Texnologiyasi

Botqoq tuproqlar. Suvning uzoq vaqt turib qolishi natijasida bu 
yerda o‘simlik qoldiqlari to‘planib qoladi. Bunday tuproqlar daiyolaming 
quyi terassalarida hamda o ‘tloq va o‘tloq-botqoq tuproqlar orasida 
uchraydi.
Cho 7 zonasi tuproqlari. Cho‘l sharoitidagi barcha tuproqlar cho‘l 
zonasi tuproqlari turiga kiradi. Iqlimi issiq, quruq va suv buglantirish 
kuchli bo‘lib, yog‘ingarchilik kam. Tuproq ma’lum darajada sho‘rlanadi. 
C ho‘l zonasining shimoliy qismida yillik o‘rtacha harorat 10-120°C, 
yillik yog‘ingarchilik 125-200 mm, janubiy qismida esa 15-170°C va 
100-120 mm ga boradi.
C ho‘l zonasi tuproqlari sho‘rlanish, sho‘rsizlanish hosil bo‘lib 
turishi hisobiga tuproqda turli taqirlanish sodir boladi. Yog‘ingarchilikdan 
so‘ng kuchli qatqaloq bosadi.
C ho‘l zonasi tuproqlari tabiiy sharoit va tuproq tarkibidagi jarayon- 
larning kechishiga qarab sur tusli qo‘ng‘ir tuproqlar, taqirlar, taqirli, 
qumli, o'tloq, o‘tloq-botqoq va botqoq tuproqlarga bo‘linadi.
Sur tusli q o ‘ng‘ir tuproqlar - Buxoro viloyatining Q orako‘l 
tum anida, Malik ch o ‘lida va Samarqand viloyatining g'arbiy tum an- 
larida uchraydi. C ho‘lda yozgi issiq va quruq havo ta ’sirida tuproq o ‘ta 
qurib ketadi. Siyrak holda shuvoq va sho‘ralar o ‘sadi. Tuproqning 1-3 
sm yuza qatlami uqalanuvchi qatqaloqdan iborat, qatqaloq betini 
qum bosgan b o ‘ladi. Tarkibida chirindi (0,3-0,8%) juda oz, pastlik 
qismida 1-1,2% chirindi bor, bu yerda o ‘simliklar o ‘sadi. Chirindili 
qatlam 10-12 sm dan 30-40 sm gacha boradi. Azot 0,04-0,07%, 
fosfor 0,07-0,15% ga yetadi. Unumdorligi oz, suvni yomon o‘tkazadi, 
zichlangan bo‘ladi. 0 ‘zlashtirishda, albatta, tekislash, sho‘rini yuvish, 
organik va m ineral o ‘g‘itlar solish, almashlab ekishni joriy etish 
bilan paxta va boshqa ekinlardan m o‘l hosil olish mumkin. Amalda 
Qoraqum, Qizilqum, Ustyurt kabi yerlarda chorvachilik rivojlan- 
gan, yaylov sifatida keng foydalanilmoqda. Taqirlar Amudaryo, 
Sirdaryoning qadimgi tekisliklarida, delta qismida tarqalgan. Yuzasi
2-3 sm qalinlikda yorilib ketgan. Juda zich qatqaloq hosil qiladi. 
Qatqaloq ostida kul tusli qo‘ng‘ir yumshoq qatlam bo ‘lib, unda tuz 
ko‘p uchraydi. Tarkibida chirindi 0,4-0,7%ga boradi, azot va fosfor
16

