Тоҳир Маликов

XYuS ning iqtisodiy rentabelligi 
(biznesning rentabelligi)
 
Bu ko‘rsatkich yillik foydaning XYuS aylanma kapitali, asosiy 
kapitali va nomoddiy aktivlarining miqdorlari yig‘indisiga nisbati 
bilan aniqlanadi
XYuS moliyaviy resurslaridan foydalanish samaradorligini tahlil 
qilishda uning moliyaviy barqarorligi, to‘lovga layoqatligi va lik-
vidligini xarakterlovchi ko’rsatkichlardan chetda qolmaslik ke-
rak. Bu yerda ham o‘zining mazmuniga ko‘ra sof moliyaviy va iq-
tisodiy ko‘rsatkichlar qo’llaniladi. Sof moliyaviy ko‘rsatkichlar 
qatoriga absolut va muddatli likvidlik koeffitsiyentlarini kiritish 
mumkinki, ular yordamida XYuSning potentsial to’lov qobiliyati 
baholanadi

---

81 
Sof moliyaviy ko‘rsatkichlar
 
absolut likvidlik 
koeffitsiyenti
muddatli likvidlik 
koeffitsiyenti
Hisobvaraqlar-
dagi 
va XYuS 
kassasidagi 
pullar hamda 
likvid qimmatli 
qog‘ozlar yi-
g‘indisining 
XYuSning qisqa 
muddatli majbu-
riyatlariga
hisobvaraqlardagi 
va XYuS 
kassasidagi 
pullar, likvid 
qimmatli qog‘ozlar 
va mobilizatsiya 
qilingan debitorlik 
qarzlari yi-
g‘indisining 
XYuSning qisqa 
muddatli majbu-
riyatlariga
joriy likvidlik 
koeffitsiyenti
pullar va ularga 
tenglashtirilgan 
mablag‘lar (lik-
vidli qimmatli 
qog‘ozlar va jalb 
qilingan debi-
torlik qarzlari) 
hamda XYuS 
moddiy aylanma 
mablag‘lari
qiymat bahosi 
yig‘indisining 
XYuS qisqa 
muddatli 
majburiyatlariga 
nisbati bilan 
aniqlanadi

---

82 
4-bob. Asosiy va aylanma kapital doiraviy aylanishining 
moliyaviy aspektlari 
4.1. Asosiy kapital doiraviy aylanishining mohiyati, 
tarkibiy tuzilmasi va samaradorligi 
Umumlashtirilgan ko‘rinishda asosiy kapital mehnat vositalariga 
(binolar, inshootlar, uzatish qurilmalari, mashinalar va dastgohlar, trans-
port vositalari va foydali foydalanish muddati 12 oydan oshadigan bosh-
qa vositalar) joylashtirilgan avanslashtirilgan kapital qiymatining bir 
qismidir. XYuSning buxgalteriya balansida asosiy kapital aylanmadan 
tashqaridagi aktivlar sifatida aks ettiriladi. Uning asosini asosiy vositalar 
tashkil etadi. Bu aktivlarning boshqa elementlari, ya’ni nomoddiy ak-
tivlar, tugallanmagan qurilish, moddiy boyliklarga daromadli joylash-
tirish, uzoq muddatli moliyaviy qo‘yilmalar, bevosita yoki bilvosita aso-
siy kapitalni kengaytirilgan ishlab chiqarishga xizmat qiladi. Mehnat va 
mahsulotni yaratish jarayonida asosiy kapital ishlab chiqarish omili va 
ishlab chiqarishning moddiy-texnik asosi shaklida amal qiladigan unum-
li kapitalning qismi sifatida maydonga chiqadi. 
Asosiy kapitalning doiraviy aylanishi unga tegishli bo‘lgan qiy-
matning quyidagi uch funksional shakllarida harakat qilishini anglatadi: 

pulli; 

unumli; 

tovarli. 
Asosiy kapital qiymatining bu shakllarda amal qilishi foyda olishni 
va mehnat vositalarining takror ishlab chiqarilishini ta’minlaydi. 
Kapitalning doiraviy aylanishi davomida aylanma kapitaldan farqli 
o‘laroq asosiy kapital o‘zining iste’mol shaklini birdaniga yo‘qotmaydi, 
ya’ni davomli muddatda eskiradi. Yangidan yaratilayotgan mahsulotga u 
o‘zining qiymatini asta-sekinlik bilan, eskirish darajasiga qarab o‘tka-
zadi va to‘liq qayta tiklangunga qadar ko‘plab ishlab chiqarish sikllari 
davomida uni tiklab boradi. Bu jarayon amortizatsiya deb ataladi va u 
o‘rnatilgan me’yorlarga muvofiq ravishda har oyda hisoblanadi. 
Ma’naviy eskirishini inobatga olgan holda mehnat vositalari bosh-
lang‘ich qiymatini to‘liq tiklash vaqti amortizatsiya davri deb ataladi. Bu 
davr tugaganidan so‘ng asosiy kapitalga avanslashtirilgan pulli qiymat 
o‘z aylanishini tugatadi va yana mehnat vositasiga aylanadi. Bu fursatga 

