Toshkent «Adolat» 2018 davlat va huquq nazariyasi

imperativ 
va
 dispozitiv normalar guruhiga bo‘lish mumkin. Imperativ normalar dav-
lat amri xususiyatiga ega bo‘lib, xatti-harakat subyektiga belgilangan harakat 
modelidan chetga chiqishni man etadi, masalan, ko‘pgina jinoiy-huquqiy va 
ma’muriy-huquqiy normalar shunday mazmundadir. Imperativ normalar qat’iy-
majburiy ahamiyatga ega bo‘lib, hokimiyat munosabatlarini, ya’ni bo‘ysunish 
va itoat etish bilan bog‘liq munosabatlarni tartibga soladi (masalan, JKning 
Maxsus qismi normalari imperativ ahamiyatga ega). Masalan, Jinoyat kodeksining 
44-moddasida mustahkamlangan huquq normasi mazmuniga muvofiq, jinoiy 
jarimaning eng, minimal miqdori eng kam oylik ish haqining 5 baravarini, 
maksimal miqdori esa, 600 baravarini tashkil etadi. Sudya jarima jazosini 
tayinlashda ushbu imperativ norma asosida belgilangan miqdorlar doirasidan 
chetga chiqolmaydi.
Dispozitiv normalar imperativ normalardan farqli o‘laroq, munosabat 
qatnashchilariga o‘z xatti-harakatlari variantlari, subyektiv huquq va majburi-
yatlar hajmi to‘g‘risida kelishib olish imkonini ifodalaydi.
Dispozotiv normalar – xulq-atvor varianti haqida ko‘rsatma berish bilan 
birga subyektlarga qonuniy vositalar doirasidagi munosabatlarni o‘z xohishicha 
tartibga solish imkonini beradi. Bunday keng huquqiy mustaqillikning (mu-
nosabat qatnashchilariga beriladigan) mohiyati shundaki, bunda tomonlarga 

---

269
XII bob.
 Huquq 
normasi
o‘zaro huquq va majburiyatlar haqida kelishib olish imkoni beriladi, u holat 
yuz bermagan taqdirda, ma’lum bir majburiy xulq-atvor qoidasi qo‘llaniladi. 
Bu dispozitiv normalar bayon qilinishining o‘ziga xosligini ham shart qilib 
qo‘yadi. Bu turdagi ma’lum bir xulq-atvor qoidasining bayoni, odatda, quyidagi 
so‘zlar bilan «agar boshqa qonunda yo shartnomada ko‘zda tutilmagan, belgi-
lanmagan bo‘lsa...», deb ifodalanadi.
Dispozitiv normalar huquqning ko‘pgina sohalarida mavjud. Masalan, 
mehnat huquqida o‘rnatilgan normaga ko‘ra: agar mehnat shartnomasi tuga-
ganidan keyin ham mehnat munosabatlari davom etayotgan va tomonlardan 
birortasi uni to‘xtatishni talab qilmagan bo‘lsa, bu holda shartnoma harakati 
noma’lum muddatga uzaytirilgan hisoblanadi. Dispozitiv normalar ko‘proq 
fuqarolik huquqiga xosdir, chunki bu sohani huquqiy tartibga solish uslubi sub-
yektlarning tengligi tamoyiliga asoslanadi. Masalan, Oila kodeksining 73-mod-
dasida ifodalangan huquq normasi mazmuniga e’tibor bersak, u ota-onalarning 
o‘z farzandlari tarbiyasi, kamoloti haqida qayg‘urishi zarurligini belgilaydi, 
ya’ni ota-onalar farzand voyaga yetgunga qadar ular haqda g‘amxo‘rlik qilish-
lari, ularga ta’lim-tarbiya berishlari shart. Biroq, ushbu huquq normasi ta’lim-
tarbiyaning qandaydir usullaridan foydalanishlikni teng ravishda ota-onalar ix-
tiyoriga topshirmoqda. Bunda ota-onalar o‘z farzandlari uchun ma’qul topgan 
ta’lim-tarbiyaning muayyan usullaridan foydalanishlari mumkin. 
Shunday qilib, huquqiy (yuridik) normalarni tasniflash huquqiy tartibga 
solishni amalga oshirish va takomillashtirishda ularning boy salohiyati va turli-
tuman imkoniyatlarini aniqlash hamda amaliyotda foydalanishga ko‘maklashadi.

---