Toshkent davlat agrar universiteti X. Nomozov, M. Atabayev, Z. Asqarova, S. Asatova tuproq xossalari va o
XIII – BOB. TURLI XIL TUPROQLARGA SOLINGAN HAR BIR KG. O‘G‘ITGA OLINADIGAN QO‘SHIMCHA MAHSULOTNI ANIQLASH USLUBI
Download 1.71 Mb.
|
ТУПРОК ХОССАЛАРИ Номозов 1. doc
|
XIII – BOB. TURLI XIL TUPROQLARGA SOLINGAN HAR BIR KG. O‘G‘ITGA OLINADIGAN QO‘SHIMCHA MAHSULOTNI ANIQLASH USLUBI
Qishloq xo‘jalik ekinlaridan olinadigan mahsulotning yarmidan ko‘prog‘i faqat o‘g‘itlar qo‘llash hisobiga to‘g‘ri keladi. Hozirda qo‘llanilayotgan (ayniqsa kimyoviy) o‘g‘itlarning o‘rtacha 15-25%igina o‘simlik oziqlanish jarayonida ishtirok etadi va ularning asosiy qismi esa kimyoviy ballastlardan iborat bo‘lib biosfera (ayniqsa tuproq ekologiyasini) ekologiyasini bulg‘ashda asosiy manba bo‘lib xizmat qiladi. Bundan tashqari mineral (sintetik) o‘g‘itlar narxi nixoyatda yuqori bo‘lganligi uchun ularning hisob-kitobsiz ishlatilishi nafaqat ekologik zararga va shuningdek katta iqtisodiy zarar kelishiga sabab bo‘ladi. Turli xil va formadagi o‘g‘itlarning narxi, biosfera ekologiyasiga ta’siri va mahsulotni hosil qilishdagi roli ham turlichadir. Shuning uchun ham o‘simliklarni oziqlantirish uchun ishlatilgan o‘g‘itning har bir turi va uning har bir kg.iga olingan qo‘shimcha mahsulotni bilish nafaqat nazariy va shuningdek katta amaliy (ekologik va iqtisodiy) ahamiyatga ham egadir. Ko‘pchilik hollarda hamma o‘g‘it turlari (N,P,K) birga solinishi natijasida ekinlardan olinadigan qo‘shimcha mahsulot faqat azotli o‘g‘itlar hisobiga olib boriladi. Bu albatta noto‘g‘ri, chunki u yoki bu miqdordagi qo‘shimcha hosilni olishda azotli o‘g‘itlar butunlay (ular asosiy rolni o‘ynasada) rol o‘ynamaydi. Bunda albatta fosforli va kaliyli o‘g‘itlarning ham ma’lum hissasi bor. Ayrim hollarda olingan qo‘shimcha hosil solingan barcha tur o‘g‘itlar yig‘indisiga teng miqdorda bo‘linadi. Albatta bu ham to‘g‘ri emas, vaxolanki olingan qo‘shimcha mahsulotni hosil qilishda har xil o‘g‘it turining hissasi xar xildir. Bundan tashqari har xil o‘g‘it turlarini birga (NP, PK, NK, NPK) solganda olinadigan qo‘shimcha hosil har bir tur o‘g‘itni ayrim solganda olinadigan qo‘shimcha hosillar yig‘indisidan ko‘proq (masalan 15-chi jadvalning N100P100K100 variantlarida) yoki kamroq (P100K100 variantida) yoki teng (N100K100 variantlarida) bo‘lishi mumkin. Bu esa birga solishdan olingan (yoki yo‘qotilgan) qo‘shimcha hosil deyiladi. Shuni qayd qilish kerakki, birga solishdan olingan (+) yoki yo‘qotilgan (-) hosilning xususiyati va miqdori solinadigan o‘g‘itlar nisbati, o‘simlik va tuproq xossalariga bog‘liq ravishda o‘zgarishi mumkin, lekin bu o‘zgarish shu qonuniyat ichida yotadi. Solingan o‘g‘itning ustama hosil bilan qoplanishini aniqlash va shu asosda uni to‘g‘ri hisoblash uchun har bir tuproq-iqlim regionida har bir o‘simlik bilan 8 varianti (15-chi jadvaldagidek) dala tajribasini o‘tkazish kerak. YOki bu borada ilmiy tadqiqot tashkilotlarining o‘tkazgan 8 variantli dala tajribasi ma’lumotlari (agar shunday ma’lumotlar bo‘lsa)dan ham foydalanish mumkin. Bunda birinchi navbatda solingan o‘g‘itning har bir ayrim turi uchun uning har bir solingan kg.iga olingan qo‘shimcha hosil