---

83 
yetgunga qadar o‘tkazilayotgan qiymat asta-sekinlik bilan va uzluksiz 
ravishda amortizatsiya fondi ko‘rinishida jamg‘arilib boriladi. So‘ngra 
iste’mol qilingan kapitalni yangidan qayta tiklashga foydalaniladi. 
Ishlab chiqarish jarayonida asosiy kapitalni buyumlashgan shakli si-
fatida asosiy fondlar – uzoq vaqt davomida natural-iste’molli shaklda ishlab 
chiqarish jarayonida foydalanilayotgan moddiy boyliklar yig‘indisi – may-
donga chiqadi. Iqtisodiy mo‘ljallanganligiga ko‘ra asosiy fondlar quyidagi-
larga bo‘linadi: 

asosiy ishlab chiqarish fondlari; 

noishlab chiqarish asosiy fondlari. 
Ishlab chiqarish jarayonida buyumlashgan-natural shaklda ishtirok 
etadigan va ko‘plab ishlab chiqarish sikllari davomida o‘zining qiymati-
ni tayyor mahsulotga qismlarga bo‘lib o‘tkazuvchi mehnat vositalariga 
asosiy ishlab chiqarish fondlari deyiladi. 
Noishlab chiqarish asosiy fondlarining tarkibiga XYuSning balan-
sida bo‘lgan va noishlab chiqarish maqsadlari uchun foydala-nishga 
mo‘ljallangan XYuSning mulklari kiradi. Ular bo‘yicha amortizatsiya 
hisoblanmaydi. Bu fondlarning qiymati ularning eskirishi munosabati 
bilan XYuSning foydasi hisobidan takror ishlab chiqariladi. 
Asosiy ishlab chiqarish fondlarining tarkibiy tuzilmasi tarmoq, tex-
nologik, ishlab chiqarish va xizmat qilish muddati jihatidan bo‘lishi 
mumkin. Tarmoq tuzilmasi alohida olingan tarmoqdagi asosiy ishlab 
chiqarish fondlari qiymatining butun iqtisodiyot bo‘yicha shu fondlar 
qiymatidagi salmog‘ini xarakterlaydi. Asosiy ishlab chiqarish fondla-
rining texnologik tuzilmasi alohida guruh ichidagi turli ko‘rinishlarining 
salmog‘ini ko‘rsatadi. Ishlab chiqarish tarkibiy tuzilmasi ishlab chiqarish 
jarayonida ishtirok etayotgan mehnat vositalari turli ko‘rinishlarining 
nisbatidan iborat bo‘lib, investitsiyalarning texnologik ilg‘orligi va ular-
ning oqilona joylashtirilganligini aks ettiradi. Asosiy fondlarning xizmat 
qilish muddati jihatidan tarkibiy tuzilmasi ularning ahvolini yosh guruh-
lari va takror ishlab chiqarish sur’atlari bo‘yicha ifodalaydi. Keyingi 
yillarda asosiy fondlarning yetarli darajada faol takror ishlab chiqaril-
maganligi uchun ularning yoshi va eskirishi ortib bormoqda. 
Asosiy fondlar pulli tarzda baholanadi va hisoblanadi hamda 
buxgalteriya hisobida asosiy vositalar sifatida aniqlanadi. Ularning 
tarkibiga quyidagilar kiradi: 

binolar; 

---

84 

inshootlar (neft va gaz qazib oluvchi, gidrotexnik, transport 
xo‘jaligi inshootlari va boshqalar); 

uzatuvchi moslamalar (elektr uzatuvchi, aloqa, quvurlar va h.k.); 

ishchi va kuch mashinalari va dastgohlari; 

o‘lchovchi va tartibga soluvchi (o‘zgartiruvchi) priborlar va 
qurilmalar; 

uy-joylar; 

hisoblash texnikasi va orgtexnika; 

transport vositalari; 

instrumentlar; 

ishlab chiqarish va xo‘jalik inventarlari va buyumlari; 

ishchi va mahsuldor qoramollar; 

