To'g'risidagi dastur doirasida amalga oshirilayotgan chora-tadbirlar sanoatda tarkibiy tub o'zgartirishlar jarayonini chuqurlashtirish imkonini berdi

3.Xom – ashyo maxsulotlari tavsifi

Karbamid ishlab chiqarishda asosiy xom-ashyo bo‘lib quruq gaz CO₂ va suyuq NH₃ dir. Ularni trubaprovodlar orqali uzatilib, kompressorlardan o‘tkazilib sintez qilinadi.

Ammiak — o'ziga xos o'tkir hidli rangsiz gaz bo’lib, havodan 1,7 marta engil. Bosim oshirilganda yoki ammiak sovitilganda u osonlik bilan rangsiz suyuqlikka aylanadi (qaynash tempcraturasi —33,4⁰C). Ammiak suvda juda yaxshi eriydi (20⁰C da 1 hajm suvda 700 hajm NH₃ eriydi). Ammiakning suvdagi eritmasi ammiakli suv yoki navshadil spirti deyiladi. Qaynatilganda erigan ammiak eritmadan uchib chiqib ketadi.
Ammiakning suvda ko'p eruvchanligiga sabab uning molekulalari orasida vodorod bog'lanishlar hosil bo'lishidir.Lekin ammiakning bunday gidratlari bilan bir qatorda qisman ammoniy va gidroksil ionlari hosil bo’ladi.Gidroksid ionlar borligi sababli ammiakli suv kuchsiz ishqoriy muhitga ega bo'ladi. Gidroksid ionlar NH₄⁺ ionlari bilan o'zaro ta'sirlashganida yana vodorod bog'lanish bilan bog'langan NH₃ va H₂0 molekulalari hosil bo'ladi. 1 litr NH₃ – n.sh da 0,76 gramli keladi. Atmosfera tasiri ostida saqlanadi.
Ammiak kimyoviy jixatdan ancha aktiv birikma bo’lib,reaksiyalarda qaytaruvchi xossasini nomoyon qiladi. NH₃ kislorodda oqish yaltiroq alanga berib yonadi. Bunda suv va erkin azot hosil bo‘ladi.
4NH₃ + 3O₂ = 6H₂O + 2 N₂. (3.1)
Boshqa sharoitda ammiakning oksidlanishi davom etib, azot oksidlari hosil bo‘lishi mumkin.
Ammiakning suvdagi eritmasi ishqoriy reaksiyaga ega, bu hol unda gidrooksil ionlari borligidan dalolat beradi. Ammiak molekulalarining bir qismi suvning N⁺ ionlari bilan birikib, tuz tarkibiga kiradigan NH₄ + mm hosil qiladi.
NH⁺₃ + OH^- = NH₄ OH (3.2)
NH₃ + HOH = NH₄⁺ + OH (3.3)
Shunday qilib NH₃ eritmasida bir vaqtning o‘zida NH₃ molekulalari, NH₄⁺ va OH^- ionlari, NH₄OH molekulalari mavjud bo‘ladi.
Ammiakning muhim kimyoviy xossasa, uning kislotalar bilan ta’sirlashib ammoniy tuzlarini hosil qilishdir. Bunda NH₃ molekulasiga kislotaning N⁺ birikib, tuz tarkabiga kiradigan NH₄⁺ xosil qiladi;
NH₃ + HCl =NH₄ Cl (3.4)
NH₃ + H₃PO₄ =NH₄ H₂ PO₄ (3.5)
Ammoniy tuzlari suvda oson erib, ionlarga batamom ajraladi. NH₃ va ammoniy tuzlaridan keng miqyosda ishlatiladi. Suyuq ammiakdan sovutish masalalaridan sovutiluvchi agent sifatida sun’iy muz tayyorlashda ishlatiladi. Sanoatda ammiak asosan azot va vodoroddan sintez qilish yo‘li bilan olinadi. Bunda azot suyuq havodan, vodorod metanni konversiya qilish natijasida olinadi.
Ammiak yuqorida ta’kidlab o‘tilganidek, o‘ta bo‘g‘uvchi modda bo‘lib, uning ruxsat chegara konsentratsiyasi (REK) 20 mg/m³ ni tashkil etadi. Ammiakning havo bilan aralashmasi (15-28% dan ortsa) portlash xavfini beradi. Suyuq NH₃ teriga tushsa kuydiradi, shuning uchun u bilan ishlaganda extiyotkorroq bo‘lish talab etiladi.
Karbonat angidrid gazi (CO₂) – hidsiz, rangsiz, havodan 1.5 marta og‘ir, ochqimtir ta’mga ega gaz bo‘lib, buni bir idishdan ikkinchi idishga quyish mumkin.Uglerod (IV) oksid CO₂ (boshqacha aytganda karbonat angidrid) tabiatda organik moddalar yonganida va chiriganida hosil bo'ladi. Havoda (hajmiy ulushi 0,03%), shuningdek, ko'pchilik mineral manbalar tarkibida bo'ladi. Hayvon va o'simliklar nafas olganida ajralib chiqadi.
