Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti b. B. Berkinov, D. S. Ashurova, M. K. Abdullaeva, G. E. Zahidov

18.5. ITTni rivojlanishining ustuvor yo’nalishlarL
Ilmiy-texnik taraqqiyot innovatsion sikl doirasida oqib o’tadi, ya’ni 
yangiliklami yaratish, o’zgartirish, foydalanish va eskirish jarayonida.
Innovatsion sikl qator bosqichlardan iborat: fundamental va qidiruv 
izlanishlar, amaliy izlanishlar, texnik-iqtisodiy kashfiyotlar, tajribiy ishlab 
chiqarish, ishlab chiqarishni tayyorlash, seriyali ishlab chiqarish, 
yangiliklaming ekspluatatsiyasi va eskirish.
Har bir bosqich masalalarining mahsus hajmi, ulaming yechilishini 
mahsus usullari, qatnashuvchilaming malakasi va tayyorgarlik darajasi 
hamda tarkibi, mehnat predmeti va vositalamng yig'indisi, moddiy va 
moliyaviy resurslar, ijro etuvchi uyushmalaming turli xil shakli va 
ulaming faoliyatini boshqarishi bilan xarakterlanadi.
Bosqichlaming mahsusligi maqsadlaming xarakter va tuzilmasini 
hamda prognozlashtirish masalalarini va ulami yechish usullarini belgilab 
beradi.
Fundamental va qidiruv izlanishlar - oldin noma’lum bo’lgan tabiat 
qonunlarini kashf etishga, jamiyat va inson ongini bilishga yo’naltirilgan 
bo’ladi va tabiiy ilmiy hamda jamoa jarayonlaming rivojlanish qonunlarini 
sistemalashtirish, o’rganish va aniqlashni ko’zda tutadi.
Amaliy izlanishlar - o’z ichiga konkret sohadagi qidiruv izlanishlar 
natijalaridan amaliy foydalanish yo’llarini va ijtimoiy-iqtisodiy samarasini, 
texnik imkoniyatlarini o’rganishni oladi.
Texnik-iqtisodiy kashfiyotlar - yangi va mukammallashgan 
buyumlami, inshootlami, mehnat unumdorligini o’sishiga, materiallar 
harakatini qisqarishiga, tabiiy resurslami ratsional ishlatishga sezilarli 
ta’sir qiluvchi boshqaruvning tizim va jarayonlarini ta’minlashga imkon
149

---

beruvchi prospektiv konstruktorlik, texnologik, proyekt va iqtisodiy 
kashfiyotlami tan lash ni ko’zda tutadi.
Tajribiy ishlab chiqarish — buyumlami birinchi nusxasini va uning 
original ko’rinishini, ulaming texnik vazifasiga mos kelishini va sifatini 
sinovdan o’tkazish maqsadida ishlab chiqarilishi.
Ishlab chiqarishni tayyorlash - ishlab chiqarish va noishlab 
chiqarish sohalaridagi ishlab chiqarish korxonalarining qurilishini va 
ob’ektlaming 
rekonstruksiyasining 
eng 
muhimlarini 
tanlash 
va 
asoslashning, 
mehnat 
va 
material 
resurslaming 
taqsimlashni, 
investitsiyalami ta’minlashni, amaldagi korxonalami rekonstruksiyalarini 
va yangilami tezroq ko’rishni o ’z ichiga oladi.
Seriyali ishlab chiqarish - mehnat unumdorligini sezilarli oshiruvchi 
yangi texnika, texnologiya, material lam i kiritish, materiallar, energiyani 
tejash, mehnatni yaxshiroq tashkil etish, asosiy fondlami ishlatish, ishlab 
chiqarilgan mahsulotning sifatini oshirishni ko’zda tutadi.
Ekspluatatsiya bosqichida - yangi texnika ishlab chiqarish yoki 
shaxsiy iste’molga o ’tadi. Ma’naviy va jismoniy eskirgan buyumlar 
seriyali ishlab chiqarish ekspluatatsiyadan olinadi shu bilan yangilikning 
hayot sikli tugatiladi. ITT ning zamonaviy sharoitlari “izlanish-kashfiyot” 
siklining vaqtini qisqartiradi hamda yangiliklaming butun hayot siklini 
ham. Shu bilan birga material, moliya, hom-ashyo resurslami cheklash, 
yaratilgan ishlab chiqarish vositalaming ekspluatatsiya muddatini oshirish 
masalasini oldinga suradi.
Innovatsion sikl bosqichida yechiladigan masalalaming tahlili 
ulaming ko’p xilligini aniqlab berdi. Ular nafaqat maqsadlari bilan balki 
faoliyat natijalarining ko’rsatkichlari xarakterlari bilan farqlanadi. 
Tahlildan aniqlasa bo’ladiki, mavjud jarayonlaming shakllanishi, tuzilishi 
va ulaming matematik modellashtirish imkoniyati birinchi bosqichdan 
oxirgi bosqich tomonga o ’sib boradi. Xuddi shu yo’nalishda kashf 
qilinayotgan yangiliklami qo’llash bo’yicha qabul qilingan qaromi 
aniqlanishi oshadi. Shu bilan birga shuni hisobga olish kerakki, 
prognozlami usullarini tanlash paytida prognozning chuqurligi katta 
ahamiyatga ega bo’ladi. Agar prognozlashtirilayotgan jarayon evalyutsion 
deb faraz qilsak, unda statistik va shakllangan usullami ishaltilishi to’g ‘ri 
bo’ladi. Agar prognozlashtirish jarayonida notekisliklar mavjud bo’Isa, 
unda shu sakrashlami aniqlash va uni amalga oshirish vaqtini baholash 
uchun ekspert usullarini qo’llash zarur.
Fundam ental va amaliy izlanishlarni prognozlash - tizimli tahlil va 
sintezni qo’llash, ekspert baholar usuli, ssenariy yozish, “maqsad
v
150

---

daraxti”ni tuzish yo’li bilan ishlab chiqariladi. Bu muammolar tuzilmasini 
o’tkazish, 
maqsadli 
ketma-ketlikni 
topish, 
miqdor 
baholashning 
variantlarini olishga, izlanishlaming eng yaxshi yo’nalishini tanlashga 
imkon beradi.
Texnik-iqtisodiy kashfiyotlar bosqichida prognozlashtirish paytida -
tarmoqlararo balans usullari qo’llaniladi, 
“xarajat - chiqarish” va 
boshqalar.
Yangi mahsulotning iqtisodiy va texnik ko’rsatkichlarining prognozi -
ekstrapolyatsiya usullarining kombinatsiyasi, patent xujjatlashtirishning 
tahlili, ilmiy-texnik axborot, ekspert baholash usuli asosida amalga 
oshiriladi.
Tajribiy ishlab chiqarish, ishlab chiqarishni tayyorlash, seriyali ishlab 
chiqarish va ekspluatatsiya bosqichlarida ekspert baholash, omilli tahlil, 
imitatsion usullar qo’llaniladi. Prognozlarda muhim rolni yiriklashgan 
balans hisoblaming tizimi o ’ynaydi.