---

kam, suvni o ‘zidan yomon o ‘tkazadi. Bunday yerlarni go‘nglash 
bilan tuproqdagi biologik jarayonlar tezlashtiriladi.
Taqir tuproqlar. Taqir tuproqlar daryo vodiylari va deltalarida keng 
tarqalgan, cho‘l sharoitining eng yaxshi tuproqlaridan hisoblanadi. 
Tuproq yuzasi darz ketib, yorilgan bo'ladi va chirindi 0,4%dan 1,3% 
ga yetadi, azot va fosfor juda kam. Taqir tuproqlarda almashlab ekishni 
joriy etish, mahalliy va mineral o ‘g‘itlam i solish, tuproq sho‘rini 
yuvish va sifatli ishlov berish tadbirlarini qo‘llash bilan ekin ekib, 
o ‘stirishda foydalanish zarur.
Qum tuproqlar. Qum tuproqlar Qizilqum, Q oraqum , Qarshi 
cho‘llari, Mirzacho‘l, Sherobod Buxoro, Farg‘ona vodiysi kabi ko‘plab 
zonalarda uchraydi. Tuproq yuzasida to ‘zg‘iydigan sochma qumi bor, 
chirindi 0,2-0,5% , azot 0,01-0,03% va fosfor 0,03-0,05% bo‘lib, 
juda kam. Mexanik tarkibi serqum bo‘lganligi uchun o ‘zidan suvni tez 
o ‘tkazadi. Suv yetarli bo ‘lsagina, dehqonchilik rivojlanadi.
Tuproq xaritasi va xaritagrammasi
0 ‘zbekiston tuproqlarining turli-tuman tur va xillari bo‘lgani uchun 
ularning yuza, haydalma qatlami alohida hisobda turadi. Tuproq holatiga 
qarab yemi ishlash, o ‘g‘itlash, sug‘orish, ekin qator oralariga ishlov 
berish kabi agrotexnik tadbirlar ishlab chiqilib, amalga oshiriladi.
Buning uchun tuproqda kuzatuv ishlari olib boriladi hamda tup­
roq xaritasi tuziladi. Tuproq xaritasi har bir viloyat, tum an va fermer 
xo'jaliklarida, albatta, bo‘lishi kerak. Mamlakat, viloyatlarning, vodiy 
va vohalaming tuproq xaritalari mayda masshtabli va xo‘jaliklar uchun 
esa, yirik masshtabli qilib tuziladi. Tuproq xaritasini tuzib olish uchun 
xo‘jalikka qarashli yerlarning har yer- har yeridan 2 m chuqurlik 
qazib, o ‘rachalar hosil qilinadi. 0 ‘ralaming devorlaridagi tuproq kesimi- 
ni tekshirish yo‘li bilan tuproqning mexanik tarkibi, tuproqosti qatla­
mi, chirindi miqdori, donadorlik va sho‘rlanish darajalari aniqlanadi. 
So‘ngra barcha dalalar ko‘zdan kechirihb, tuproq xaritasi tuzishga 
kirishiladi. Yer uchastkalari, konturlarining bir-biridan farqi, ulardagi 
tuproq tusi, mexanik tarkibi, unumdorlik darajasi, ekib o ‘stirilayotgan 
o ‘simliklarning farqlanishi hisobga olinadi. Qazilgan chuqur o ‘ralarning 
devorlaridan olingan nam unalar bilan birga laboratoriyaga yuborila- 
di. Laboratoriyada tuproqning mexanik tarkibi, undagi oziq m od- 
dalarning miqdori, zararli tuzlarning miqdori, tuprogning^dona- 
dorlik darajasi kabi ko'plab fizik, kimyoviy xususiyatlan:a/pqlajii|b,
2-184
17

---

xulosa beriladi. Ushbu xulosalar bilan ekin yerlari baholanadi. Dehqon- 
chilik ishlarini to ‘g‘ri olib borishda tuproq xaritasiga va xaritagram- 
masiga murojaat qilinadi.
Tuproq xaritagrammasi bo‘yicha tuproqni ishlash, ekin ekish mud- 
datlarini belgilash, ekish, o ‘simlik o‘stirishda qulay agrotexnik tadbirlar 
olib borish, mineral va mahalliy o‘g‘itlami m e’yorida solish, sug‘orish 
ishlarini olib borish (soni, miqdori), yerlarning sho‘rlanishini oldini 
olish, tuproqning yuza qatlamini yuvilib ketishdan saqlash ishlari bel- 
gilanadi va amalga oshiriladi. Bu esa, dehqonchilik madaniyatini yuk- 
saltirish hisobiga ekinlardan muttasil yuqori hosil olish imkonini bera- 
di. Hozirda bunday ishlami kompyuter yordamida bajarishga kirishilgan. 
Xorazmda ilmiy asosda yer va suv resurslaridan unumli foydalanishda 
iqtisodiy va ekologik tizimni ishlash loyihalari ishlab chiqildi. Yerdan 
to ‘g‘ri foydalanib, ekinzor, bog‘, tokzorlar tashkil qilish, turar joy- 
lar qurishda ham tuproq xaritasiga murojaat qilinadi.
Tuproq agrokimyoviy xaritagrammasi har 3 yilda bir tuziladi.