Texnologiyalar va pedagogik mahorat

1. Muayyan toifadagi vazifalami yechish metodikasini tushunib olishga
87

---

yordam beradigan bilimlar o'zlashtirilishini nazorat qilish;
2. CPzlashtirilish obyekti boHgan vazifalaming yechilish metodikasi bilan 
tanishish;
3. Konkret vazifa materiallari asosida oirganilgan metodikaga muvofiq 
ravishda talabalaming individual faoliyatini tashkil etish;
4. Tipik qiyinchiliklar va ulami yengish yo4larini guruh bo4ib muhokama 
qilishni tashkil etishning talabalar tomonidan bajarilib borishi va natijalarini 
tahlil qilish, kelgusida egallanishi mumkin bo4gan malakalarni 
takomillashtirish bo'yicha vazifa qoiyish.
Muammoli tipdagi amaliy mashg‘ulotlami tashkil etish quyidagi 
bosqichlami o‘z ichiga oladi:
1. Muayyan toifadagi vazifalaming yechilish metodikasini ishlab chiqish 
uchun zarur bo4gan bilimlaming talabalar tomonidan o'zlashtirilishini 
nazorat qilish;
2. yechilish metodikasini ishlab chiqishni kxfzda tutgan yangi vazifalami 
qo'yish;
3. Qo'yilgan vazifaning yechilish metodikasini ishlab chiqishga qaratilgan 
talabalaming flkrlashga urinishlarini tashkil etish;
4. Talabalar ishlarining natijalarini tahlil qilish, metodikani ishlab chiqish 
jarayonida yuzaga kelgan qiyinchiliklami guruh boHib muhokama qilish, 
uning sabablari va uni yengish usullarini aniqlash.
Amaliy vazifa va muammolami yechishdagi talabalaming umumiy 
faoliyatini tashkil etishning samarali shakli 
tadbirkorlik o'yhdaridir. 
Ma’lumki, 
tadbirkoriik o‘yinlari talabalaming kollektiv faoliyatini tashkil etishni bildiradi. 
Bu jarayonda uning bo‘lg4isi kasbiy faoliyatining ashyoviy va ijtimoiy mazmuni 
yaratiladi.
Tadbirkorlik o‘yinlarining pedagogik samaradorligi natijasi ko‘p 
jihatlardan o‘yinnmg ssenariysini ishlab chiqish va uning tayyorianish sifati 
bilan belgilanadi. Tadbirkoriik o‘yinlari talabani amaliy tayyorlashning 
pedagogik vazifalari tizimini yechishga qaratilgan bo‘lishi lozim. Bularga 
birinchi navbatda: real kasbiy faoliyat sharoitida qo‘llanadigan amaliy malaka 
va ko‘nikmalami shakllantirish; amaliy vaziyatlar va shunga mos harakat 
usullarini ishlab chiqishni tahlil qiladigan fikrlash qobiliyatlarini 
shakllantirish; guruh (jamoa) faoliyatida faol ishtirok etishini ta’minlaydigan 
qobiliyatlami shakllantirish taalluqlidir.
O^yinning mazmuni va tuzilmasi shunday shakHanishi va shunday tuzilishi 
kerakki, unda shunga mos malaka va qobiliyatlar har bir ishtirokchida butun 
o‘yin davomida shakllansin. 0 ‘yinning pedagogik vazifalari ssenariyda aniq 
aks etishi shart.
0 ‘quv vaziyatini modellashtirish bo‘yicha tadbirkorlik o‘yinlarini 
tayyorlashda murakkab amaliy vazifalami (muammolami) yechishga qaratilgan 
kasbiy faoliyat mazmuni tanlanadi. Bunda mos vazifalami tahlil qilib chiqish,

---

uni yechishda ishtirok etadigan rahbarlar va ijrochilami, ulaming vazifalari, 
o ‘zaro munosabatlari tartibi, vazifani samarali yechishning ibtidosi, 
bosqichlari va me’yorlari, unga kerak bo‘ladigan texnik vositalar, me’yoriy, 
ehtiyoj (spravochnik), metodik va boshqa manbalami aniqlash zarur.
0 ‘quv jarayonini takomillashtirish metodlari muammoli o ‘qitish 
jarayonida samaradorligi bilan alohida ahamiyatga ega. Ulardan talaba ijodiy 
shaxsni — bo‘lg‘usi mutaxassisni shakllantirish nuqtai nazardan foydalanish 
maqsadga muvofiqdir. Bunday o‘qitishda talabalarning bilish mustaqilligini 
shakllantirish va rivojlantirish katta ahamiyatga ega, chunki u talabalarda 
bilimga bo‘lgan barqaror qiziqishning shakllanganligini, tashabbus va mustaqil 
faoliyatning muntazamligini, muayyan aqliy harakatlar va aqliy sifatlar 
tizimini ko‘zda tutadi.
Ma’lumki, bilish talabalarning tushunishi uchun bo‘lgan aniq fan sathida 
boshlanar va bu bosqichga uning rivojlanishi, qobiliyati mos kelishi, tabiat 
jarayonlari va hodisalarining ichki mohiyati va haqiqiy mazmuniga yetish va 
shu tariqa asl ilmiy bilimlar o‘zlashtirilar ekan, bu o‘rinda o‘qitishning 
faol,
muammoli-ijodiy metodlarini qo‘llash zarur. Vazifa ilmiy bilimlarni 
egallash jarayonida o‘z-o‘zidan hal bo‘lmaydi. Uning yechilishi tafakkumi 
maxsus mashq qildirishga jalb etadi. Shu ma’noda gap o‘quv materialini 
/6‘rganishning muayyan obrazi, tashkiliy, pedagogik maqsadga muvofiqligi 
jarayoni, fikriashning faol taiaqqiy etib borishi, bilish faolligi va talabalarning 
mustaqilligi haqida boradi.
Demak, muammoli o‘qitish bu o‘qitishning pedagogik texnologiyasi 
bo‘Iib, o‘zining mazmuni va tuzilmasi bo'yicha o‘qituvchi va talabaning 
ijodiy jarayonlarini sintezlaydi.
Muammoli o‘qitishda pedagogik faoliyatning xususiyatlari o‘quv 
axborotlari mazmunini muammoli vazifalar va muammoli vaziyatlarga 
ko‘chirish orqali maqsadlarni oydinlashtirish jarayonidan iborat bo‘ladi.
Ijodiy o‘quv faoliyati muammoli o‘qitishning asosiy qoidasini saqlagan 
holda — ma’lum darajada harakatlarga erkinlik berish va bu harakatlami bilish 
jarayonining butun tuzilmasi tizimida tartibga tushirish bilan boshqariladi.
Muammoli o‘qitishdan foydalangan holdagina talabalarda o‘quv 
muammolari va kasbiy vazifalarini yechishda ilmiy tekshirish jihatdan 
yondashuvni tarbiyalash, mustaqil bilish malakasi va metodlarini 
shakllantirish mumkin. Muammoli o ‘qitishni qo'llash, bilishni tushunishni 
shakllantirishga yordam beradi, pedagogik ijod va kasbiy mahoratni 
rivojlantirishga psixologik va kasbiy tayyorlikni shakllantiradi.
Muammoli o ‘qitish o ‘quv axborotiarining maxsus tuzilmasini ishlab 
chiqishni taqqazo qiladi. Muammoli leksiya texnologiyasi savollar, 
gipotezalar tizimi, uning yechimi, nazorat vatuzatuvlami amalgaoshirish 
tizimi orqali mazmunni muntazam ochib borishni ko‘zda tutadi.
Shuningdek, muammoli leksiyada muammoli vaziyat va uni muammoli
89

---

hal qilish tizimi ham kiradi. 0 ‘quv jarayonida bunday texnologiyani joriy 
qilish qiziqishni uyg‘otadi, aqlni rivojlantiradi, bilish qarshiliklarini yengish 
uchun yo‘l-yo‘riqlar berishni talab qiladi. Shu bilan birga mantiqiy tadqiq 
qilishga yo‘llaydi va uni bosqichlar bo‘yicha o‘rgatadi, tafakkurning nazariy 
uslublarini tarbiyalaydi.
Muammoli leksiyani o‘tkazishda o‘quv axborotlari tuzilmasi shunday 
tasvirlanishi mumkin, ya’ni leksiya «0‘zbekiston Respublikasida Xalqta’limi 
taraqqiyotining hoziigi zamon konsepsiyasi» kabi muammolaiga bag‘ishlanishi 
mumkin. Bu leksiyani tashkil etishda muammoli vaziyat takliflar bo‘yicha 
yechilish usulini tanlash, qo‘yilgan muammo yechimi bo‘yicha tanlangan 
usullarni muhokama qilish, yangi axborotni olib kirish tarzida yaratiladi.
Muammoli vaziyatni yaratish uchun talabalarga ikki nazariy qoida taklif 
etiladi: bu xalq ta’limini bashorat qilish va xalq ta’limi maqsadi. Ularga bu 
muammolardan birini tanlash yoki muammoli vaziyat aniqlab berishi 
lozim bo'lgan o‘zlarining yangi nazariy qoidasini tuzish taklif etiladi.
Keyingi bosqichda tanlangan vazifani muhokama qilish tashkil etiladi, 
uning hal qilinish jarayoni kuzatiladi, axborotlar tahlil qilinadi va tanlangan 
ySchimning to‘g‘riligi tekshirib ko‘riladi. Undan so‘ng yangi nazariy nuqtai 
nazami tuzishga o^iladi.
Muammoli leksiya talabalaming faqat tinglovchi emas, balki faol 
ishtirokchi bo‘lishini taqozo qiladi. U ilmiy tafakkur uslubini rivojlantiradi. 
Muammoli vazifalar o‘zida operasion-prosessual tarkiblarni birlashtiradi. Ular 
axborot mazmunini yangilash va yangi bilimlar olish orqali tahlilga, 
tushunish va izohlashga, o‘rganilayotgan ilmiy muammolami nazariy jihatdan 
fikrlashga diqqatni jalb qiladi. Muammoli leksiya davomida talabalarda mavjud 
bo‘lgan bilimlardan foydalaniladi, ulami yangi axborotlar bilan bog‘liq 
ravishda yangilanishini amalga oshiradi.