Laboratoriya sharoitida CO₂ marmarga xlorid kislota ta'sir ettirib olinadi:
CaCO₃ + 2H⁺ = Ca²⁺+ H₂O + CO₂ (3.6)
Sanoatda uglerod (IV) oksid ohaktosh kuydirilganda hosil bo'ladi:
CaCO₃ = СаО + СО₂ (3.7)
CO₂ ning fazoviy strukturasi chiziqsimon shaklda bo'ladi. Uglerodning kislorod bilan bog'lanishi qutbli, lekin bog'lanishlar simmetrik joylashganligi tufayli CO₂ molekulasining o'zi qutbsiz bo'ladi.
Uglerod (IV) oksid — rangsiz gazsimon modda, U havodan 1,5 marta og'ir, shu sababli uni bir idishdan boshqasiga quyish mumkin. Yonishga va nafas olishga yordam bermaydi.Uglerod (IV) oksidning konsentratsiyasi katta bo'lganda odam va hayvonlar bo'g'iladi. U shaxta, quduq va yerto'lalarda ko'pincha xavfli miqdorlarda to'planib qoladi.
CO₂ xona temperaturasida 6 MPa bosimda suyuqlikka aylanadi. Suyuq holda po'lat ballonlarda saqlanadi va tashiladi, Balloning jo'mragi ochilganda uglerod (IV) oksid bug'lanadi, natijada qattiq soviydi va gazning bir qismi qorsimon massaga aylanadi. Qattiq uglerod (IV) oksid quruq muz deyiladi.
Uglerod (IV) oksid kislotali oksid xossalarini namoyon qiladi; suv va ishqorlarning eritmalari bilan o'zaro ta'sirlashadi. Xona temperaturasida 1 hajm suvda taxminan 1 hajm CO₂ eriydi, Bunda karbonat kislota hosil bo'ladi. Muvozanat boshlang'ich moddalar tomoniga ko'p siljigan bo'ladi, ya'ni erigan CO₂ ning juda oz qismigina kislotaga aylanadi. Ishqorlarning eritmalari bilan o'zaro ta'sirlashganda tuzlar hosil bo'ladi.
Quyidagi tartib bilan AM-76 sexidan karbamid ishlab chiqarish uchun beriladi;
– CO₂ ning xajmiy ulushi quruq tarkibda – 98,0 % dan kam emas;
– oltingugurt (vodorod bilan aralashmasi) 1 mg/dm³ dan ko‘p emas;
– yonuvchanligi 0,005 % dan ko‘p emas;
– kislorod 0,3 % dan ko‘p emas;
– AM EA (qorishma) – 15,0 mg/dm³ dan ko‘p emas;
– xarorati 45^OCdan ortiq emas;
– bosimi – 4/8 kPa;
Karbamid formaldegid smola (KFS) markasi TU – 113-03-469-80;
– Karbamid massa ulushi 20/24 %;
– formal’degid massa ulushi 54-60 % dan ortiq emas;
Uglerod (IV) oksidi – bo‘g‘uvchi gaz, nafas olishni qiyinlashtiradi. U po‘lat ballonlarda saqlanadi va tashiladi. U juda ko‘p maqsadlarda ishlatiladi. Ballonning jumragi ochilganda, suyuq CO₂ bug‘lanadi, natijada bir qismi quruq muzga aylanadi. Qattiq CO₂ quruq muz deyiladi. Xona xaroratida bir xajm suvda tahminan bir hajm CO₂ eriydi. Bunda karbonat kislota xosil bo‘lib, jarayon qaytariladi.
H₂O + CO₂ ↔ H₂CO₃ (3.8)
Bunda muvozanat o‘ng tomonga siljigan, ya’ni juda xam erigan CO₂ kislotaga aylanadi.
Uglerod (IV) oksidi kislotali oksidlarning barcha xossalarini namoyon qiladi. Shunga qaramay ba’zi metallar undan kislorodni tortib oladi.
2Mg + CO₂ =2Mg O+ C (3.9)
Uglerod (IV) oksid soda ishlab chiqarishda, gazli suv tayyorlashda, yong‘inlarni o‘chirish kabi bir qator maqsadlarda keng ishlatiladi.
Suyuq ammiakli saqlash va tashish po‘latdan tayyorlangan va germetik berkitilgan sistema yoki rezervuarlarda amalga oshiriladi.
Karbamid sintezining yana bir muxim xom ashyosi xisoblangan uglerod(IV)-oksidi tabiatda organik moddalar oksidlanish jarayonida ya’ni o‘simlik va xayvon qoldiqlarini chirishida, yoqilg‘ilarni yonishida, nafas olishda xosil bo‘ladi.
Uglerod kislorod bilan ikki xil:uglerod(II) oksidi va uglerod (IV) oksidlarini xosil qiladi.Uglerod (II) oksidi CO (is gazi) rangsiz,xidsiz,mazasiz gaz.Xavodan biroz yengil (p=1.25 g/l),suvda juda oz eriydigan,bo’g’uvchan xossaga ega,-192°C da qaynaydi.