Tilshunoslik nazariyasi

Gap urg‘usi yoki logik urg‘u. Ovozni kuchaytirish yoki ko‘tarish yordamida gap tarkibidagi biror-bir so‘z ajratib talaffuz etiladi.
Gapda ajratib talaffuz etish hodisasi gap urg‘usi yoki logik urg‘u deb
ataladi. Logik urg‘u tufayli gap turli xil mazmunga ega bo‘ladi.
Logik urg‘u yordamida mantiqiy tomondan muhim va butun
e’tiborni qaratish kerak bo‘lgan so‘z ajratib talaffuz etiladi. Logik
urg‘u gapdagi har bir so‘zga tushishi mumkin. Logik urg‘uning ifodalanishi dunyo tillarda turlichadir. Masalan, rus tilida urg‘u tushgan
so‘zdagi so‘z urg'usi у ana ham kuchliroq talaffuz qilinadi. Fransuz
tilida logik urg‘u olgan so‘zning birinchi bo‘g‘ini so‘z urg‘usini oladi. O‘zbek tilida logik urg‘u olgan so‘z kesimdan oldingi o‘ringa
ko‘chiriladi. Masalan: Akam Moskvadan bugun heldi (kecha emas,
bugun). Akam bugun Moskvadan keldi (Toshkentdan emas, Moskvadan).
Bugun Moskvadan akam keldi (do‘stim emas, akam).
Nutqning ohangdorligi intonatsiya deb ataladi. Gap ohangi turli vazifalami bajaradi. Masalan, uning eng muhim vazifalaridan biri
sintaktik funksiyasi hisoblanadi. Bunda ohang yordamida tasdiq, savol, hayajon kabilar ifodalanadi. Intonatsiya yordamida so‘z birikmasi, gapga tegishli yoki tugallanmagan gapning bir qisinini aniqlash mumkin.
Intonatsiya melodika, ibora urg‘usi, temp (nutq sur’ati), tembr
(ovozning neytral va emotsional sifati) pauza, ritm (urg'uli va urg‘usiz bo‘g‘inlar almashuvi) majmuyi bo‘lib, so‘zlovchining his-hayajoni, maqsadi va fikrini ifodalovchi prosodik birlikdir. Demak, intonatsiya ohang emas, ohang - intonatsiyaning bir komponenti melodikaga to‘g‘ri keladi. Melodikaning pasayuvchi, ko‘tariluvchi turlarini qo‘shma gaplarda kuzatish mumkin. Masalan: U kelsa (ko‘tariluvchi), biz boramiz (pasayuvchi).
Intonatsiyaning komponentlariga quyidagilar kiradi:
1. Melodika
2. Fraza urg‘usi
3. Intensivlik
4. Ritm
5. Nutq tempi
6. Ovoz tembri.

Nutq tovushlarini o'rganuvchi aspektlardan biri fonologiya deb
yuritiladi. Nutq toviishJarining vazifaviy qiymatini fonologiya o‘rganadi. Fonologiyaning o'rganish obyekti fonemadir. Fonema so‘z, so‘z
shakllari va morfemalami tashkil etuvchi, ma’no farqlash uchun xizmat qiluvchi eng kichik, boshqa bo‘laklarga bo‘1inmaydigan til birligidir. Masalan, tup - tub; quy - qo ‘y; sut - sud so'zlari fonemalar yordamida farqlanadi. Tarkibidagi birgina fonema bilan farq qiluvchi so‘zlar
kvaziomonimlar deb yuritiladi. Fonemalarning bogianishi, o‘zaro munosabati fonologik tizimni tashkil etadi. Tilshunoslik tarixida tovush
sistemasini o‘rganishda ikki davr farqlanadi: 1) “fonema” tushunchasi
shakllanishiga qadar boMgan davr; 2) fonologiya, ya’ni XIX asming
ikkinchi yarmi va XX asrda fonema nazariyalarining yuzaga kelish
davri. Birinchi davrda fonema va tovush, ba’zan harflar o‘rtasidagi
farq aniq ko‘rsatilmay, tovushlaming talaffuzi so‘zlardagi u yoki bu
holatda etimologik o‘zgarishlarga uchrashiga ko‘proq e’tibor berilgan.
Fonologiya davrida ular o'rtasidagi farq oydinlashtirildi va tovushlar,
keyinchalik, bo‘g‘in. urg‘u va intonatsiyaning tildagi funksional tomonlari o'rganila boshladi. “Fonema” atamasini keng ta’riflagan, bu
tushunchaga asos solgan olim I.A.Boduen de Kurtenedir. “Fonema”
atamasini o‘zbek tilshunosligida birinchi bo’lib professor U.D.Polivanov qo’llagan. Hozirgi tilshunoslikdagi ikki taiim ot - Moskva
va Leningrad fonologiya maktablari nazariyalari turkiy tillarga
ham tatbiq etilmoqda.
Fonema (grekcha phone - tovush, ovoz) nutqni tovush tomondan
shakllantirishda ishtirok etuvchi vosita sifatida tilning eng kichik birligidir. Chunki nutqning muhim elementi sanalgan so‘zlar, uning ma’noli qismlari (morfemalar), So‘z formalari ana shu fonemalar vositasida
shakllanadi va shu fonemalar yordamida ma’no jihatidan o‘zaro farqlanadi. Fonema tilning eng kichik birligi sifatida tilning fonetik sistemasida muhim o‘rin tutadi. Fonema insonlar jamiyatining asosiy aloqa
vositasi bo‘lgan nutqni shakllantiruvchi so‘zlarning asosiy elementidir.
