To sh k ent te m ir y o ‘l m u h a n d is L a r iin s t it u t I 4 A. E. O d IL x o ‘jayev qurilish materiallari 5340200 «Bino va inshootlar qurilishi»

M ateriallam ing suvda yumshash koeffitsiyenti (Kyum)uning suv 
shimgandan keyingi mustahkamligini (Rto.y) quruq holatdagi mustahkam- 
ligiga (Rqur) nisbatidir:
К 
=R. . /R
yum 
to у 
qur
Yumshash koeffitsiyenti 0 dan (xom gisht) 1 gacha (metallar) bo‘lishi 
mumkin. Davlatlararo standartlar talablariga muvofiq yumshash koeffitsi­
yenti 0,8 dan kam bo‘lsa, suv muhitida ishlatiladigan konstruksiyalar 
tayyorlash ruxsat etilmaydi.
Gigroskopiklik deb materiallaming muayyan muhitdan namlikni 
o ‘ziga singdirib olish xususiyatiga aytiladi. Materiallaming gigroskopiklik 
darajasini aniqlash uchun namuna havoning nisbiy namligi 100 foiz 
bo‘lgan xonada bir necha soat saqlanadi, so ‘ng namunaning quruq va 
gigroskopik nam holdagi massalari farqidan uning havodan qancha 
nam yutganligini aniqlanadi. Uning havodan namni ko‘p yutishi issiqlik 
izolyatsiyasi koeffitsiyentini oshiradi, mustahkamlikni kamaytiradi. 
Materialning sorbsion namligi deb, uning ochiq havodagi suv bug‘larini 
yutish xususiyatiga aytiladi. Nisbiy namlik ortgan sari materialning 
sorbsion namligi ham ortib boradi.
7

---

G ‘ ovak materiallarda adsorbsiya vakapillyar kondensatsiy a jarayonlari 
tufayli namlik uzoq saqlanib qoladi. Masalan, yog‘ochning muvozanat 
namligi 12-18 foiz, pishirilgan g ‘ishtniki 5-7 foiz. Material qisman suv 
yoki namlik ta’siri ostida b o ig an holatda, kapillyar bosim hisobiga suvni 
shimib namlanadi.
Namlikdan deformatsiyalanish - materiallarning nisbiy namlik 
o ‘zgarishidan hosil bo‘ladigan chiziqli yoki hajmiy o‘lchamlarining 
o ‘zgarishidir. Bu xususiyat materiallarning g ‘ovakligiga bog‘liq bo‘ladi. 
Zich materiallarda namlikdan deformatsiyalanish oz (plastmassa, zich 
keramika, granit) yoki umuman bo‘lmaydi (po‘lat, oyna, bitum). G ‘ovak 
materiallar (yog‘och, beton, giltuproq) nam ta’sirida kengayadi, namlik 
kamaysa, kirishish hisobiga deformatsiya ham kamayadi. Materiallarning 
bu holati ulardan konstruksiyalar tayyorlashda katta ahamiyatga ega.
Suv o ‘tkazuvchanlik -  materiallarning bosim ostida suvni o‘tkazishi 
filtratsiya koeffitsiyenti bilan ifodalanadi (m/soat):
Kf = V-a/[S-(p,-p2)-t]
bunda filtratsiya koeffitsiyenti 
(Kf) 1 m2 yuzali devordan (a) 1 soat (t) 
davomida o ‘zgarmas bosimda 
(p,-p21 m. suv ust.) oqib o‘tgan suv miqdori 
(V J bilan oMchanadi.
Materiallarning suv o ‘tkazuvchanligi ulaming strukturasiga bog‘liq. 
Materiallarning bu xossasi tom izolyatsiyasi,-suv inshootlari va havzalami 
qurishda katta ahamiyatga ega. Juda zich materiallargina, masalan, bitum, 
shisha, p o ‘lat, maxsus tarkibli plastmassalar va betonlar amalda suv 
o ‘tkazmaydi. Suv bosim ostida ta’sir ko‘rsatadigan joylarda beton va shu 
kabi materiallardan suvning o‘tishi suv o‘tkazmaslik markasi (MPa) bilan 
belgilanadi.
Sovuqqa chidamlilik materialni suvga to‘yingan holatda, -1 5 -2 0 °S 
muzlatib, qayta eritilganida (1 sikl) siqilishdagi mustahkamligi 15 foiz, 
massasi 5 foizdan ortiq kamaymasa, bu material sovuqqa chidamli deb 
hisoblanadi. Material g ‘ovaklaridagi suvning muzlash harorati kapillyar 
g ‘ovaklaming diametriga bog‘liq bo‘lib, harorat - 2 0 °S gacha pasayganda 
muz 210 MPa zo‘riqish hosil qiladi. Zo‘riqish yo‘nalishi to‘rt tomonga 
bo‘lgani uchun ular bir-birini neytrallaydi. Shu sababli sovuq ta’sirida 
m ateriallar qirra burchaklaridan buzila boshlaydi. M ateriallarning 
sovuqqa chidamliligi ishlatilish sohasiga nisbatan belgilanadi. Atmosfera
8

---

muhitida ishlatiladigan oddiy og ‘ir beton sovuqqa chidamliligi F 50; F 
100; F 200, gidrotexnik inshootlarda F 500 siklgacha, tashqi devorbop 
g'ishtlar, bloklar, yengil betonlar F 15; F 25; F 35 siklga teng bo‘ladi. 
Materiallaming sovuqqa chidamliligi sovutish kameralarida sinaladi. 
Materialning sovuqcft chidamliligi impulsli ultratovush usulida tez va 
oson (namunalami biSieiasdan) aniqlanadi. Ayrim hollarda materialning 
sovuqqa chidamliligi tezkor (kimyoviy) usul bilan ham aniqlanadi.
Atmosfera ta ’siriga chidamlilik deb materialni 25 va undan ko‘p marta 
namlanib quritilganda, uning shakli va mustahkamligining o ‘zgarishiga 
aytiladi. Tashqi muhitda yog‘ingarchilik, quyosh radiatsiyasi, shamol, turli 
gazlar va shu kabilar ta’sirida materiallar asta-sekin buzila boshlaydi. Ay- 
niqsa, yuqori harorat kompozitsion materiallar ^arkibidagi namni bugianti- 
rib, uning kimyoviy tarkibini o‘zgartiradi va mustahkamligini pasaytiradi.
Ularning tashqi om illar ta ’siriga chidam liligini issiq-sovuqqa 
bardoshliligi orqali ifodalash maqsadga muvofiq. Bu om illar ta ’siri 
laboratoriya sharoitida «sun’iy iqlim kameralarida» aniqlanadi.