Texnologiyasi

41-jadval
Nafas olinganda va chiqarilganda havoning tarkibi (% hisobida)
o 2
so2
n
2
N afasga olinadigan havo
20,94
0,03
79,30
N afasdan chiqariladigan havo
16,30
4,40
79,60
N afasdan chiqarilayotgan havoning bosimi alveola havosi tark i­
bidagi suv bug'lari hisobiga bir m uncha ko‘paygan b o ‘ladi.
Gazlaming qon bilan tashilishi
Q onning organizm dagi eng m uhim vazifalaridan biri gazlam i 
(kislorod) o'pkadan to'qim a va hujayralarga, karbonat angidridni esa 
to ‘qima va hujayralardan o ‘pkaga tashishdir.
O'pkada alveola havosi bilan vena qoni o‘rtasida gaz almashinar ekan, 
m a’luin miqdordagi karbonat angidrid vena qondan alveola havosiga 
o'tkaziladi, shu vaqtning o'zida vena qon alveola havosidan o'tadigan 
kislorod bilan to'yinib, arteriya qonga aylanadi va kislorodni organizmning 
barcha hujayralariga yetkazib beradi. To'qim alarda esa, arteriya qon bilan 
hujayralar o'rtasidagi gaz almashinuv tufayli, arteriya qondan m a’lum
miqdordagi kislorod hujayralariga o'tadi, shunda arteriya qon hujayralar­
dan karbonat angidrid gazini olib, shu gaz bilan to'yinadi va vena qonga 
aylanadi, so'ngra o'pka tom on harakat qiladi.
Nafas harakatlarining boshqarilishi
Hayvonlaming nafas olish jarayonlarini asab tizimi va boshqa omillar 
boshqarib turadi. Shuning natijasida nafas tizimining faoliyati organizmning 
faoliyatiga to'la moslashib, uning ehtiyojini qondirib turadi.
Nafas olish tizimining faoUyatini boshqaruvchi markazning asosiy 
qismi uzunchoq miyada joylashgan, bu markaz, dastavval, 1885-yilda 
ius fiziologi N.D.Mislavskiy tom onidan o'rganilgan.
A garda u zu n ch o q miya bilan orqa m iyaning o 'rta sid a n kesib, 
ularning o 'z a ro aloqasini uzsak, bu vaqtda nafas harakatlari, y a ’ni 
ko'krak qafasining kengayib-torayishi darhol to'xtaydi. Bu esa, u zu n ­
ch o q m iyadagi m arkaz nafasni boshqaradigan asosiy va hayotiy 
m u h im m arkaz ekanligidan dalolat beradi.
U zunchoq miyadagi markaz juft simmetrik qismlardan tashkil top- 
gan b o 'lib , h a r qaysi tom on i k o 'krak qafasining tegishli tarafida 
bo'ladigan nafas olish va nafas chiqarish harakatlarini boshqarib, idora
210

---

etib boradi. Nafas markazining bir tom onini shikastlab ishdan chiqar- 
sak, ko‘krak qafasining xuddi o'sha tarafidagi nafas harakatlari to'xtaydi.
Hiqildoq, kekirdak va bronxlaming shilliq pardalari ta’sirlanganda nafas­
ning siyraklashuvi seziladi, yurak faoliyati sekinlashadi. Nafas tizimi bi­
lan yurak-tomir tizimining bunday o ‘zaro chambarchas bog'langan holda 
ishlashi organizmda kechadigan barcha hayotiy hodisalaming o'zgarib 
tuigan tashqi muhitga moslashishida katta ahamiyatga ega.
Nafasning boshqarilishida markaziy asab tizimining boshqa qism­
lari bilan birgalikda bosh miya va miya yarimsharlarining po'stlog'i 
ham ishtirok etadi va yetakchi o'rinni egallaydi.
Nafasning boshqarilishida ishtirok etadigan m oddalam ing eng m u- 
himi karbonat kislotadir. Qonda karbonat kislotaning belgili miqdorida 
bo'lishi markazning m udom o ‘z -o ‘zidan q o ‘zg‘alib turishida markaz 
avtomatizmida katta ahamiyatga ega deb hisoblanadi. Olim I.M. Sechenov 
dastlab 1863-yilda uzunchoq miyadagi nafas markazining avtomatik 
ravishda, o ‘z -o 'z id a n m ustaqil q o ‘zg‘alib turishini kuzatgan edi. 
M arkazning avtom atizm i unda kechayotgan m oddalar almashinuv 
jarayonlariga bog‘liq, albatta.
Karbonat kislota qonda odatdagidan ko'payib ketsa, nafas tezlashadi 
va chuqurlashadi. Agar nafas yollarini 20-30 sekund berkitib ruriisa, 
qonda karbonat kislota ko‘payishi natijasida nafas bir qancha tezlashishini 
bilishimiz mumkin. Bunday holat gupemoz deyiladi.
Hayvon bolasi ona organizmida rivojlanayotganda nafas markazi 
q o ‘zg‘olmaydi, chunki bola organizmida hosil b o ‘layotgan karbonat 
angidrid ona organizmiga, qoniga o ‘tib turadi. Bola tug‘ilganda uning 
kindigi uzilishi bilanoq, qonida karbonat kislota to'plana boradi va tezda 
uning m iqdori nafas markazini qo‘zg‘atadigan darajaga yetadi. Oqibat- 
da bola tug‘ilgan zahotiyoq nafas markazi q o ‘zg‘alib, dastlabki nafas 
olish bilan o'pkasiga havo tortadi. Shundan so‘ng, nafas tegishli qo- 
nuniyatlar asosida bir m arom da davom etaveradi.
Jismoniy ish bajarayotgan hayvon nafasining boshqarilishida bosh 
miya yarimsharlarining p o ‘stlog‘i ham ishtirok etadi. Ilgari ishlab yurgan 
hayvonlarda ish boshlanishi oldidan nafasning tezlashishi ana shundan 
darak beruvchi refleksdir. Hayvonni ishga tayyorlash, odatdagi ishlaydi- 
gan joyiga olib kelish kabilaming o ‘zi ham hayvonda hali ish boshlan- 
masdan oldin xuddi ish paytidagidek yurak ishi, nafasning tezlashuvi- 
ga, o ‘pka ventilatsiyasi va daqiqalik hajmining ko‘payishiga sabab bo'ladi.
211

---