Toshkent «Adolat» 2018 davlat va huquq nazariyasi

Tezkor (operativ) normalar. Ular yordamida huquq tizimining es-
kirgan, mavjud ijtimoiy hayot talablariga javob bermay qolgan normalari 
chiqarib tashlanib, yangilari joriy qilinadi yoki tegishli qo‘shimchalar bilan 
to‘ldiriladi. Masalan, «O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga qo‘shimcha 
va o‘zgartirishlar to‘g‘risida»gi 2003, 2007, 2008, 2011, 2014 va 2017-yillardagi 
Qonun normalari shular jumlasidandir.
Kollizion normalar. Ularda biron-bir holat bir emas, bin necha huquqiy 
normalar ta’siriga tushib qolishi mumkin va bu holda o‘sha normalar o‘rtasida 
nizo – «to‘qnashuv» sodir bo‘ladi, bu holatni hal etish uchun kollizion normalar 
qabul qilinadi. Mohiyatan olganda, kollizion norma chet el huquqini muayyan 

---

266
Odilqoriyev X.T. 
Davlat va huquq nazariyasi
milliy yurisdiksiya doirasida qo‘llanishiga ruxsat beradi. Shunga ko‘ra, kollizion 
normalar «bir tarafdan davlatlarning huquq-tartibotidagi mavjud tafovutlar 
va xilma-xillikni, ikkinchi tarafdan esa, davlatlarning milliy huquqiy tizimlari 
o‘rtasidagi o‘zaro hamkorlikni aks ettiradi». Jumladan, O‘zbekiston Respub-
likasi Fuqarolik kodeksining 71-bobidagi ko‘pchilik huquq normalari kollizion 
xarakterga ega.
Ziddiyatli vaziyatlarni hal etganligi bois 
kollizion normalar «hakam-nor-
ma» deb yuritiladi. Masalan, bironta munosabat qonun normasi va hukumat 
qarori bilan turlicha tartibga solinadigan bo‘lsa, u holda ushbu munosabat yuri-
dik kuchi yuqori bo‘lgan norma, ya’ni qonun normasi bilan tartibga solinadi.
Definitiv (ta’rif) normalar – ular huquqiy kategoriya va tushuncha-
larning tavsifini o‘zida mujassamlashtiradi. Bulardan masalan, jinoyat qo-
nunida – jinoyat ta’rifi, ma’muriy qonunda – ma’muriy huquqbuzarlik harakati 
ta’rifi, fuqarolik qonunida – bitimlarning ayrim turlari ta’rifi va hokazolarni 
ko‘rsatish mumkin. Definitiv normalar qonunchilikdagi biron-bir normaning 
mazmunini tushuntirib berishga qaratilgan bo‘ladi. Definitiv normalar huquqiy 
kategoriya va tushunchalarning tavsifini o‘zida mujassamlashtiradi. Masalan, 
O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat kodeksi 34-moddasida residiv jinoyatning 
mohiyati, ta’rifi ochib berilgan. Definitiv normalar, asosan evristik va yo‘nalish 
beruvchi funksiyalarni bajaradi.
Huquq normalarini huquqiy tartibga solish predmeti bo‘yicha (huquq so-
halari bo‘yicha): konstitutsiyaviy, ma’muriy, moliyaviy, yer, fuqarolik, mehnat, 
jinoyat huquqi va boshqa soha normalariga bo‘lish mumkin. Ma’lum bir ijti-
moiy munosabatlarning sifat jihatidan bir xilligi va nisbiy mustaqilligi ularni 
tartibga soluvchi huquqiy normalarning maxsusligi va ma’lum darajada o‘ziga 
xosligining shartidir, bular jamlangan holda muayyan huquq sohasini tashkil 
etadi.
Huquq normalarini 
moddiy va protsessual huquq normalariga ajratish 
ham keng tarqalgan. Huquq subyektlarining huquq va majburiyatlari mazmuni-
ni aniqlab beruvchi normalar
 moddiy huquq normalari guruhiga qo‘shiladi. 
Moddiy huquq normalari huquq subyektlarining huquq va burchlari, ularning 
huquqiy holati, huquqiy tartibga solish doirasini mustahkamlaydi. Boshqacha 
aytganda, ular huquq subyektiga unga qanday huquq berilishi va undan nima 
talab qilinishini ko‘rsatib beradi.
Huquqlarni amalga oshirish va majburiyatlarni bajarish, ijro etishning 
tartibini, buzilgan huquqni tiklash jarayonini belgilovchi normalar esa, 
protses-
sual normalar deyiladi. Masalan, Fuqarolik kodeksida fuqarolik-huquqiy mu-
nosabat ishtirokchilarining huquq va majburiyatlari mustahkamlangan bo‘lsa 
(ya’ni, moddiy normalar), buzilgan huquqni tiklash, yetkazilgan zararni qoplashga 

---