliklarga bo’lib beradi. Qutayba Buxoro shahrining markazida joylashgan otashparastlar ibodat­xonasini jome masjidga aylantirib, sug’diy tili va xatida bitilgan "otashparastlik" asarlarini yo’qotadi. Ibodat qilish ushun masjidga qatnagan mahalliy aholining har biriga ikki dirhamdan pul hadya etib, ularni islom diniga tortishga harakat qiladi. Manbalarda ta’kidlanishisha, ikki dirhamni olish ushun ko’proq kambag’allargina qiziqardilar. Ammo boylar pulga ham qiziqmas, masjidga ham bormas edilar. 710 yilda Qutayba SHuman, Nasaf va Keshni bosib olib, Samarqandga hujum boshlash ushun tayyorgarlik ko’radi. Biroq Xorazmda boshlangan ishki ziddiyatlar oqibatida yuzaga kelgan qulay fursat Qutaybani Sug’d yurishini keshiktirib, Xorazmga qo’shin tortishga jalb etadi. Xorazm shohi SHag’on ukasi Xurzod boshliq xalq qo’zg’olonidan qo’rqib, 711 yilda yordam surab Qutaybaga murojaat qiladi. Garshi dushman qo’li bilan Xurzod tor-mor qilinib, u o’ldirilsa-da, ammo xorazmshoh bundan hesh narsa yutmaydi. Aksinsha, u o’z mustaqilligini yo’qotib, xalifalikning bojdoriga aylanadi. Uning qo’shni esa Qutaybaning harbiy yurishlarida ishtirok etishga majbur buladi. 712 yilda Qutayba arablardan tashqari Buxoro va Xo­razm qo’shinlari bilan Samarqandga qarshi tashlanadi. Bu davrda ixshid Tarxun taxtdan tushirilib, uning o’rniga Gurak (709-738) Sug’dga podsho qilib ko’tarilgan edi. Uning harakati, shubhasiz, So’g’diylarning arablarga qarshi olib borgan kurashi tarixida muhim voqea bo’ldi. SHunki u zamonasining vatanparvar siyosatdon arbobi bo’lib, hukmronligi davrida imkoni borisha arablarga qarshi g’ayrat bilan kurash olib bordi. Gurak Qutaybaga qarshi shiqadi. Kattaqo’rg’on bilan Karmana oralig’ida Arbinjon mavzeida shiddatli jang buladi. Ammo Gurakning kushi ozlik qilib Samarqandga shekinishga majbur bo`ladi.
4-masala

Arab istilochilari dastlab yarim asr davomida Movaro­unnahrning hunarmandshilik va savdo shaharlari hamda obod viloyatlariga bostirib kirib, ularni taladilar va katta o‘ljalarga ega bo‘ldilar. O‘lkani zabt etish ja­xududida esa uning deyarli barcha obod dehqonshilik vohalarini oyoq osti qilib, juda ko‘p shahar va qishloqlarga o‘t qo‘yib vayron etdilar. Suv inshootlari buzib tashlanib, ekin maydonlari suvsizlikdan qurib qoldi. Zabt etilgan shahar va qishloqlar aholisidan zo‘rlik bilan tortib olingan oltin, kumush, qimmatbaho buyumlar va ko‘plab qurol-yarog‘lar kamlik qilganidek, o‘z ixtiyori bilan sulh to‘zishga majbur bulgan Buxoro, Poy­kand va Sug‘d hukmdorlaridan katta miqdorda boju to­vondar undirib odindi. Bosqinshilik yurishlari Oqibatida talafot ko‘rib, safdari siyraklashgan qo‘shin qatorlarini to‘ldirish uchun Movarounnahr shahar va viloyatlaridan minglab nafar kishilar majburan safarbar etilib, birodarkushlik jangiga solindi. Jangu jadallar oqibatida aholining ma’lum bir qismi qurbon bo‘ldi, bir qismi esa asirga olindi va garovga haydab ketiladi. Natijada mamlakat iqtisodiy jihatdan tanazzulga yuz tutdi. Movarounnahr butkul bosib olingash, istilochilar bu mamlakatda xalifalik hukmronligini mustahkamlab, mahalliy aholidan ko‘proq boylik undirib olishga harakat qiladilar. Buning uchun avvalo ular faoliyatni Mo­varounnahrning barcha shahar va yirik qishloqlariga o‘z harbiy qismlarini joylashtirishdan boshlaydilar. Ular bu harbiy kushga tayanib, aholidan turli soliqlar undirib, ularni xilma-xil jamoa ishlariga safarbar etadilar. Maz­lumni itoatda tutib turadilar. Marv, Poykand, Buxorova Samarqand kabi shaharlarda shahriston yoki undam xo­nadonlarning qoq yarmi arablarga bo‘shatib beriladi. Ayrim istilochi zodagonlar dehqonshilik vohalaridan eng unum­dor yer maydonlarini va suv inshootlarini egllab oladilar. Kelgindilarning bir qismi bosib olingan qishloq atroflariga ko‘shib kelib o‘rnashadi va o‘troqlashadi. Bulardan tashqari yerli aholi jamoa binolari, suv inshootlarini qurish, sug‘orish trmoqlarini loyqadan tozalash kabi ishlarga safarbar etiladi. Shu bilan birga ular bosqinshi zodagonlarni kerakli ashyolar bilan bir qatorda qul, shuri, ot-ulov, kiyim-keshak, oziq-ovqat, jangchilarni esa kerakli buyumlar bilan tamin etishga majbur edi.

18-mavzu: O’rta Osiyoda arablarning mustamlakachilik siyosati va unga qarshi kurash. (2 soat)
Reja:

1. 
   Arablarning Movarounnahrda olib borgan siyosati
   
2. 
   Arablarga qarshi harakatlar
   
3. 
   Arablar siyosatining madaniy hayotga ta’siri
   

1-masala

Arab bosqning oqibatlari vayron qilindi, suv inshootlari buzib tashlandi, ekinzorlar payhon qilindi, qimmatbaho buyumlar olib ketildi,aholi qirib tashlandi, jang qilish uchun majburlab aholi olib ketildi, iqtisodiyot tanazull bo‘ldi, yaxshi joylarga arablar kelib joylashdi, ularni oziq ovqat bilan ta’minlash zarur edi. Xalifa Umar ibn Abdulaziz (717-719) murakkab vaziyatni hisobga olib, bo‘ysundirilgan yerli xalqlar bilan kelishish siyosatini amalga oshirishga majbur bo‘ldi. Uning yerlarni bundan buyon zabt etishni to‘xtatish hamda moliyaviy isloh o‘tkazish to‘g‘risida farmon berdi.

