Texnologiyasi

Nazorat savollari
1. Sug'oriladigan zonalarda qanday tuproqlar bo‘ladi?
2. Suvli yerlardagi bo'z tuproqlarning unumdorligini oshirish uchun 
qanday choralar ko‘riladi?
3.Tipik(asl) bo‘z tuproqlar tarkibidagi chirindi miqdorini bilasizmi?
4. 0 ‘tloq tuproqlar, o ‘tloq-botqoq tuproqlar qanday bo'ladi?
5. Tuproq xaritasi va xaritagrammasi nima uchun tuziladi?
4-§. 0 ‘simiiklarning o‘sishi va rivojlanishi
0 ‘simlikning organizmi haqida. 0 ‘simlik nafas oladi, rivojlanadi, 
to‘yinadi, ko‘payadi. Shuning uchun ham, o ‘simlik tirik organizmdir. 
0 ‘simIiklar turlari, xillari bo‘yicha o ‘ziga zaruriy omillar yetarli bo‘lgan 
sharoitda o ‘sib, rivojlanib hosil beradi. Bunda yorug‘lik, issiqlik, tu p ­
roqda oziq, suv, havo bo‘lishi shart. Masalan, 0 ‘zbekistonning bar- 
cha viloyatlarining iqlim, tuproq sharoitlari g‘o £za, g‘alla, don ekin- 
lari, yem-xashak ekinlari o‘stirish imkonini beradi. Shuning bilan bir 
qatorda har bir o ‘simlik o'ziga xos sharoitda o‘sadi va rivojlanadi. 
Masalan, g ‘o‘za unum dor tuproqlarda yaxshi o ‘ssa, sholi suv ichi- 
da, yetarli oziqlantirish bilan yaxshi o ‘sib, hosil beradi. Bug‘doy,
18

---

arpa kabi ekinlarni kuzda ekilib, yuqori hosil olinmoqda. K o‘klamda 
ham turli ekinlar ekiladi, ayniqsa, kuzgi bug‘doy o ‘rniga takroriy 
sholi, g‘o ‘za, poliz, yem-xashak, ozuqa ekinlari ekib, hosil yetishti- 
rishda tajribalar to ‘plandi.
Kuzatishlardan g‘o ‘za o ‘stirishda issiqlik 34-35°C dan ortib ket- 
ganda ekinga salbiy ta ’sir ko‘rsatishi aniqlangan.
0 ‘simliklaming o‘sish va rivojlanish davrida oziq moddalarga, suv- 
ga, yorug‘lik va shu kabi omillarga talabi turlicha bo‘ladi. Masalan, 
g‘o‘za chigitining unib chiqishidan nihollarda 1-2 chinbarg chiqar- 
gunga qadar fosforli, 1-chinbargdan so‘ng azotga, 1-chinbargdan 
shona hosil qilgunga qadar azot va fosforli, 1-shonadan 1-gulgacha 
azot va kaliyh, gullashdan ko‘sak paydo qilgunga qadar azot va fosforli 
o ‘g‘itlarga talabchan bo'ladi. Har bir o ‘simlik bir qancha a ’zolardan: 
ildiz, barg, poya, gul, meva, urug'lardan iborat bo‘ladi.
0 ‘simlik o ‘ziga zarur oziq moddalami ildizlari va barglari orqali 
tuproqdan hamda havodan olib turadi. O'simliklarning tanasi ana shu 
oziq moddalardan paydo bo‘ladi, u o‘sadi, kattalashadi. Ayni vaqtda 
o ‘simlik rivojlanadi - unda yangi a ’zolar (masalan, gul) va yangi 
xususiyatlar vujudga keladi. 0 ‘simlik ham urchiydi - ko‘payadi.
О 'simliklarning ahamiyati
0 ‘simlik nafas olishda havodan karbonat angidrid yutib, kislorod 
chiqarib beradi va havo tarkibini bir xilda ushlab turadi. Demak, 
insonlar va hayvonlar uchun nafas oladigan kislorod, oqsil, moy, 
kraxmal, qand (shira) ham da boshqa m ahsulotlarni tayyorlab b e­
radi. Ko‘mir konlari, torf va boshqa boyliklar ham o‘simlik dunyosining 
mahsulidir. Insonlar o ‘simlikdan turlicha foydalanadi. U ndan don, 
moy, sabzavot, meva oladi, yem-xashak ekinlarini iste’mol qilgan 
chorva hayvonlari aholi uchun sut, go‘sht, tuxum , jun, teri m ah- 
sulotlarini beradi. Paxta, kanop tolalaridan gazlama to ‘qilib, ust- 
bosh tayyorlanadi, o ‘simlikni qayta ishlash yo‘li bilan qurilish 
m ateriallari, o ‘tin, qog'oz, oshlovchi m oddalar, b o ‘yoq, rezina va 
boshqa ko‘plab foydali m ahsulotlar olinadi. M asalan, g‘o ‘zadan 
150 xildan ortiq mahsulot olinadi. 0 ‘simlik tuproqning sho‘rlanishiga, 
yuvilishiga yo‘l qo ‘ymaydi, ayniqsa, tabiiy iqlim ni o ‘zgartiradi. 
D araxtzorlar turli sham ollardan, garmsel sham olidan ekinlarni 
asraydi, to ‘qay, botqoq yerlarni quritib beradi, daryo b o ‘ylarini 
yem irilishdan saqlaydi.
19

---