Toshkent «Adolat» 2018 davlat va huquq nazariyasi

Huquqiy tartibga solish jarayoni – ijtimoiy munosabatlarga huquqiy 
ta’sir etish, ularni amalga oshirish, rivojlantirish va takomillashtirishning 
qat’iy belgilangan tartibidir. Huquqiy tartibga solish har qanday ijtimoiy 
jarayon singari o‘z boshlanish va nihoyalanish nuqtalariga ega. Bu jarayon 
davlat tomonidan huquqiy normalar yaratishdan boshlanadi. Huquqiy norma 
xalqning davlat idorasini o‘zida ifodalovchi, uni huquqiy munosabat ishtirokchi-
lariga yetkazuvchi vosita sifatida vujudga keladi va amal qiladi.
Huquqiy tartibga 
solish mexanizmi 
va uning tarkibiy 
qismlari
2-§.

---

417
XX bob.
 Huquqiy tartibga
solish mеxanizmi
Huquqiy tartibga solish jarayonini 
uch asosiy bosqichga ajratish mum-
kin: 
1) ijtimoiy munosabatlarni me’yorga soluvchi yuridik normaning yaratilish 
bosqichi;
2) huquqiy normaning amal qilish bosqichi;
3) yuridik normada nazarda tutilgan holatlar, huquq va majburiyatlar 
vujudga kelganda subyektiv huquq va yuridik majburiyatlarning amalga 
oshirilish bosqichi.
Ko‘rsatilgan uch bosqichdan tashqari yana bir bog‘lovchi qo‘shimcha 
(fakultativ) bosqich haqida gapirish lozim. Bu fakultativ bosqich 
huquqni 
qo‘llashdir.
Huquqiy tartibga solish jarayonining uch bosqichiga uchta muhim ele-
ment (huquqiy hodisa) muvofiq keladi:
a) huquqiy normalar;
b) huquqiy munosabatlar;
d) subyektiv huquq va yuridik majburiyatlarni amalga oshirish hujjatlari.
Yuqorida zikr etilgan qo‘shimcha bosqichga muvofiq tarzda huquqiy tar-
tibga solish mexanizmida qo‘shimcha (fakultativ) element – 
huquqni qo‘llash 
hujjatlari maydonga chiqadi.
Huquqiy tartibga solish mexanizmining har bir elementi, o‘z navbatida, 
o‘ziga xos kichik tizimni tashkil etadi. Chunonchi:
– yuridik normalarning yaratilish bosqichiga muvofiq keladigan tizimga – 
huquqiy ong, huquq ijodkorligi hujjatlari, normativ yuridik hujjatlar, huquqiy 
normalar, me’yorlar, hujjatlarni tizimlashtirish, yuridik texnika va boshqalar 
kiradi;
– yuridik normalarning amal qilish bosqichidagi huquqiy munosabatlar 
tizimiga – huquq subyekti, yuridik faktlar, umumiy va konkret huquqiy mu-
nosabatlar kiradi;
– huquq va majburiyatlarni amalga oshirish tizimiga – huquqiy muno-
sabat qatnashchilarining muayyan xatti-harakatlari, huquqni qo‘llash hujjatlari 
kiradi.
Yuqorida sanab o‘tilgan tizimlarni huquqiy tartibga solish jarayonining 
bo‘g‘inlari deb atash mumkin. Ushbu jarayonda amal qiladigan elementlarning 
bir butunligi huquqiy tartibga solish mexanizmini tashkil etadi.