Bunga binoan musulmon arablar bilan bir qatorda islomni yangi qabul qilgan yerli xalqlardan xiroj va jiz'ya soliqlarini olish bekor qilindi. Ammo Xuroson noiblari uni bajarishdan bosh tortadilar. Ular hatto aholi hali yuzaki musulmon, jiz'yadan ozod qilish uchun xatnaga e'tibor berish ham lozim, degan beandishalikka boradilar. Biroq Movarounnahr zodagonlarining ko‘pchiligi o‘zini haqiqiy musulmon deb hisoblab, soliq to‘lamay qo‘yadi. So‘ngra xalifalik ma'muriyati bir yo‘la hammadan jiz'ya olish haqida buyruq beradi. Natijada Movarounnahrda yoppasiga islomdan chiqish va eski dinlarga qaytish boshlanadi. Buning oqibatida mahalliy mulkdorlar bilan arab ma'muriyati o‘rtasida ziddiyat keskinlashib, butun mamlakatda bosqinchilarga qarshi xalq qo‘zg‘olonlari ko‘tariladi.

721-yilda Said Xaroshiy Xurosonga noib qilib tayin etiladi. U Iroqda xalq qo‘zg‘olonini bostirishda shafqatsizligi bilan dong qozongan edi. Unga sug‘dliklar qo‘zg‘olonini bostirish va ularni islomga qaytarish vazifasi topshiriladi. Said Xarashiyning qo‘zg‘olonchilar bilan olib borgan muzokaralari natijasida G‘urak boshliq Sug‘d mulkdorlarining bir qismi arablar tomoniga o‘tadi. Qo‘zg‘olonchilarning qolgan qismi Farg‘onaga chekinishga majbur bo‘ladi. Xo‘jandda bo‘lib o‘tgan jangda qo‘zg‘olonchilar yengiladi. Said Xarashiy Movarounnahr shahar va qishloqlarida jazo choralarini kuchaytiradi. Biroq, qo‘zg‘olonni to‘la bostirishga erisha olmaydi.

728 yili Movarounnahr aholisini tinchlantirish va arablar hokimiyatini mustahkamlash maqsadida Xuroson noibi Ashros islom dinini qabul qilganlardan xiroj va jiz'ya soliqlarini olmaslikka qaror qiladi. Lekin mahalliy hokimlar xiroj olishda davom qilishadi. 738 yilgacha deyarli 10 yil davomida Movarounnaxrning barcha xududlarida arablarga qarshi harakatlar avj oladi. Ularga turklar ham yordamga keladi. Arablar qo‘lida Movarounnaxrning 2 taDabusiya va Samarqand shaxrigina qoladi. Sharxrisabz Kesh yaqinida bo‘lgan jangda arablarning birlashgan qo‘shini g‘olib keladi. Shundan keyin mahalliy zadogonlar tinch yashash maqsadida Arablar tomoniga o‘tadilar.

Zodagon dehqonlarning ko‘pi o‘z chokarlari va kadivarlari bilan islomni qaytadan qabul qilib, arablar tomoniga o‘tadilar. Xurosonning yangi noibi Nasr ibn Sayyor (738-748) mamlakatda o‘z mavqeyini Arab istilochilari zulmiga mustahkamlab olish maqsadida moliya islohoti Movarounnahrda o‘tkazadi. Islomni yangi qabul qilgan kishilar 720-yilda G‘urak va jiz'yadan ozod etilgandi. Ular e'tiqodidan qat'i nazar ularning xiroj to‘lashi shart qilib qo‘yiladi. Shu asosda Movarounnahr va Xurosonning barcha viloyatlari uchun xiroj miqdori belgilab beriladi.

Milodiy 737 yilda Asad vafot etgach, Nasr ibn Sayyor halifa qilib tayinlanadi. U o‘zining saxiyligi va kuchliligi bilan ajralib turgan. Uning 9 yillik hukmronligi davrida murakkab vaziyatlarni adolatli tarzda hal qilib borgan. U Shash, Farg‘ona xududlarida tinchlik yo‘li bilan o‘ziga bo‘ysundirdi. Transaksoniya, Farg‘ona va Xuroson xududlarida tinchlik hukmron bo‘lgan⁶⁰. IN A.H. 120 (737) 1 Asad died, and was succeeded by Nasr ibn Sayyār, one of the ablestrulers and generals ever sent to the East in Mohammedan times. He was as generousashe was strong, and seems to have won the affection of those under him. During the nineyears of his governorship his position was by no means an easy one, for he hadtocontend with the growing influence of the faction,2 and to support, with aloyalty worthy of a better cause, the last degenerate representatives of the house ofUmayya.

Shu bilan birga Nasr mahalliy mulkdorlar bilan yaqin aloqa o‘rnatish va ular yordamida mamlakatni itoatda tutib turishga harakat qiladi. Shu maqsadda u xalifalik tomoniga o‘tgan yirik dehqonlarning avvalgi imtiyozlarini tiklaydi. Oliy martabali arab lashkarboshilari bilan mulkdor dehqonlar o‘rtasidagi qon-qarindoshlik aloqalari o‘rnatilishini himoya qiladi. Ayni vaqtda o‘zi ham namuna ko‘rsatib, Buxorxudotning qiziga uylanadi. Bunday siyosat natijasida, shubhasiz, arablar bilan mahalliy zodagonlar o‘rtasida ma'lum darajada ittifoq yuzaga kela boshladi. Ammo bu ozodlik yo'lida olib borilayotgan xalq harakatlariga barham bera olmaydi. Movarounnahr xalifalikdagi eng notinch va isyonkor o‘lkalardan biri bo‘lib qolaveradi. O‘rta Osiyoda islom dinining tarqalashi va mustahkamlanishi jarayoni ikki bosqichda amalga oshirilgan. Birinchi bosqichi arablarning O‘rta Osiyoga bostirib kirish jarayoni bilan boshlangan bo‘lsa, (6 asr) ikkinchi bosqich O‘rta Osiyoda mustaqil davlatlarning shakllanish jarayoni bilan bog‘liq.Shu davrdan boshlab, mahalliy aholining islom diniga bo‘lgan munosabati o‘zgara boshlagan. 8 asrning ikkinchi yarmi. Birinchi bosqichda arablar bosib olgan xududlarida islom dini g‘oyalarini yoyishni asosiy maqsad qilib qo‘ygan emas, ular birinchi navbatda harbiy siyosiy va talonchilik g‘oyalari ilgari surilgan.

Buni o‘sha davrdan bizgacha yetib kelgan yozma manbalar ham tasdiqlaydi.

1 chidan tomonlar o‘rtasida tuzilgan sulh nomalarida islom diniga e’tiqod qilish sharti qo‘yilmagan.Ularda faqat ma’lum miqdorda tovon to‘lash yoki aholisidan qanchadir qul berish va hk. shartlari mavjud bo‘lgan.

Birinchi bosqichda o‘z hohishiga ko‘ra islom dinini qabul qilgan aholining soni ham kam bo‘lgan. Ularni bosib olgachgina, turli yo‘llar bilan islom diniga e’tiqodni talab qilishgan. Jumladan Narshahiy ma’lumoticha, hijriy 94 yilda (716 yilda) Kutayba ibn Muslim Buxoroda machit qurgandan keyin, aholiga har juma kuni shu yerda to‘planishni buyurgan. Jarchi esa, har juma kuni kim machitga kelib, nomoz o‘qisa unga 2 dirham (1-dirham 3,186 gr kumush) berishni va’da qilgan. Bu paytda Buxoro aholisi arab tilini bilmaganliklari sababli oyatlarni fors tilida o‘qishgan.

Birinchi bosqichda arablar hukmronligiga qarshi qo‘zg‘olonlar bo‘lib o‘tgan. Birinchi bosqichda O‘rta Osiyoning barcha xududlarida islom targ‘iboti kuch bilan aholiga singdirishga harakat qilingan. Bu o‘zining samarasini bergan.
Ko‘pchilik aholi islomni nomigagina qabul qilgan va jizya solig‘ini to‘lamaslik uchun.

Islomlashtirishining ikkinchi bosqichi VIII asrning ikkinchi yarmidan boshlanadi. Bu darvda missionerlik haraqati, targ‘ibot bilan islom diniga da’vat qilinadi. Bular orasida islomning mohiyatini anglab, hadisshunos va sharhlovchi buyuk allomalar yetishib chiqadi. Abu Xanifa (699-767 gg.), Abu Muslim (ubыt v. 755 g.), Muxammad al-Buxori (810-870 gg.), at-Termizi (umer v konse IX v.), Bayazid Bistami (umer v 874 g.) i dr. Isom dini targ‘ibotining keng yoyilishi afaqat e’tiqod qilish bilan, balki uning mohiyati anglib, o‘zlari ham targ‘ibotchiga aylanganlar. Islomning targ‘iboti sufistlar alohida o‘rinnni egallagan. XI-XP asrlardan ularning turli hil yo‘nalishlari paydo bo‘lgan: naqshbandiy, kubroviya, qadiriya, yassaviya kabi tariqatlari islom dunyosida alohida iz qoldirgan.

- Xiroj yer va dehqonchilikdan keladigan daromadning 1/3 qismida olingan,

-zakot, chorva , savdo va hunarmandchilikdan 1/40 miqdorida olingan,

-jizya musulmon bo‘lmaganlardan o‘rtacha 24 dirhamdan iborat bo‘lardi.
721-722 yillarda Panjikent hokimi Devashtichning qo‘zg‘oloni Samarqand Sug‘di ixshidi (podshosi) Tarhunning qatiyatsizligidan norozi bo‘lib, bir vaqtni o‘zida o‘zini Samarqand taxti da’vogari deb e’lon qiladi va arablarga qarshilik ko‘rsatishni boshlab yuboradi. Ammo, arablar kuchli kelib, Devashtich qo‘shinlari bir necha zarbalardan so‘ng, tog‘ tomon chekinadilar va tog‘dagi Mug‘ qal’aga oila va barcha yaqinlari bilan joylashib oladilar. Devashtich Mug‘ qal’aga chekinganda saroy arxivini ham birga olib ketgan bo‘lgan.

Arab qo‘shinlari mudofaachilarni u yerda ham tinch qo‘ymadi. 722 yilda ikki orada qattiq janglar bo‘lgan, qal’a esa vayron qilingan. Arab qo‘mondanligi Devashtichni Xurosondagi halifalik noibi hukmiga yuboradi. Devashtich Xuroson noibi qo‘ygan shartlarni qabul qilgach, uni Sug‘dga go‘yo qaytarib yuboradi. Ammo, xufiya buyruq asosida Rabinjon (Kattaqo‘rg‘on shahri yaqinidagi ilk o‘rta asrlar shahar xarobasi) zardushtiylar qabristonida oyoq-qo‘llarini yog‘ochga mixlash yo‘li bilan qatl qiladilar.

Mug‘ qal’asida qolib ketgan sug‘d arxivi rosa 1210 yil o‘tgach, 1932-33 yillarda topildi. Mutaxassis olimlar Mug‘ qal’a hujjatlarini o‘rganib bir necha turkumlarga ajratganlar. 723-724 yillarda Sirdaryo bo‘yidaChoch , Sug‘d, Parkana ixshidlari va turk xoqonligi arablarga qarshi harbiy ittifoqi tashkil qilib qarshi kurash olib borganlar.

739 yilda arablar Choch va uning ittifoqchilariga qarshi yangi hujum uyushtiradilar.

Jang davomida arab lashkarboshisi Xoris ibn Surayj sug‘diylar tomoniga o‘tib ketadi
2-masala

Markaziy Osiyo xalqlari arablar istilochilik yurishining birnichi kunlaridan boshlab o‘z erki va ozodligi uchun muqaddas kurashga otlanganlar, ona Vatan tuprog‘ining biror qarich yeri bo‘lsa uni jangsiz va kurashsiz bosqinchilarga bermaganlar. Arablarga qarshi olib borilgan erk va ozodlik kurashining eng ztiborli tomoni shundaki, bu kurashda Movarounnahrning o‘trok qadimiy yerlik aholisi bilan turk qabilalari doimo birgalashib yagona ittifoqda jang qilganlar.

720—722 yillarda birinchilar qatorida arablarga qarshi So‘g‘diyonada qo‘zg‘olon ko‘tarilgan. Bu qo‘zg‘olonga Samarqand hokimi G‘urak va Panjikent hukmdori Divashtich boshchilik qilganlar. Har safar bo‘lganidek so‘g‘dliklarning ozodlik va erk uchun kurashlarini turklar qo‘llab quvvatlaganlar. Yettisuvdan, Turkash hoqon shaxzoda Kursul boshchiligida katta qo‘shinni yordam berish uchun Samarqandga yuborgan. So‘g‘dliklarning birlashgan kuchlari arablarga qarshi muvaffaqiyatli janglar qilib bir necha sezilarli zarbalar berganlar. Bu paytda Xurosonda Said ibi Abdulaziz noib edi. U yumshoq tabiatli va ayni zamonda kiyim-kechakka o‘ch bo‘lganligidan “Xuzayna” (uy bekasi) laqabini olgan edi. Xurosonga yangi tayiilangan Said ibn Amr Al-Xaroshiy (721) so‘g‘dliklarga qarshi keskin choralar ko‘rgan. U Iroqda ko‘tarilgan halq ko‘zg‘olonini bostirishda o‘zining shafqatsizligi bilan nom qozongan edi. Xaroshiy ko‘rgan keskin choralardan jabr ko‘rib norozi bo‘lgan So‘g‘d aholisi mamlakatni tark etib, Farg‘onaga ko‘chishga qaror qilgan. So‘g‘d aholisidan taxminan 10 miig kishi yo‘lga otlanib, Xo‘jand shahriga yetib kelganlarida Farg‘ona podshasi ularni shaharda joylashtira olmay Isfara hududlarida joylashishini taklif ettan. Bu birinchi guruh edi. Ikkinchi guruh Panjikent hokimi Divashtich boshchiligida Zarafshon bo‘ylab tog‘lar oshib Obgar (Obargar) qal’asi oldidan o‘tib ilgarilab borgan⁶¹.

Birinchi guruh hali Isfaraga yetib bormasdan Al— Xaroshiy yuborgan arab qo‘shinlari Xo‘jandga yetib borganlar va so‘g‘dlilarni qamal qilgailar. Farg‘ona hokimi so‘g‘dliklarga yordam bermagan. Qamalda qolgan so‘g‘dliklarni arablar batamom qirib tashlaganlar. Ba’zi ma’lumotlarda uch ming, yana boshqalarida esa yetti ming odam ana shu qirg‘inda halok bo‘lganligi takidlanadi. Arablar juda katta o‘ljalarni qo‘lga olganlar.

Said Al-Xaroshiy Divashtich boshchiligida Obargar yaqinida turgan panjikentliklarni tugatishga kirishadi⁶². Shu maqsadda u Sulaymon ibn Abussari boshchiligida katta qo‘shin jo‘natadi. Bu qo‘shin tarkibida Markaziy Osiyo hududlaridagi bir necha hokimlar, jumladan Xorazm vohkasi kuchlari ham bor edi. Umumiy qo‘shinga rahbarlik qilish Musayyob ibn Bashir Ar-Riyohiyga yuklatiladi.

Qo‘zg‘olon ko‘targan Divashtich boshchiligidagi kuchlar obargar qalasidan chiqib dushmanni qarshi oladi. Bu jangda arablarning qo‘li baland kelib, qo‘zg‘olonchilar Obargar qal’asiga chekinadilar. Qala arablar tomoindan qurshovga olinadi. Kuchlar nisbatining teng emasligini hisobga olgan Divashtich Sulaymonga qalani topshirishga rozi bo‘ladi va o‘zini Musayyob bilan birga Xaroshiy oldiga yuborishni so‘raydi. Xaroshiy Divashtichni izzat-ikrom bilan ko‘tib oladi, samimiy qabul qiladi, so‘ngra Arbinjonga (ba’zi manbalarda Rabinjon — Kattaqo‘rg‘onga yaqin joyda) olib borib qatl etadi. Divashtich tanasi zardushtiylarning xilhonasi — novus devoriga qoqib qo‘yiladi. Xaroshiy so‘g‘dliklar qo‘zg‘olonini bostirgach, Zarafshon va Qashqadaryo vodiylarida “tartib” o‘rnatadi. Unda ayniqsa Kesh va Nasaf katta taassurot uyg‘otadi. U Sulaymon ibn Abussariyni bu shaharlarga hokim qilib tayinlaydi. Bundan tashqari Sulaymon ayni zamonda harbiy ishlarga, hamda hiroj to‘plash bo‘yicha ham boshliq edi Bunday masuliyatli ikkita lavozimga bir vaqtning o‘zida u davrda hech kim qo‘yilmasdi. Bu Sulaymonga bo‘lgan o‘ziga hos katta ishonch edi, albatta.

Arab istilochilariga qarshi kurash bir daqiqa bo‘lsada to‘xtamadi va u mo‘ttasil davom etdi. 723 yilda Farg‘ona podshosi bosh ko‘tardi. Uni Shosh, Nasaf aholisi va turklar qo‘llab quvvatladi. Ittifoqchilarning birlashgan kuchlari arablarni Xo‘janddan to Samarqandgacha bir necha zarbalar berib ta’qib etib bordilar. Bu voqealar shundan dalolat beradiki, so‘g‘dliklar arablardan bir necha bor mag‘lubiyatga uchragan bo‘lsalarda ular o‘zlarini hali batamom zabt etilgan deb hisoblamas edilar va arablarga qarshi kurashni davom ettira berdilar.

736—737 yillarda Tohariston va So‘g‘dda arablarga qarshi yana qo‘zg‘olon ko‘tarilgan. Natijada arablarga qarshi juda og‘ir ahvolga tushib qoladilar. Og‘ir vaziyatdan qo‘tulish mahsadida Xuroson va Movarounnahrning noiblari va amirlari bir necha marta o‘zgartiriladi. Xususan Nasr ibi Sayyor (738—748) davrida ko‘rilgan tadbirlar tufayli arab istilochilari o‘lkada o‘z mavqelarini mustahkamlash imkoniyatiga ega bo‘ldidar. U qo‘zg‘olonchilarni bostirish uchun Samarqand, Shosh, Farob va Farg‘onaga bir necha bor qo‘shinlar tortib bordi. Nasr ibn Sayyorning noiblik davri Markaziy Osiyo yerlariniig arablar tomonidan istilo qilinishi tarixida yangi va sungi davrdir. U ma’lum bir- muddat davomida mamlakatda nisbiy osoyishtalik o‘rnata oldi. Nasr bunga qanday erishdi? Avvalo u oqsuyak dehqonlar o‘rtasidagi nizolardan foydalandi, ularning ko‘pchiligini o‘z tomoniga og‘dirib oldi. Oqsuyak dehqonlar, lashkarboshilar imtiyozlarini saqlashga alohida e’tibor berdi, ular o‘tasida kon-qardoshlik va qarindosh-urug‘chalik aloqalarini o‘rnatishni har taraflama qo‘llab-quvvatladi. Uzi bu sohada namuna ko‘rsatib Tog‘shoda Buxorxudotning qiziga uylandi. Va nihoyat Nasr ibn Sayyor moliyaviy islohot o‘tkazdi. Unga ko‘ra islom dinini qabul qilgan barcha kishilar juz’ya solihlaridan ozod qilindilar va barcha musulmonlar xuquq jihatdan tenglashtirildi. Yer egasi esa qaysi e’tikodda bo‘lishidan qat’i nazar, xiroj solig‘gi to‘lashi shart qilib qo‘yildi.

Albatta Nasr ibn Sayyor davridagi o‘lka osoyishtaligi vaqtinchalik va nisbiy xarakterda edi. Xalifalikning sharqiy mustamlakalari hisoblangan Markaziy Osiyo hududlari erk va ozodlik uchun kurashga bel bog‘lagan avlod-ajdodlarimizning ulug‘vor yangi chiqishlari arafasida turar edi.

Abu Muslum qo‘zg‘oloni. Ummaviylarga qarshi qo‘porovchilik harakati ayniqsa halifa Marvon II (744—750) davrida g‘oyatda kuchaydi. Abbosyylar bu davrda xalifalikning aholiga soladigan soliq miqdorlarining oshirilishi va mehnatkashlarni ko‘plab hasharlarga majburan jalb qilinishi oqibatida kuchayib ketgan xalq noroziligidan ustalik bilai foydalandilar. Bu davrda ummaviylarga qartshi uyushtirilgan harakatga abbossiylarning e’tiborli va obro‘li vaqillaridan bo‘lgan imom Ibrohim nbn Muhammad boshchilik qildi.

Xuddi mana shu davrda yani 746 yilda Xurosondaga abbosiylar harakatiga boshchilik qilish maqsadida Abu Muslum (asli ismi Abdurahmon ibn Asad, taxminan 727—755 yillar” bu yorga yuboriladi. Abu Muslimning tarjimai holi to‘g‘risida bir-biriga qarama-qarshi ma’lumotlar bor.

Dinovariy bergan ma’lumotlarga qaraganda Abu Mulum kuchlari safi va geografik doirasi tobora kengayib bordi. Uning qal’asi atrofida Xirot, Bushang, Marvirud, Talikon, Marv, Niso, Obivard, Tus, Nishopur, Seraxs, Balx, Chog‘aniyon, Tohariston, Xo‘ttaliyon, Kesh, Nasaf va boshqa viloyatlardan 100 mingdan ortiq lashkar to‘plangan edi. Yetarli miqdorda kuch to‘planganligiga ishonch hosil qilgan Abu Muslim 747 yilda o‘zining qora rangli libos kiygan qo‘shinlarini ummaviylarga qarshi ochiq kurashga da’vat etdi.

Ummaviylarga qarshi Abu Muslim boshchiligidagi kuchlar xavfi tobora kuchayib borayotgan bir paytda Xurosonda hokimiyat tepasida turganlar o‘rtasida qabilaviy kurashlar goh pasayib, goh alangalanib turdi. G‘oyatda ayyor siyosatdon bo‘lgan Nasr ibi Sayyor Abu Muslimga qarshi muvaffaqqiyatli kurash olib bormoq uchun arab qabilalari ittfoqi birligini hammadan ko‘proq tushunar edi. Lekin u arab qabilalari bilan o‘zi o‘rtasidagi nizolarni bartaraf etishga ojizlik qildi.

Bunday nizo Nasr ibn Sayyor bilan Marvning xo‘jayini Al-Kirmoniy o‘rtasida g‘oyatda kuchli edi. Oxir oqibatda ikki o‘rtada urush kelib chiqdi. Abu Muslim bu ikki o‘rtadagi nizodan foydalandi va Kirmoniyga yordam berishga va’da qildi. Abu Muslim ko‘rsatgan yordamga qaramasdan Nasr urushda g‘alaba qozondi va Kirmoniyni asir olib, oyoq-qo‘lini mixlab o‘ldirdi. Bu bilan Xuroson hokimi Nasr ibn Sayyor juda katta xatoga yo‘l qo‘ygan edi. Chunki arablarning Asd qabilasining boshlig‘i Kirmoniyni o‘ldirilishi bu qabila a’zolari o‘rtasida Nasrga nisbatan dushmanlik va o‘ch olish tuyg‘usini alangalatib yubordi. Darvoqe, Kirmoniy qatl etilgach, uning o‘g‘li Ali ibn Juday Kirmoniy Abu Muslim oldiga kelib Nasrga qarshi kurashda unga yordam berajagini is’hor etdi. Tahlikaga tushgan Nasr ibi Sayyor 748-yilda Marvnii jangsiz tashlab chiqdi va Nishopurga chekindi. Ammo Abu Muslum boshchiligidagi qo‘zg‘olonchi kuchlar Nasrga hal qiluvchn earbani berdalar. Bu mag‘lubiyat ummaviylar hukmronligi taqdirini uzil-kesal hal qildd. Xalifa Marvon II o‘z ixtiyoridagi barcha kuchlarni ishga solib abbosiylar harakatining g‘oyaviy raxbari va rahnamosi Imom Ibrohim ibn Muhammad qatl ettirgan bo‘lsa-da, Ummaviylar sulolasini halokatdan saqlab qola olmadi.

Abu Muslim erishgan muvaffaqiyat uning obru etiborining arab xalifaligidagi keng yoyilishiga sabab bo‘li. Unin qo‘shini tobora yangi kuchlar hisobidan ko‘payib bordi. Tez orada qo‘zg‘olonchilar Xurosonni egallab oldi va 749 yilda Iroq va Jazoirda ummaviylar qo‘shinlariga bir necha bor qaqshatkich zarbalar berdalar. Shundan so‘ng Abu Muslim lashkarlari poytaxt Damashqqa tomon yurish qildi va xalifa Marvon II ni taxtdan ag‘dardi. Bu janglarda lashkarboshi sifatida arab Kaxtaba va xurosonlik Xolid ibn Barmo o‘zlarini ko‘rsatdilar. Xalifalik taxti abbosiylar qo‘liga o‘tdi. Ular 750— 1258 y. davomida xalifalikni o‘z qo‘llarida saqladilar. Taxtga birinchi bo‘lib Muhammadniig amakisi avlodlaridan bo‘lgan Abul-Abbos as-Saffoh (749—754) o‘tirdi. Xalifalikning hamma hududlarida ummaviylar xonadonining vaqillari va yaqiilari batamom qirib tashlandilar.

Shunday qilib arab xalifaligida davlat hokimiyati ummaviylar sulolasidan abbosiylar sulolasi qo‘liga o‘tdi.

Abbosiylar harakati va Abu Muslim qo‘zg‘olonidan xafsalasi pir bo‘lgan Movarounnaxr aholisi abbosiylar o‘tkazgan zulm va ekspluatatsiyaga qarshi kurashni ummaviylar bilan kurash tugamasdanoq boshlab yuborgan edi. Buni biz Buxoro shahrida 750 yilda Sharik ibn Shayx Almaxriy boshchiligida ko‘tarilgan qo‘zg‘alon timsolida ko‘ramiz. Asli arablardan bo‘lgan Sharik Narshaxiyning “Buxoro tarixi” kitobida yozishicha shia mazhabida bo‘lib, abbosiylik harakatiga qarshi bo‘lgan. U “payg‘ambarning kuyovi” to‘rtinchi xalifa Alining avlodlarigina xalifa bo‘lishga haqlidir, degan g‘oyani ilgari surgan. Qo‘zg‘olonchilar biz “abbosiylarga bo‘ysunush uchun ummaviylarga qarshi kurashmadik” degan shiorni ilgari surdilar. Qo‘zg‘olon Markaziy Osiyo hududlarining kattagina qismiga yoyilgan va unda 30 ming kishi qatnashgan. Hatto Buxoro amiri Abdujabbor ibn Shuayb va Xorazm xoni Abdumalik ibn Xuzayl kabi nufuzli kishilar ham bu qo‘zg‘olonga tarafdorlik qilganlar. Qo‘zg‘olonning asosiy kuchi so‘g‘d va arab mehnatkashlar ommasi bo‘ldi. Buxorxudot ibn Tog‘shoda esa boshdan boshlab bu qo‘zg‘olonga ashaddiy dushmanlik qilgan va o‘zining 10 ming kishilik qo‘shini bilan uni bostirishda qatnashib abbosiylarga homiylik ko‘rsatgan. Chunki dastlab Abu Muslim bu qo‘zg‘olonni bostirish uchun Ziyod ibn Solih boshchiligida 10 ming ko‘shin yuborib uni bostira olmagan edi. Faqat Tog‘shoda bu ishga bosh qo‘shgach, qo‘zg‘olon bostiriladi. Shahar uch kun mobaynida yondiriladi. Ziyod ibn Solih qo‘zg‘olonchilardan qattiq o‘ch oladi va ularni shafqatsizlarcha qirg‘in qiladi. Buxorodagi Sharik qo‘zg‘oloni bostirilgach arab lashkarlari Samarqand shahriga o‘tadilar va buxoroliklar qo‘shilgan xalqdan o‘ch oladilar.

Movarounnahrda arablarga qarshi ko‘tarilgan qo‘zg‘olon tufayli mamlakatda vujudga kelgan ichki ziddiyat va to‘polonlardan foydalangan Xitoy davlatining qo‘shinlari sarkarda Gao-Syan-Chji boshchiligida Markaziy Osiyo hududiga bostirib kiradilar. 751 yilda Talos vodiysida Xitoy qo‘shinlari bilan Abu Muslim tomonidan yuborilgan lashkarlar o‘rtasida dahshatli jang bo‘ladi. Bu jang arablarning g‘alabasi bilan yakunlanadi.

Xuroson va Movarounnahrda abbosiylar hokimiyatini mustahkamlash uchun, bo‘tun qalbi-vujudi bilan kurash olib borayotgan bir paytda abbosiy xalifalar Abu Muslimni taxtga birinchi da’vogar hisoblab uni yo‘qotsh uchun tuzoq tayyorlamokda edilar. Nihoyat 755 yilda Xalifa Abu Ja’far Davonaqiy — Mansur (754—775) Makkaga yo‘lga otlangan Abu Muslimni o‘z saroyiga kirib o‘tishini so‘raydi. Qurolsiz va yolg‘iz saroyga kirgan Abu Muslimni Mansur poyloqchilari qo‘lga oladilar va uni o‘ldiradilar. Bu dahshatli fojea Xuroson va Movarounnahrda abbosiylarga qarshi xalq harakatlarining yanada kuchli tus olishiga turtki bo‘ladi. Ana shunday harakatlardan biri Abu Muslimning o‘chini olish maqsadida 755 yilda Reyda Sunbod boshchiligida bo‘lib o‘tdi. Bu qo‘zg‘olon Taboriy ma’lumotlariga ko‘ra 70 kun davom etgan. Qo‘zg‘olonchilar Rey, Nishopur va Kumis shaharlarini egallaganlar. Qo‘zg‘olon qattiqqo‘llik bilan bostirilgan, qo‘zg‘olonchilardan olti mnngga yaqin kishi o‘ldirilgan. Qo‘zg‘olon rahbari Sunbod qo‘lga olinib, qatl etilgan.

Sunbod qo‘zg‘oloni bilan bir vaqtning o‘zida Movarounnahrda ham abbosiylarga qarshi harakat bo‘lgan. Bu qo‘zg‘olonning rahbari Is’hoq degan kishi edi. U Abu Muslim harakatiniig otashin tarafdori bo‘lgan, 772 yilda Ustoz Sis boshchiligida Xurosonda 300 ming kishini o‘z harakatiga ergashtirgan qo‘zg‘olon bo‘lgan, 782 yilda Jurjonda isyon ko‘tariladi. Lekin arablarga dahshat solgan va deyarli bo‘tun Movarounnahrni qamrab olgan harakat — bu Muqanna qo‘zg‘olonidir.

Muqanna qo‘zg‘oloni. Arab istilochilari istibdodiga qarshi Movarounnahrdagi eng katta qo‘zg‘olon 769 yilda boshlandi. Bu tarixda “Oq kiyimlilar” (chunki qo‘zg‘olonchilarning asosiy jangovar guruhi oq rangdagi kiyim kiygan edilar) yoki qo‘zg‘olon rahbarining iomi bilan Muqanna qo‘zg‘oloni deb yuritiladi. Bu qo‘zg‘olon deyarli bo‘tun Markaziy Osiyo hududlariga tarqaldi. Muqanna ism emas, balki laqabdir. Bu so‘z “niqobdor”, “pardali” ma’nolarini anglatadi. Muqannaning asli ismi Hoshim ibn Xakim bo‘lib, uniig ismi va shaxsi to‘g‘risida yozma manbalarda turlicha ma’lumotlar mavjud. Jumladan, Ya’qubiy uni Hakim al-A’var (bir ko‘zli) Xoshim deb atagan. Ibi Xallikan esa Muqannaning ismi Ota bo‘lgan deydi. Muqannani yomon ko‘rgan feodal zamoni tarixchisi Narshaxiy yozadi: “Hoshim ibn Hakimni Muqanna deyishlariga sabab shu ediki, u juda xunuk, boshi kal va bir ko‘zi ko‘r bo‘lganidan hamisha boshi va yuziga ko‘k parda to‘tib yurardi» Muqannani faoliyati to‘g‘risida ham har xil rivoyatlar bor. Ba’zi birovlar uni qul bo‘lganlar desalar, boshva birovlar u kir yuvish bilan shug‘ullangan, yani ba’zi qismlar esa kigizchilik bilan mashg‘ul bo‘lgan deb rivoyat qiladilar. Manbalarda Muqannaning yoshlik chog‘larida kundugarlik (ya’ni matolarga ohor beruvchi) bilan shug‘ullanganligi ham qayd qilinadi. Narshahiy Muqannani yomon ko‘rganligini sir saqlamagani holda uni aqlli va o‘qimishli bo‘lganini tan oladi. Darhaqiqat, u savodli va nihoyatda bilimdon bo‘lgan. Muqanna Abu Muslim (750—755) qo‘shinida kichiq lashkarboshi edi va Abduljabbor Azdiy davrida (757—759) esa vazirlik darajasigacha ko‘tarilgan. U Mazdak g‘oyalariniig ilhomchisi sifatida faoliyat ko‘rsatgan ijtimoiy tenglik va erkin hayot davatini targ‘ib etgan. Muqanna o‘zini payg‘ambar deb e’lon qilgan. U ilgari xudo Odam, Nuh, Ibrohim, Muso, Iso, Muhammad va Abu Muslimlarda qanday gavdalangan bo‘lsa menda ham xuddi shunday gavdalanadi, deb odamlarni o‘z orqasidan ergashishga da’vat etadi. Shu bois uni xalifa Mansur qamoqqa olib yangi qurilgan Bag‘dod zindoniga tashlaydi. Narshahiyning ma’lumotiga qaraganda Muqanna ancha vaqt zindonda yotib so‘ng qochib Marvga keladi va 776 yilda Xalifaga qarshi ko‘tarilgan qo‘zg‘olonga rahbarlik qiladi⁶³. Bu haqda Beruniy aniq malumot beradi. “Undan keyin Marvda, Kava qimardon degan qishloqda Al Muqanna laqabi bilan tanilgan Hoshim ibn Hakim paydo bo‘ldi. Uning bir ko‘zi ko‘r bo‘lganligidan yuzini yashil ipak mato bilan bog‘lab olardi. U Jayhun (Amudaryo) daryosidan o‘tadi. Kesh va Nasafgacha yetib boradi, unga “oq kiyimlilar” va turklar qo‘shiladi. Muqanna ularga (begona) mol-mulk va ayollarni olishga hamda o‘zlariga qarshi turgan kishilarni o‘ldirishga yo‘l qo‘yib beradi.

Muqanna Marvdan turib Markaziy Osiyoning turli viloyat va shaharlariga o‘zining ishonch odamlarini jo‘natadi. Ular joylarda Muqanna g‘oyalarini targ‘ib qiladilar. Muqannaga ixlosmand va tarafdor kuchlar ayniqsa Zarafshon va Qashqadaryo vohalarida ko‘pchilikni tashqil etardi. Narshaxiyning bergan ma’lumotlariga qaraganda Naxshab va Kesh atrofidagi aholini Muqanna g‘oyalari orqasidan ergashtirishda asli arab Abdulla ibn Amirning xizmatlari katta bo‘lgan. Muqanna Abdullaning qiziga uylangan edi. Shu bois u o‘z qaynotasiga ishonganligidan Abdullani Qashqadaryo vohasiga ishonchli vaqil sifatida jo‘natgandi.

O‘lkadagi vaziyat arablar uchun g‘oyatda og‘ir va tashvishli edi. Buni to‘g‘ri hisobga olgan Xalifa Mahdiy qo‘shimcha harbiy kuch to‘plash maqsadida Nishopurga keladi. Kurashning bu bosqichida Vuxorodagi oqsuyak feodal zodagonlar ham batamom arablar tomoniga o‘tadilar va arab lashkarboshisi Maoz ibn Muslim boshchiligida katta qo‘shin to‘planadi. Narshahiyniig mubolag‘a bilan bergan ma’lumotlariga qaraganda, Muqannaga qarshi to‘plangan arablarning birlashgan kuchlari 570 miig kishidan iborat bo‘lgan. Lekin shunday katta kuch bilan ham Jabroil ibn Yahyo va Maoz ibn Muslim boshchiligidagi istilochilar, qo‘zg‘olonchilar ustidan sezilarli yutuqqa erisha olmaganlar. Faqat 777-778 yillar davomidagi urush harakatlari chog‘ida buxorolik bir kishi tomonidan iste’dodli sarkarda So‘g‘diyonning o‘ldirilishi “oq kiyimlilar” uchun juda katta yo‘qotish bo‘lgan. Shundan so‘ngina arablar Samarqandni ishg‘ol qilganlar.

Muqanna qo‘zg‘oloniga qarshi kurashning haddan tashqari cho‘zzilib ketganligi xalifa Mahdiyni juda tashvishga solayotgan edi. U qanday qilib bo‘lmasin qo‘zg‘olonni tezroq bostirish uchun zarur choralar qo‘radi. Shu maqsadda u arab lashkarlarining qo‘mondonlik tarkibini keskin yangilaydi. Maoz ibn Muslim ham o‘zining chaqirib olishini iltimos qiladi.. Arab qo‘shinlariga o‘zining johilligi va shafqatsizligi bilan nom chiqargan Said Xaroshiy bosh qo‘mondon etib tayinlanadi.

“Oq kiyimlilar” ga qarshi arablarning kurashi yangi davrga kiradi. 780—783 yillarni o‘z ichiga olgan bu kurash davrining bosh maqsadi “oq kiyimlilar” qo‘zg‘olonining bosh rahbari Muqannani tor-mor keltirishdan iborat edi. Bu davrga kelib mahalliy oqsuiyaklar va zodagon dehqonlar ozodlik va erk uchun olib borilgan kurash manfaatilariga xiyonat qilib, sotqinlarcha arablar tomoniga o‘tadilar. Ular Said Xaroshiy lashkarlar bilan birgalashib Muqanna boshchiligidagi vatanparvar kuchlarga qarshi jang qiladilar. Kesh shahri va Muqanna qarorgohi bo‘lgan nihoyatda mustahkam Som qal’asi atrofida keskin va shiddatli janglar bo‘ladi. Mana shunday qaltis va nozik bir paytda Qulartegin boshchiligidagi turk suvoriylari Muqannaga yordamga keladilar. Xalifa Mahdiy esa arab qo‘mondonligiga yangi madad kuchlar yuboradi. Madad kuchlar yetib kelgach, arablar va mahalliy sotqin kuchlar birlashib, Muqannaning so‘ngi tayanchi bo‘lgan Som qal’asini chor atrofdan qurshovga oladilar. Qo‘zg‘olonchilar bu siquvga bardosh bera olmaydilar va yengiladilar. Muqannaning og‘asi Qabzam 3000 va Som qal’asi atrofida mudofaa janglariga qo‘mondonlik qilgan Sarham 3300 kishilik ko‘shin bilan Said Xaroshiyga taslim bo‘ladi. O‘zoq davom etgan kurash oqibatida Muqanna ko‘shinining tinkasi qurigan edi. Shu bois qo‘zg‘olon yengiladi va Muqqanna halokatga uchraydi. Yozma tarixiy manbalarda Muqannaning taqdiri to‘g‘risida turlicha talqinlarga duch kelamiz. Tarixchi Tabariyning yozishicha, Muqanna o‘z halokatining muqarrarligiga ko‘ziga yetgach zahr ichgan. Som qal’asiga kirgan arablar uning jasadini tonganlar va boshini kesib o‘sha davrda Halabda turgan xalifa Maxdiyga olib borganlar. Narshahiy bo‘lsa afsonaga o‘xshashroqk rivoyatni hikoya qiladi⁶⁴. Uning yozishicha Muqanna o‘zini yonib turgan o‘tga tashlagan. Bu fiqoni Bar Yahudiy (Abul Faroj) ham takrorlaydi. Beruniy o‘zining “Xronologiya” asarida Muqannaning o‘limi xususida ikki xil rivoyat keltirgan. Bu rivoyatlarga qaraganda Muqanna o‘ldirilgan, ikkinchi rivoyatda esa Muqanna o‘zini o‘zi o‘tga tashllab o‘ldirgan, deyiladi. Muqannaning qachon vafot etganligi haqidagi fikr ham bir xil emas. Narshahiyning zzi Muqannaning vafoti to‘g‘risida bir-birini inkor etuvchi ikkita yilni tilga oladi bu 782 va 783 yillardir. Beruniy ma’lumotiga ishonsak, Muqanna 785 yilda olamdan o‘tgan.
3-masala

Arablar istilosi va hukmronligi Vatanimiz hududida qanchalik murakkab ijtimoiy-siyosiy oqibatlar bilan bog'liq bo'lmasin, yakkaxudolik g'oyasi, ijtimoiy-siyosiy, falsafiy qarashlarni o'zida mujassam etgan islom dini va ta'limotining o'lkamizda asta-sekin ildiz otib borishi, ulug' ajdodlarimiz hayoti va tafakkurida katta ahamiyatga ega bo'ldi. Butun arab dunyosini birlashtirish, uning ma'naviy qudratini kuchayishida katta rol o'ynagan islom dini va uning Muqaddas  kitobi - Qur'oni Karim g'oyalari va oyatlarining mahalliy xalqlarning ongi, shuuriga singib,ularning turmush va fikrlash tarzini ajralmas bir qismiga aylanib borishi, ularning ma'naviy olamiga hayotbaxsh ta'sir ko'rsatdi. Buning asosiy boisi shundaki, Allohning yagonaligiga imon keltirish, uning yuksak insonparvarlik g'oyalariga, oliyjanob shaxsiy fazilatlariga ishonch va e’tiqod, bir-birini quvvatlash, birlashish, hamkorlik tuyg'ularini shakllantirib bordi. Negaki, islom ta'limoti, Qur'oni Karim g'oyalari negizida tarkib topgan musulmonlikning o'lkamiega yoyilishi islomni qabul qilgan o'tmishdoshlarimizning ruhiy ma'naviy poklanish sari harakatlanishi, jamiyat hayotida takomillashib borishga ijobiy ta'sir ko'rsatdi.

Darhaqiqat, islom dini va musulmonlik tamoyillarining O'rta Osiyo hududida tarqalishi, o'lkamiz xalqlari musulmon olami bilan tutashib uning boy diniy va dunyoviy madaniyati, ilmu-fani bilan yaqindan tanishdi.

Yurtimizda islom madaniyatining qaror topib, ildiz otib borishi yurtimizdan hadis olimlarining etishib chiqishiga turtki bo'ldi.

Yurtimizdan Abu Nasr Farobiy Ahmad al-Farg'oniy, Muhammad Muso al-Xorazmiy, Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy, Abu Iso at-Termiziy, Mahmud az-Zamaxshariy singari allomalar jahon kezib, mashaqqatlar ila ilm o'rgandilar.

Shu bilan birgalikda o'lkaga islomning kirib kelishi, yakka xudolik g'oyasining g'alaba qozonishi, yagona Allohning e’tirof etilishi, o'z navbatida mahalliy xalqlar, elatlar birligi, ahilligi sezilarli ta'sir ko'rsatdi. Hadisshunoslik ilmi IX asrda rivoj topdi. Musulmon olamida ishonchli manba deb tan olingan 6ta ishonchli hadislar to'plami shu davrda yaratildi. Ular orasida "Hadis ilmida amir-al - mo'miniyn" degan sharafli nomga sazovor bo'lgan Imom Ismoil al-Buxoriy (810-870) dir. Imom Buxoriy safarlari davomida turli shaharlardagi 90 ga ya-in ustozlardan ta'lim olgan. Ayni chog'da uning o'zi ham shogirdlarga ustozlik qilgan. Manbalarda  uning 600 mingga yaqin hadisni yod bilgani aytiladi. Uning qalamiga mansub 20 dan ortiq asarlar mavjud. 1998 yil oktabrda alloma tavalludining 1225 yilligi keng nishonlandi. Al-Buxoriy hoki dafn etilgan Samarqand yaqinidagi Hartang qishlog'ida unga bag'ishlab yodgorlik barpo etildi. Imom Buxoriyning eng mashhur qimmatliasari "Al-jome' as-sahih" bo'lib, bu asar eng ishonchli hadislar to'plamidir. Bu asar Qur'oni Karimdan keyingi o'rinda turadi.

Imom al-Buxoriyning zamondoshi va shogirdi, o'z davrining mashhur allomasi - Abu Iso-Muhammad at-Termiziy (824-892) ham hadisshunoslik ilmini yuqori bosqichlarga ko'targan siymolardandir. Termiz shahri atrofida Bug' qishlog'ida (hozirgi Sherobod tumani)da tavallud topganlar. Dastlabki ma'lumotni olgandan so'ng O'rta Osiyoning Urganch, Buxoro, Samarqand kabi shaharlarida bilimini takomillashtirgan. Bundan etarli qanoat hosil qilmagan at-Termiziy Sharq mamlakatlariga sayohatga chiqadi. Shu tariqa uzoq yillar Iroqda, Isfahon, Xuroson, Makka, Madina singari shaharlarda yashab  ilm-fanning turli sohalarida ijod qilgan. U fiqh, tarix, hadis ilmidan ta'lim olgan. At-Termiziyning sara asarlaridan "Al-jomi'" asari hadis ilmi bobida 6ta ishonchli to'plamlardan biri bo'lib, nihoyatda noyob asar hisoblanadi.