Tema: kirisiw. Sintaksis hám onin` izertlew obyekti

Eki komponentli tekstlerge mısal: «Duzla samallar», «Jetimniń júregi», «Jarǵanat penen aytıs», «Altın júzik»
Kóp komponentli tekstlerge mısal: «O dúnyadaǵı atama xatlar», «Jeti jurtqa sayaxat», «Teńizdi toltırǵan egiz batırlar». Demek, sóz dizbeklerinen bolǵan eki komponentli hám kóp komponentli tekstler kórkem shıǵarmalardıń atamaları boladı.
Gáp arqalı bildiriletuǵın tekstke mısal: «Ózbekstan − keleshegi ullı mámleket», «Bul dúnyanıń kórki − adam balası», «Aral jasawı tiyiys», «Perzent − shańaraq quwanıshı». Bular bir komponentli tekstler , sebebi teksttiń ishindegi gáp bir komponent dep sanaladı.
A’dette, úlken tekstler bir neshe gáplerden dúziledi. Sonlıqtan, gáp teksttiń tiykarǵı komponenti bolıp esaplanadı. «Jaqsı menen jaman adamdı bil, ekewine de doslıq qıl, jaqsılarǵa kewil menen, jamanlarǵa til menen doslıq qıl. Sonıń menen bul eki taypa saǵan doslıq penen qaraydı, sebebi adamnıń qájeti tek dosqa ǵana túspeydi, adamnıń jumısı zárúrlikten jamanlarǵa da túsip qalatuǵın waqıt bolıp qaladı. Demek, bul eki taypanıń da doslıǵın ózińe qaratıp al» («Qabusnama») Bul keltirilgen tekst úsh komponentli dep esaplanadı. Teksttegi gápler mazmunlıq hám sintaksislik jaqtan tıǵız baylanıslı. Usı ózgesheliklerin esapqa alıp ayırım ilimpazlar tekstti «baylanıslı sóylew» dep te ataydı.
Teksttiń komponentlerin baylanıstırıwshı qurallar
Qaraqalpaq tilinde teksti qurawshı birlikler bir-biri menen, tiykearınan, tómendegidey qurallar arqalı baylanısadı:
1. Leksikalıq qurallar (leksikalıq tákirar)
2. Sinonimlik qatnas
3. Almasıqlar
4. Kiris gáp hám kiris aǵza
5. Dánekerler
1.Tekst komponentleri leksikalıq tákirar arqalı baylanısqanda belgili bir sóz olardıń eki yamasa bir neshesinde qaytalanadı. Mıs: Burınǵı ótken zamanda bir bay balasın mektepke beredi. Bir jarlı da balasın mektepke beredi. Eki bala mektepte oqıp júre beripti. Bir kúnleri jarlınıń balası baydıń balasınan sabaqtan ozıp ketipti. Baydıń balası awırǵan adamǵa usap úyine barıp jatıp qaladı. Bul 4 gápti bala, mektep sózleri leksikalıq tákirar sıpatında baylanıstırıp tur.
2.Tekst komponentleriniń sintaksislik baylanısında sinonim sózler de úlken xızmet atqaradı. Bunda bir komponnettiń qurılısında kelgen beligli bir sózdiń ekinshi, úshinshi hám t.b. komponentlerde sinonim mánili elementleri qaralıp, olar arqalı tekst komponentleriniń sintaksislik baylanısları qáliplesedi. Mıs: Biz tábiyǵıy ashshı ses, shawqımlardı jaqsı esitemiz. Óytkeni bul dawıslar qulaǵımız arqalı qabıllanadı. Kóshede ızǵıp ótip atırǵan mashinalardıń dawısı, shanalardıń asfaltqa ısqalanıwı, muzıkalardıń qanarınan asıp tógilgen artıq shuwıldıları miyimizge balǵa bolıp urıldı. Bunda ses, shawqım, dawıs, ısqalanıw, shuwıldı sózleri arasında sinonimiyalıq qatnas bolıp, olar gáplerdi bir-biri menen baylanıstırıwǵa sebepshi bolıp tur. Bul tekstte tek sinonimler ǵana emes, ekinshi gáp penen úshinshi gápti baylanıstırıwǵa óytkeni dánekeri de qatnasqan.
3.Kiris aǵzalar teksttiń komponnetlerin baylanıstırıw xızmetn de atqaradı. Olar, tiykarınan, sóylewshiniń ózi bildirgen pikirdegi xabarǵa hár qıylı qatnasalrın ańlatadı. Sonıń menen birge, ol gáplerdi de bir-biri menen baylanıstıratuǵın xızmet te dıqqattan shette qaldı? A’sirese, kiris aǵza xızmetinde kelgen modal sózlerdiń gáp komponentlerin baylanıstıırw xızmeti ayrıqsha kózge taslanadı. Mıs: 1.Birinshiden, másirip ketkenlikten usılardıń ózin tutıw qıyın boldı, ekinshiden, Esbergen bulardıń on segizge shıqqanına isengisi kelmey pısıǵına júrdi. 2. … − … Mine, bul minnetti kapitan atqaradı. A’ytewir, aldımızda jetiwimizge tiyis mánzilimiz bar ekenin, oǵan jetetuǵınımızǵa úmitlenemiz. Aqırı, ekipajdı usılay isendirgen -dá.
4. Tekst quramındaǵı gáplerdi bir-biri menen baylanıstırıwda eń kóp qollanılatuǵın qurallarǵa almasıqlar kiredi. Atawıshlardıń ornına qollanılıwı sebepshi boladı. Mıs: Jiyrenshe sheshen Jánibek xan menen birge júredi eken. Ol xanǵa jaǵıp, abırayı da joqarılaptı. Bunı xannıń wázirleri jaqtırtpaptı. Olar Jiyrensheniń abırayınıń ósiwinen qorqıp, onı xanǵa jamanlap óltirmekshi bolıptı.
5. Dánekerler teksttiń komponetlerin de baylanıstıradı. Mıs: Usı kúnnen baslap meniń de jasaǵım kelmedi. Ózimdi talay márte biyikten taslap óliwdi oyladım. Liykin kindik tusıma baylap alǵan bir qısım topıraq meniń ómirimdi uzayta berdi me, İran shegarasına jaqın tawlı bir awılǵa alıp keldi. Biraq, shegaradan ótiw hesh múmkinshiligi bolmadı.
Dánekerler tekstte bir waqıtta abzatslardıń semantikalıq hám sintaksislik baylanısların támiyinlewshi qural xızmetin de qosa atqaradı. Mıs: Jumamurat kelinshegi menen bes-altı jıldan beri áneydey bolıp ómir súredi. Tórt bólme jayı, eki balası, úyleri de tap-taza, tap-tuynaqtay. Balaları da ózli-ózi ájik-gújik bolıp Jumamurattıń gazeta-jurnal oqıp, dem alıwına kesent bermeydi. Kelinsheginiń bolsa jıńq etip sesti shıqpas.
Biraq…biraq, bulardıń bári Jumamurat ushın qádimgi bolıwǵa tiyisli, onsha áhmiyeti joq, dártke aspaytuǵın nárseler.
Bulardan basqa ataw hám infinitiv gápler, feyil formaları, waqıt hám orın mánisin bildiriwshi qurallar qatnasadı. Mıs:
1.Qıs ayı. Páskeltek ójire. Bala menen anası ekewǵanası shúńkildesip otır. Ómirbektiń hayalında burınǵıday pát joq.
2.İrannıń bir awılına kelip, kishkene bir góne ılashıqtı panaladıq ta sońınan ne qılarımızıd bilmedik. Qaltamızda bir teńgemix joq. Jergilikli tildi jáne bilmeymiz. Qattı qıynaldıq. A’kem biyshara tek mańlayına urıp «nege keldim bul jaqqa, ana jurtımdı taslap» dep kúndiz-túni jılaw menen boldı.
3. Solay etip, Tóresh aǵa 1983-jılı sol instituttan húrmetli dem alısqa shıǵıp elge oraldı. 1984-jıldan baslap Ózbekstan İlimler Akademiyasınıń Qaraqalpaqstan bóliminde iskusstvotanıw sektorında aǵa ilimiy xızmetker bolıp issledi. 1995-jıldan baslap húrmetli dem alısqa ketti.