ko‘p yillik o‘simliklar. 
Yuqoridagilardan tashqari asosiy vositalarning tarkibiga yana tash-
kilotning mulkida bo‘lgan yer maydonlari, tabiatdan foydalanish ob-
yektlari (suv, qazilma boyliklari va boshqa tabiiy resurslar), asosiy vo-
sitalarning ijaraga olingan obyektlari ham kiradi. 
Ishchi va kuch mashinalari hamda dastgohlari, o‘lchovchi va tar-
tibga soluvchi (o‘zgartiruvchi) qurilmalar hamda priborlar, hisoblash 
texnikasi, transport vositalari, instrumentlar, ishlab chiqarish va xo‘jalik 
inventarlari, odatda, asosiy fondlarning aktiv qismiga kiritilib, ular meh-
nat predmetlariga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Ularning qolgan qismlari 
esa asosiy fondlarning passiv qismiga kiritiladi. Bozor iqtisodiyoti 
sharoitida asosiy kapital aktiv qismining maksimal ravishda oshirilishi 
eng muhim vazifalardan biri hisoblanadi. 
Asosiy kapital doiraviy aylanishining samaradorligini tahlil qilish-
da quyidagilarni hisobga olish maqsadga muvofiq: 

moliyaviy nuqtai nazardan asosiy kapitalning doiraviy aylanishi 
moliyaviy resursga xos fondlar tashkil etilishi bilan kuzatiladi. Bu bir 
vaqtning o‘zida ham asosiy kapital, ham aylanma kapital aylanishiga 
to‘liq tegishlidir; 

shu doiraviy aylanish jarayonida vujudga keladigan moliyaviy 
resurslardan foydalanish samaradorligini baholash muhim hisoblanadi; 

joriy ishlab chiqarish fondlaridan foydalanish va eskirgan asosiy 
ishlab chiqarish fondlarini yangilashning o‘z vaqtida amalga oshirilishi 
samaradorligini baholash kerak. 

---

85 
XYuSning moliyaviy resurslari tarkibida o‘zlik va jalb qilingan pul 
mablag‘lari bo‘lishi mumkin. Takror ishlab chiqarish jihatidan asosiy 
kapitalning doiraviy aylanishi iste’mol qilingan asosiy fondlarni al-
mashtirish (yangilash) uchun amortizatsiya mablag‘larining amorti-
zatsiya fondida jamg‘arilishini ko‘zda tutadi. Hisobot davri davomida 
asosiy vositalar obyektlari bo‘yicha amortizatsiya ajratmalari hisoblash-
ni qo‘llash usullariga bog‘liq bo‘lmagan holda har oyda hisoblanadi. 
Mavsumiy ishlab chiqarishda ham asosiy vositalar bo‘yicha amortiza-
tsiya ajratmalarining yillik summasi hisobot yilida tashkilotning ishlash 
davri davomida bir tekisda hisoblanadi. Agar asosiy vositalarning 
obyektlari rekonstruksiya va modernizatsiya qilishda bo‘lsa, yoki ular 
uch oydan ko‘proq muddatga konservatsiya qilishga o‘tkazilgan bo‘lsa, 
bunday holatlarda amortizatsiya ajratmalarini hisoblash tashkilot rahbari-
ning qaroriga muvofiq to‘xtatilishi mumkin. 
Amortizatsiyalashtiriladigan mol-mulklar o‘zlarining foydali foy-
dalanish muddatlariga bog‘liq ravishda konkret amortizatsiya guruh-
lariga birlashtiriladi. Birinchi guruhga foydali foydalanish muddati 1 
yildan 2 yilgacha bo‘lgan mol-mulklar kiritilsa, oxirgi guruhga esa foy-
dali foydalanish muddatlari 30 yildan ortiq bo‘lgan mol-mulklar kiriti-
ladi. 
Amortizatsiya guruhlariga kiritiladigan asosiy vositalarning klassi-
fikatsiyalanishini har bir mamlakatning hukumati aniqlab beradi. 
Amortizatsiya guruhlari ko‘rsatilmagan asosiy vositalarning turlari bo‘-
yicha ularning foydali foydalanish muddatlari ularni tayyorlagan tash-
kilotlarning tavsiyalari va texnik shart-sharoitlariga muvofiq ravishda 
soliq to‘lovchining o‘zi tomonidan o‘rnatiladi. 
Hozirgi paytda amaliyotda amortizatsiya ajratmalarini hisoblash-
ning ikki asosiy metodidan foydalaniladi: 

chiziqli; 

chiziqsiz. 
Amortizatsiya ajratmalarini hisoblashning chiziqli metodi binolar, 
inshootlar, uzatish qurilmalariga nisbatan ularning foydalanishga topshi-
rish muddatlariga bog‘liq bo‘lmagan holda qo‘llaniladi. Asosiy vosita-
larning qolgan boshqa obyektlariga nisbatan amortizatsiya summalarini 
hisob-kitob qilishning yuqoridagi ikki metodidan biri qo‘llanilishi 
mumkin. 

---

86 
Chiziqli metod qo‘llanilganda bir oy uchun hisoblangan amorti-
zatsiyaning summasi shu obyekt uchun aniqlangan amortizatsiya norma-
si va obyektning qiymatiga nisbatan quyidagicha aniqlanadi: