Tema: kirisiw. Sintaksis hám onin` izertlew obyekti

Pısıqlawısh.
Gáptiń sózler bir-biri menen ózara grammatikalıq bayla­nısqa túsip belgili gáp aǵzası xızmetin atqaradı. Pı­sıqlawısh-gáptegi atqaratuǵın xızmetine qaray gáptiń ekinshi dárejeli aǵzalarına kiretuǵın sintaksislik kategoriya. Pı­sıqlawısh kategoriyası házirgi qaraqalpaq tilinde M.Dáwletovtıń «Qaraqalpaq tilinde pısıqlawısh kategoriyası» degen miynetinde (Hókis, 1982) arnawlı túrde izertlegen. Bul miynette pı­sıqlawısh hám onıń túrleri, sintaksislik ózgeshelikleri, gáptegi orın tártibi haqqında sóz etiledi.
Pısıqlawısh gáptiń ekinshi dárejeli aǵzası bolıp is-háre­kettiń orınlasıw jaǵdayların isleniw usılın hám soǵan bayla­nıslı orın, waqıt, sebep, maqset, shárt, muǵdar, dárejesin kórsetedi. Demek, pısıqlawısh is-hárekettiń birer belgisin bil­diretuǵın gáp aǵzası. Sonlıqtan pısıqlawısh gáp ishinde bayan­lawısh aǵzaǵa baylanıslı boladı, onı túsindiriwin aǵza xızmetin atqaradı. Mıs: Qádir muzdıńústinde ersili-qarsılı júrdi, piya­dalap ketti. Kempir izinen tigilip qaradı. Ol awılǵa qaray ketti. Qalıń toǵaydı japırıp kiyatırman. Boyanlıqqa kirdim.
Mısallarda kórgenimizdey pısıqlawısh feyilden bolǵan aǵza­nıń aldında turadı. Mıs: Pısıqlawıshlar qashan? qay waqıtta? qay jerde? t.b. sorawlarǵa juwap beredi. Biraq barlıq waqıtta pı­sıqlawısh bola bermeydi. Mıs: Jıynalıs erteń. Adamlar atızda. Bunda gáptiń keyninde bayanlawısh boladı. Pısıqlawıshlar tómende­gi sóz shaqapları arqalı bildiredi.
1. Ráwishler gápte kóbinese pısıqlawısh boladı. Dárriw keliń, keshqurın ketemiz.
2. Feyillerden. Bilgen tawıp sóyleydi. Bilmegen qawıp sóyleydi. 3. Atlıqtan: Ol toǵaylıqqa kirdi. Men mektepten kiyatırman. Iqlas penen jılasa, coqır kózden jas shıǵadı. 4. Kelbetlikten: Jumıstı jaqsı isledi. Ol úyine kewilli qayttı.5. Sanlıqtan: Jeti ólshep, bir kes. Úyge eki mártebe keldi. 6. Almasıqlardan: Jumıstı qansha islese, sonsha haqı aladı.7. Eliklewishlerden: Ol meni kórip jalt burıldı. Bala nandı ǵabur-ǵubur awzına bastı. 8.Frazeologiyalıq sóz dizbeklerinen. Ol kózdi ashıp jumǵansha kózden ǵayıp boldı. Pısıqlawısh ózi baylanıslı bolǵan aǵza menen jupkerlesiw, basqarıw usılında baylanısadı.
Pısıqlawıshlardıń barlıǵı mánilik jaqtan birdey emes. Birewi is-hárekettiń waqtın, ekinshisi orınan hám t.b. bildiredi.Pısıqlawıshlar mánilik ózgesheligine qaray: waqıt, orın, sın, muǵdar, dáreje, sebep, maqset, shárt, qarsılas pısıqlawısh­lar bolıp bólinedi.1. Orın pısıqlawıshlar is-hárekettiń ornın, shıqqan ornın, baǵıtın bildiredi. Orın pısıqlawıshlar qayda? qayerde? qayaqqa, qaydan, qayaqtan sorawlarına juwap beredi.
Orın pısıqlawıshlar jeke sóz hám sóz dizbekleri arqalı bildirilip hár qıylı sóz shaqaplarınan boladı. 1. Ráwishlerden: Ishten ya sırttan adam kórinbeydi.2. Keńislik sepliktegi atlıqlardan. Arqa-batıstan esken samal betińdi qaratpaydı. balalar awılǵa jetiwge asıǵıstı. Kóshelerde háreket baslanǵanı qashshan. 3. Izafetlik konstruktsiya­lar: Búgin universitet mádeniyat sarayında kontsert boladı.
4. Sonday-aq atlıqlar menen bet, jaq, tárep, astı, ústi, ishi sózleriniń dizbeklesiwi arqalı da pısıqlawıshlar orın máni­sin bildiredi. Tirkewishler atlıq penen dizbeklesip kelip pı­sıqlawısh boladı. Mıs: Awılǵa qaray mashina zıtqıp kiyatır. Mashi­nanıń ishinde eki adam bar.Waqıt pısıqlawısh waqıt pısıqlawıshı is-hárekettiń isleniw waqtın waqıtlıq mánisin bildirip qashan? qay waqıtta? qashannan beri? degen sorawlarǵa juwap beredi. Waqıt ráwishler, atawısh sóz dizbekleri, sanlıq, almasıq, hal feyil, kelbetlik feyiller waqıt pısıqlawısh xızmetin atqaradı.Mıs: Burın qara suwıq bolıp tursa da, bultlar topla­nıp-toplanıp keshqurın jılıttı. Azanda erterek turıppan. «Qıs» degen tema ótken kúni hawa keshke qaray bultlasıp sala berdi.Eki úsh kúnnen berli túnletip qar jawsa da búgin hawa ashıq edi.Frazeologiyalıq sóz dizbekleri menen: Kózdi ashıp jumǵansha jańaǵı adam kózden ǵayıp boldı.
Sın pısıqlawısh. Is-hárekettiń sının, sapasın, qalay is­lengenligin bildirip qalay? qáytip? qalayınsha degen sorawlarǵa juwap beredi. Sın ráwishler is-hárekettiń sapasın hám isleniw usılın bildirip keledi. Sın ráwishlerden, hal feyiden, kelbet­lik feyil, kelbetlik, atlıq, eliklewish sózlerden hám sóz diz­beklerinen boladı.Mıs: Qızapam bárin jaqsı biledi. Tańnıń aldında qawın qorıqtan kelgen aǵam qorıldap uyqılap atır edi. Dúysen molla menen de usılay sálemlesetuǵın edim.Men oraylıq park arqalı qayttım. Aldımnan olay-bulay adamlar ótedi hám t.b.Muǵdar-dáreje pısıqlawısh: Is-hárekettiń waqıtlıq, esap­lıq, baha hám awırlıq muǵdarın bildiretuǵın pısıqlawıshlar muǵdar-dáreje pısıqlawıshlar boladı. Sorawları: qansha? neshe? qansha ret, neshe ret? qanshadan? nesheden? qanshalap? hám t.b.
Mıs: Sharshaǵanlıqtan azmaz dem alǵım keldi. Jerdegi balshıq jelimdey ayaǵımdı jerden tórt eli kótertpeydi. Ele talay ret kelemiz. Ol sol otırısın da kóp oylandı. Pıshıq murnı batpastay qalıń qamıs arasınan eki saattay jol júrip kóldiń jiyegine shıqtı. Balalar tórt-tórtten.
Sebep pısıqlawısh: Is-hárekettiń isleniw yaki islenbew se­bebin bildiretuǵın pısıqlawıshlar sebep pısıqlawısh delinedi. Sorawları: nege? ne sebepten? ne sebepli? ne ushın? nelikten? degen sorawlarǵa juwap beredi.1. Shıǵıs sepligindegi atawısh, kelbetlik feyil, hal feyil­lerden, atawısh sózler menen tirkewishler hám kómekshi atawıshlardan dizbeklesiwinen boladı.Jiyemurat onıń anıq qaytatuǵınlıǵın bilgen soń onsha zorlay bermedi. Hawlıqqanlıqtan qolımdaǵı nandı jerge túsirip ala jazladım. Jiyemurat jartıwlı bilmegenlikten heshteńe aytqan joq edi. Maqset pısıqlawısh: Is-hárekettiń isleniw maqsetin bildire­tuǵın pısıqlawıshlar maqset pısıqlawısh delinedi.
Maqset pısıqlawısh: nege? ne qılıwǵa? ne ushın? kim ushın? qanday maqset pene? degen sorawlarǵa juwap beredi.Ayxan menen Dármenbaydıń oqıwǵa ketiw ushın tayarlanıp júrgenligin bilmeytuǵın edi. Men sirá arnap ákelip edim.Dáslep oǵan arnap portfel` satıp alındı. Olar Watan ushın, súyikli xalıq ushın gúresip atır. Seydan qamıs ákeliwge shıqtı.
Shárt pısıqlawısh: Is-hárekettiń isleniw yaki islenbew shártin bildiredi. Soradı: ne qılsa? ne qılǵanda? qáytkende? ne qılmay kóbinese shárt meyil hám shárt meyil toplamınan boladı. Mıs: Eger birew menen shatasa qoysa kegirdegine suw ketkenshe ay­tısadı.Eger Sársenbay ekewimiz awzın basıp qalmaǵanda áshkarala­nıp qalıwımız sózsiz edi. Sóytsede oǵan da isenbeymen. Qarsı­las pısıqlawıshlar is-hárekettegi qaram-qarsılıqtı bildiredi. Qarsılas pısıqlawıshlar ne qılsa da? ne qılǵan menen? ne qılma­sa? ne qılǵanına qaramastan ? t.b. sorawlarǵa juwap beredi.Mıs: Orazgúl jeńgey sır bermeyin degen menen prezentleri­niń sezgenin bildi. Gúlim bul násiyatqa qarsı sóz aytpaǵan menen dalaǵa shıqpa­dı. !met úyinde erke bolıwına qaramastan mektepte onday mine­zi joq.