miqdori aniqlanadi. Masalan. N100 variantida 12,6 kg,R100 variantida-3,8 kg P=YAo‘-YAn formulasi bo‘yicha olingan ustama xosilning miqdori aniqlanadi. Mas. N100P100 uchun P=YAo‘-YAn=33,2-15,6=17,6s P*100 A=------------- umumiy formulasi bo‘yicha har bir o‘g‘it turiga olinadigan qo‘shimcha P+P hosilning foizdagi miqdori aniqlanadi. PN *100 12,6*100 N100P100 uchun: AN=------------- = -------------=76,8% PN+PP 12,6*3,8 PP*100 3,8*100 AP=---------------=------------=23,2% PP * PN 3,8*12,6 Barcha hisob kitoblar shu yo‘sinda olib boriladi. P*A B=---------- formulasi bщyicha esa (15-chi jadvaldan) 100 har bir solingan o‘g‘it turiga va miqdoriga olinadigan ustama hosilning sentnerdagi miqdori aniqlanadi: PNP*AN 17,6*76,8 N100P100 uchun: BN=------------------=------------------=13,5s 100 100 PNP*AP 17,6*23,2 BP=------------------=------------------=4,1s 100 100 15-Jadval Har bir kg. solingan o‘g‘itga olinadigan qo‘shimcha hosilni (qoplanishini) aniqlash bo‘yicha o‘tkaziladigan tajribalar sxemasi va ulardan olingan ma’lumotlarni qayd qilish
PNPK*AN 19,5*71,6 N100P100 uchun: BN=------------------=------------------=13,9s 100 100 PNPK*AP 19,5*21,6 BP=------------------=------------------=4,2s 100 100 PNPK*AK 19,5*6,8 BK=------------------=------------------=1,4s 100 100 15inchi jadvaldagi ustama hosilning foizdagi (A) va sentnerdagi (B) miqdori hamda berilayotgan o‘g‘itlar nisbatiga bog‘liq ravishda o‘zgarishi mumkin biroq bu o‘zgarish katta tafovutni keltirib chiqarmaydi. T-o‘g‘itning turi M-o‘g‘itning yillik me’yori,kg/ga P-ustama xosil,s/ga YA-yalpi hosil,s/ga A- yalpi hosilning foizdagi miqdori YAn-nazorat (o‘g‘itsiz) variantning yalpi hosil,s/ga B-ustama hosilning s.dagi miqdori S-o‘g‘itning tegishli turi va me’yori hisobiga olingan qo‘shimcha hosil,s/ga E-tegishli o‘g‘it turining har bir kilogramiga to‘g‘ri keladigan ustama hosil,kg. Har bir o‘g‘it bo‘yicha aniqlangan qo‘shimcha hosilning foizdagi miqdori boshqa tajribalarda (amaliyotda) quydagicha qo‘llaniladi; 16-chi jadvaldagi N50 varianti bo‘yicha o‘g‘it turi va miqdoriga to‘g‘ri keladigan qo‘shimcha hosil(S)ni aniqlashda 15-chi jadvaldagi N100 variantidagi qo‘shimcha hosilning foizdagi miqdor (A) ko‘rsatkichi olinadi: PN*AN 9,7*100 N50 uchun: S=------------------=------------------=9,7s 100 100 16-chi jadvaldagi N100 R50. R50 K30. N150 R75 K30 variantlari bo‘yicha qo‘shimcha hosil (S) ni aniqlashda qo‘shimcha hosilning foizdagi (A) miqdori 15-chi jadvalning N100 R100, R100 K100, N100 R100 K100 variantlariga to‘g‘ri keladigan ko‘rsatkichlari olinadi. 16-jadval 15-chi jadvalda keltirilgan ma’lumotlar asosida har bir kg, solingan o‘g‘itga olinadigan ustama xosilni ishlab chiqarish sharoitida aniqlash.
PNP*AN 18,2*76,8 N100P50 uchun: SN=------------------=------------------=13,9s 100 100 PNP*AP 18,2*23.2 SP=------------------=------------------=4,2s 100 100 S Har bir variant uchun qo‘shimcha topgandan keyin E=----------- formula bo‘yicha har bir M kg u yoki bu o‘g‘it turiga to‘g‘ri keladigan qo‘shimcha homil(E)ni topish mumkin: C 17.7 N160 R75K30uchun: EN=--------- = ----------- = 0.11s(11kg) Download 1.71 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||