Tilning eng kichik qurilish materiali sifatida fonemalaming eng
muhim, bosh vazifasi - fonologik xususiyati morfema, leksema. so‘z
kabi ma’no ifodalovchi birliklami hosil qilish - ularning tovush tomonini shakllantirish hamda o‘mi bilan tovush jihatini farqlash kabi ijtimoiy vazifalami bajarishdir.
Nutq tovushlari o‘zining fiziologik, akustik va fonologik xususiyatlari bilan tovushlardan farq qiladi. Nutq tovushlarining fonologik
xususiyati - fonematik holati, ya’ni so‘z ma’nolarini farqlash uchun
xizmat qilishi, uning muhim ijtimoiy mohiyatga ega ekanligini ko‘rsatadi. Faqat ijtimoiy mohiyatga ega bo’lgan, ijtimoiy aloqa vositasi sanalgan tilning muhim birligi sifatida xizmat eta oladigan tovushlargina
fonema sanaladi. Shuning uchun ham har bir konkret tilda tovushlar
soni ko‘p bo’lgani holda, fonemalar soni adabiy til, yozuv uchun
qonunlashtirilgan tovushlar soni bilan cheklanadi. Mutaxassis-nazariyachilar fonemani turlicha talqin qiladilar, turlicha ta’riflaydilar.
A.Abduazizov “fonema”ga shunday ta’rif beradi: “Fonema - tildagi ma’nodor birliklar bo’lgan so‘z va morfemalarni tashkil etuvchi
va ularni farqlash uchun xizmat qiluvchi, tilning eng kichik, o‘zi
mustaqil ma’noga ega bo‘lmagan birlikdir”.
Fonema murakkab birlik bo’lib, turli artikulyatsion-akustik belgilami o‘z ichiga qamrab olgan va bu belgilardan tashkil topgan.
Masalan, t fonemasida portlovchilik belgisini s fonemasidagi
sirg‘aluvchilik belgisiga qiyoslab ajratib ko‘rsatish mumkin: tol-sol-,
к fonemasidagi jarangsizlik belgisini g fonemasidagi jaranglilik belgisi
bilan qiyoslash mumkin: kul - gul. Demak, fonema turli belgilaming
majmuyi sifatida namoyon boiadi. Xususan, til oldi, tish, portlovchi,
jarangli belgilarning yigindisi d fonemasini tashkil etadi. Shu belgilardan biri jarangli d fonemasini jarangsiz t fonemasidan farqlaydi. Ana
shunday bir fonemani ikkinchisidan farqlash uchun xizmat qiluvchi
artikulyatsion yoki akustik belgilar farqlanish belgilari yoki fonologik
belgilar deb ataladi, fonema tarkibida farqlanish belgilari bilan birga
tovushlarni farqlamaydigan, fonologik boimagan belgilar ham bor.
Masalan, o‘zbek tilida unlilaming cho‘ziq-qisqaligi, undoshlaming
yumshoq-qattiqligi fonologik jihatdan ahamiyatsizdir.
“Fonologiyada tovushlar bilan bog’liq, ma’noga ta’sir etmaydigan kichik farqlanishlar nazarda tutilmaydi. Quyida ikki so‘zlovchi
nutqini kuzatamiz: bir so‘zlovchining “Ssh!” (“Jim bo’ling” ma’nosida)
va boshqa so‘zlovchining ayni “Ssh!”ni boshqacha talaffuz qilishi fonolog olimni qiziqtirmaydi.
Barcha tovushlar farqlanadi. Fonologiya bunday farqlanishlarni
tahlil etmaydi. Fonologiya “sh” (shoe so‘zidagidek) va “s” (sue so'zidagidek) tovushlari orasidagi farqlanishlarga e’tibor qaratadi. Fonologiyaning birligi - fonema. Vengr tilida talaffuz qilish juda oson,
Chunki bir harf bitta tovushga to‘g‘ri keladi. Istisnoli holatlar venger
tilida ham kuzatiladi. Vengr so‘zlari, masalan, mosd, Idsd, nevesd, iisd
so‘zlaridagi -^sd “sh” tovushiga monand, ya’ni “zh” tarzida talaffuz
qilinadi: mozsd, lazsd, nevezsd, uzsd.53
Vengr tilidagi mozsd so‘zini tovush jihatidan tahlilga tortamiz.
Bunda eng so‘nggi tovush “sh” talaffuz etilmaydi. Chunki undoshdan
so‘ng yana bir undosh qo'shilgan: mos+d, shuning uchun ikkinchi undoshni talaffuz etish imkoniyati yo‘q. Birnda (/s/) tovushi ham, (/df) tovushi ham shovqinli tovush hisoblanadi, shuning uchun vengr tilida bu
tovushlar yonma-yon kelganda /z/ tarzida talaffuz etiladi.
Bunday holat ingliz tili uchun ham xosdir. Masalan, biror /sh/ tovushi bilan tugagan so‘zni olaylik, aytaylik, wash (yuvmoq) so‘zi boisin. Uning o‘tgan zamondagi shaklini hosil qilish uchun /edJ shaklidan
foydalaniladi (washed - yuvdim). Bunda talaffuzda qiyinchiliklar yuzaga keladi, ya’ni /sh/ tovushi shovqinli, /d/ esa ovozdor tovushdir. Ingliz
tili ona tili hisoblangan inglizlar wazhed yoki washt tarzida talaffuz
qiladi.
Ingliz tilida r ’s tovush birikmasi talaffuzi vengr tilidan farqlanadi.
Buning ajablanarli joyi yo‘q, Chunki bu tovushlar nemis hamda fransuz
tillarida ham boshqacha talaffuz qilinadi. Ingliz tilining ba’zi sheva
larida esa umuman talaffuz qilinmaydi. Agar “hip-hop” musiqani sotib
olsangiz (internet orqali) yoki musiqaning nomiga qarasangiz, albatta,